Zmiany nazw ulic i placów w Warszawie – ogół procesów mających na celu nadanie bądź zmianę patronów nazw przestrzeni miejskich Miasta Stołecznego Warszawy.
Historia
Wprowadzone przez Stanisława Lubomirskiego pierwsze oficjalne nazwy ulic w Warszawie, pochodzą z roku 1770 lub 1771[1], wraz z obowiązkiem umieszczania kamiennych tablic z nazwą ulicy.
Historyczne nazwy miały charakter zwyczajowy i pochodziły np. od nazwisk właścicieli warszawskich jurydyk albo od nazw zawodów. Kolejne nazwy miały miejsce w XIX wieku w okresie Królestwa Polskiego, gdy carska administracja starała się upamiętnić swoich przedstawicieli czy zasługi w nazewnictwie. Oprócz tego na skutek rusyfikacji obowiązywały napisy dwujęzyczne – rosyjskiecyrylicą i polskie.
W czasie I wojny światowej, wraz z niemiecką okupacją, doszło do kolejnych zmian nazewnictwa. Ich celem było wyrugowanie śladów rosyjskiej dominacji. W tym okresie zwiększono po raz pierwszy powierzchnię miasta, wychodząc poza granice carskich umocnień, co spowodowało konieczność uregulowania nazewnictwa ulic przebiegających na nowo przyłączonym obszarze.
W okresie międzywojennym zmiany nazw ulic miały związek z przywracaniem nazw polskich, jak i upamiętnianiem znanych postaci. Powstała też sieć nowych ulic, przejmujących często nazewnictwo zwyczajowe. W czasie okupacji hitlerowskiej wszystkie nazwy zmienione zostały na niemieckie pisane gotykiem, czasem tylko z zachowaniem pierwotnego sensu nazewnictwa.
Okres powojenny to czas wielkich zmian w nazewnictwie ulic warszawskich. Związane one były z dążeniem do utrwalenia nowej władzy odwołującej się aktywnie do ideologii komunizmu. Podobne procesy dało się obserwować na terenie całego kraju. Zmiana nazewnictwa miała również związek z odbudową miasta, której często towarzyszyło wytyczanie nowych ciągów komunikacyjnych całkowicie burzących przedwojenną siatkę ulic. W okresie tzw. odwilży po śmierci JózefaStalina, nazewnictwo w Warszawie dobierane było już w sposób mniej rygorystyczny pod względem aktualnego zapotrzebowania ideologicznego. Zaczęto również odwoływać się do postaci mniej lub bardziej znanych z historii Polski. W kwietniu 1954 na sesji Rady Narodowej m. st. Warszawy dokonano zmiany nazw 391 ulic stolicy głównie na obszarach peryferyjnych i w dzielnicach przyłączonych (do tej pory istniało m.in. 13 ulice o nazwie Polna, 10 ulic Granicznych, 8 Parkowych, 7 Ogrodowych, 6 Niecałych, 5 Królewskich i wiele innych o tej samej nazwie)[2].
Jedna z kilkudziesięciu zmian wprowadzonych w 2017 zarządzeniem zastępczym wojewody mazowieckiego i uchylona wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego
Koniec lat 80. i początek lat 90. XX w. okazał się ponownie rewolucyjny dla nazewnictwa ulic. Wielokrotnie przywracano stare, przedwojenne nazwy, w miejsce nazw związanych z okresem „władzy ludowej”.
Współcześnie większość ulic uzyskuje nowe nazwy zarówno w wyniku postępujących przemian urbanistycznych, jak i nazywania obiektów dotąd nieposiadających nazw własnych. Ponadto zmianom sprzyja powiększanie się Warszawy, która wchłonęła takie miasta jak Rembertów czy Wesoła[3], posiadające własne nazwy ulic, dublujące się z nazwami warszawskimi. Ostatnia duża seria zmian miała miejsce pod koniec roku 2017, w związku z realizacją postanowień tzw. ustawy dekomunizacyjnej uchwalonej w 2016[4]. Wówczas rada miasta zmieniła nazwy sześciu ulic, tak, aby nazwiska nowych patronów brzmiały jak dotychczasowych. Wojewoda mazowiecki uznał, że zmiana powinna dotknąć większej liczby ulic, i zarządzeniami zastępczymi zmienił 50 kolejnych nazw. W związku z tym nastąpił spór prawny, a na mocy wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego od początku 2019 zmiany zarządzone przez wojewodę zostały wycofane. Następnie rada miasta podjęła uchwały zmieniające część spornych nazw[5].
Z uwagi na koszty zmiany adresu wiele zgłaszanych projektów dotyczących zmian nazewniczych nie uzyskuje aprobaty samorządu miejskiego[6].
W 2012 Rada Warszawy dokonała szeregu korekt w nazwach ulic, skwerów i placów, których celem było sprostowanie błędów gramatycznych, składniowych i interpunkcyjnych[7][8][9].
Z punktu widzenia prawnego, problematyka zmian nazw ulic warszawskich jest uregulowana uchwałą Rady m.st. Warszawy z 2003 roku w sprawie systemu nadawania nazw warszawskim placom i ulicom[10]. Zgodnie z nią wnioski w sprawach nadania nazw mogą być zgłaszane przez organy samorządowe, radnych (min. 3 osoby), mieszkańców Warszawy (min. 15 osób) i instytucje i organizacje mające siedzibę w Warszawie. Nowe nazwy muszą być zgodne z zasadami polskiej pisowni i nie mogą być nazwami kłopotliwymi w użytkowaniu (np. nazwy wielowyrazowe, niejasne, obce) czy też nazwami ośmieszającymi. Nazwy tworzone od nazwisk nie mogą być nadawane wcześniej niż po upływie 5 lat od daty śmierci osoby, która ma zostać upamiętniona.
Współcześnie zauważalny staje się pogląd, że nazwy ulic, ściśle związane z rozwojem historycznym i przestrzennym miasta, również stanowią swego rodzaju zabytki i w związku z tym powinny podlegać ochronie przed pochopnymi zmianami. O ryzyku z tym związanym wypowiedział się m.in. Jerzy Waldorff:
Ulice i place zasługują sobie latami na nazwy, które noszą. Pozbawianie ich tych dawnych nazw na cześć jakichś nowszych wielkich ludzi jest objawem lenistwa i chęci wykręcenia się sianem z obowiązków wdzięczności. Nie sztuką jest nazwać fragment miasta imieniem męża, który z epoką powstania tego fragmentu i jego historią niewiele miał wspólnego. Sztuką i rzetelnym dowodem uznania byłoby wybudowanie na cześć bohatera nowej ulicy, która by swym stylem odpowiadała stylowi ukształtowanych przez niego czasów[11].
Pogląd ten znalazł swoje odzwierciedlenie w istniejącym dla Warszawy stanie prawnym, zgodnie z którym zmiana istniejącej nazwy na nową może nastąpić wyłącznie w wyjątkowych przypadkach. Wszelkie decyzje dotyczące nazw winny natomiast uwzględniać zachowanie zgodności z tradycją i dziejami Warszawy oraz polskimi regułami nazewniczymi, utrzymywanie nazw utrwalonych w tradycji oraz uwzględnianie cech charakterystycznych dla danego rejonu, placu lub ulicy. Przy nadawaniu nazw należy wykorzystywać typy nazw pochodzące od nazw własnych, pospolitych oraz pamiątkowe, z zachowaniem równowagi między wymienionymi grupami. W miarę możliwości należy unikać dominacji nazw o charakterze pamiątkowym.
Wiosenna (zmiana dotyczy tzw. ul. Wiosennej „b” – odcinka ulicy od Grodzieńskiej do al. „Solidarności”, odcinek „a” od Radzymińskiej do Tarchomińskiej zachował dotychczasową nazwę)
ul. Jerozolimska (przełom XIX i XX w.), Al. Jerozolimskie (1916–1940[potrzebny przypis]; od pl. Zawiszy do Nowego Światu), al. 3 Maja (1916–1943[potrzebny przypis]; od Nowego Światu do linii Wisły), Bahnhofstraße (1941–1943; od pl. Zawiszy do Nowego Światu), Reichsstraße (1943–1945; od pl. Zawiszy do Nowego Światu), Ostlandstraße (1943–1945; od Nowego Światu do linii Wisły), al. 3 Maja (1945–27 XI 1946; od Nowego Światu do linii Wisły)[49], al. Generała Władysława Sikorskiego (27 XI 1946–22 VI 1949; od Marszałkowskiej do linii Wisły)[50]
Al. Jerozolimskie (od 1945; 1945–22 VI 1949 bez odcinka od Nowego Światu do Smolnej, 27 XI 1946–22 VI 1949 bez odcinka od Marszałkowskiej do Nowego Światu)[51], w 1969 nazwą objęto przedłużenie ulicy od pl. Zawiszy do granicy miasta → hasło ulicy al. 3 Maja (od 22 VI 1949; od Smolnej do linii Wisły)[52] → hasło ulicy
al. Armii Ludowej (1949–9 XI 2017) Lecha Kaczyńskiego (10 XI 2017–4 II 2018) Trasa Łazienkowska (5 II 2018–7 II 2018)[53] Lecha Kaczyńskiego (7 II 2018–7 XII 2018)
↑Analogicznie zmiany nazw się dublujących następowały w miarę włączania nowych obszarów do miasta także w okresie wcześniejszym – np. przy włączaniu Nowej Pragi, więcej: Michał Pilch, Ulice Nowej Pragi, Fundacja Wspierania Kultury, Wydawnictwo Veda, Warszawa 2003, ISBN 83-85584-81-1.
↑Zarządzenie Zastępcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 9 listopada 2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”, Warszawa, 10 listopada 2017, poz. 10101.
↑ abUchwała nr LIV/1628/2009 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 28 kwietnia 2009r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Bemowo m. st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 88, poz. 2408.
↑Uchwała nr XCIII/2720/2010 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 21 października 2010r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Bemowo m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 203, poz. 6024.
↑Uchwała nr LXVII/2115/2009 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 26 listopada 2009r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Bemowo m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 221, poz. 7010; Uchwała nr XCIII/2720/2010 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 21 października 2010r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Bemowo m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 203, poz. 6024.
↑Uchwała nr LXXXIX/2651/2010 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 9 września 2010 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 199, poz. 5646.
↑Uchwała nr LIV/1355/2017 Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 31 sierpnia 2017 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 7804.
↑Uchwała nr LIV/1359/2017 Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 31 sierpnia 2017 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 7808.
↑Uchwała nr X/214/2019 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 28 marca 2019 r. w sprawie zmiany nazwy obiektu miejskiego w Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 4928.
↑Zarządzenie Zastępcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 9 listopada 2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”, Warszawa, 10 listopada 2017, poz. 10105.
↑Uchwała nr 28 Rady Narodowej z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy", Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22. poz. 96., s. 2.
↑Zarządzenie Zastępcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 9 listopada 2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”, Warszawa, dnia 10 listopada 2017 r., poz. 10137.
↑Uchwała nr LXIII/1767/2018 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 22 marca 2018 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 3428.
↑JarosławJ.ZielińskiJarosławJ., Aleja Niepodległości [online], m.st. Warszawa – Dzielnica Śródmieście [dostęp 2019-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-28](pol.).
↑Uchwała nr LXXXVI/2571/2010 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 15 lipca 2010 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy, nadania nazwy ulicy oraz zmiany patrona ulicy w Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 174, poz. 4425.
↑Uchwała nr LXX/1960/2018 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 5 lipca 2018 r. w sprawie zmiany i zniesienia nazwy ulicy w Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 7068.
↑Uchwała nr XI/234/2019 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 11 kwietnia 2019 r. w sprawie nadania i zmiany nazw obiektów miejskich w Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 5403.
↑Uchwała nr XXII/630/2019 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 28 listopada 2019 r. w sprawie nadania i zmiany nazw obiektów miejskich w Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 14485.
↑Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 570. ISBN 83-01-08836-2.
↑Zmiana nazwy po przyłączeniu miasta Rembertów do Warszawy.
↑Uchwała nr XXII/633/2019 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 28 listopada 2019 r. w sprawie zmiany nazwy obiektu miejskiego w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 14488.
↑Uchwała Stołecznej Rady Narodowej w sprawie zmiany nazw niektórych ulic w m.st. Warszawie, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy”, 4 (9 (3 kwietnia 1948)), 1948, s. 1.
↑Uchwała Stołecznej Rady Narodowej w sprawie zmiany nazw niektórych ulic w m.st. Warszawie, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy”, 4 (9 (3 kwietnia 1948)), 1948, 1 kropka = ;. Uchwała Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 26.III.1949 r. Nr 468 w sprawie zmiany nazw ulic, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy”, 5 (16 (26 września 1949)), 1949, poz. 67. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Uchwała Stołecznej Rady Narodowej w sprawie zmiany nazw niektórych ulic w m.st. Warszawie, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy”, 4 (9 (3 kwietnia 1948)), 1948, s. 1; Uchwała Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 26.III.1949 r. Nr 468 w sprawie zmiany nazw ulic, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy”, 5 (16 (26 września 1949)), 1949, poz. 67. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Uchwała Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 26.III.1949 r. Nr 468 w sprawie zmiany nazw ulic, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy”, 5 (16 (26 września 1949)), 1949, poz. 67. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Uchwała nr LX/1578/2018 Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 11 stycznia 2018 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 760.
↑Uchwała Nr XL/536/2001 Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 24 września 2001 r. w sprawie zmiany nazwy ronda w Dzielnicy Śródmieście Gminy Warszawa – Centrum. „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego Nr 220, poz. 3870”, 17 października 2001.brak numeru strony
↑Uchwała nr LVII/1496/2017 Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 17 listopada 2017 r. w sprawie zmiany i zniesienia nazwy ulicy w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” poz. 10680.
↑Uchwała nr XV/289/2011 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 12 maja 2011r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 94, poz. 3008.
↑Decyzja Rady Warszawy o zmianie nazwy uchylona w lutym 1998 przez Naczelny Sąd Administracyjny po proteście radnych lewicy.
↑Uchwała nr LV/1651/2009 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 14 maja 2009r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Wawer m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 102, poz. 2910.
↑Uchwała nr LVII/1744/2009 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 18 czerwca 2009r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego” Nr 121, poz. 3561.
