Ulica Gęsia w Warszawie

Ulica Gęsia ok. 1908
Zdjęcie z 1943 roku. Powstanie w getcie warszawskim, widok z ulicy Zamenhofa w kierunku domu nr 20 stojącym na skrzyżowaniu z ulicą Gęsią
Ulica Gęsia po zakończeniu wojny. Zdjęcie wykonane z ruin kamienicy przy Gęsiej 1, widok w kierunku zachodnim. W oddali widoczny wypalony gmach dawnych Koszar Wołyńskich

Ulica Gęsia w Warszawie – nieistniejąca dziś ulica na Muranowie.

Przed II wojną światową zaczynała się przy ulicy Nalewki. Jej przedłużeniem na wschód była ulica Franciszkańska biegnąca do Nowego Miasta. Gęsia biegła na południowy zachód do bramy cmentarza żydowskiego przy Okopowej[1]. Jej ślad pokrywa się częściowo ze współczesną ulicą Nalewki a od skrzyżowania z ulicą Karmelicką[2] jest zbieżna z ulicą Anielewicza - aż od Okopowej.

Historia

Dawna droga narolna[3]. Pojawia się w średniowieczu jako droga Nowego Miasta prowadząca do pól uprawnych, stanowiąca przy tym przedłużenie późniejszej ul. Franciszkańskiej do Traktu Młocińskiego (obecnej ul. Zamenhofa). Kilkakrotnie przedłużana: w pierwszej połowie XVIII wieku do ul. Smoczej, po 1771 do ul. Okopowej.

Pierwszą zabudową parzystej strony ulicy były koszary Artylerii Koronnej wybudowane w latach 1785–89 u zbiegu z Dziką (od 1930 Zamenhofa) według projektu Stanisława Zawadzkiego, uzupełnione po roku 1794 o zespół drewnianych stajni Kawalerii Narodowej. Drugi narożnik owego skrzyżowania zajęła dopiero w połowie XIX wieku piekarnia wojskowa. Po stronie nieparzystej stały luźno rozrzucone dworki i niewielkie kamieniczki wznoszone od końca XVIII wieku.

Przy przedwojennej Gęsiej znajdowały się też fabryczki i zakłady przemysłowe: już po 1815 powstała Fabryka Rządowa Sukien Cienkich (Gęsia 30/40), w sąsiedztwie funkcjonowała Fabryka Świec Stearynowych (Gęsia 42). W roku 1826 wybudowano według projektu Antonia Corazziego budynek Szkoły Rabinów i Nauczycieli, od 1864 mieszczący Protogimnazjum Męskie. Wzniesiono równolegle zabudowania mieszkalne - wyłącznie dwupiętrowe kamieniczki o neorenesansowej ornamentyce i kilka zupełnie tandetnych domów mieszkalnych. Główny gmach Koszar Artylerii Koronnej w drugiej połowie XIX zamieniony na więzienie wojskowe. Poziom architektury zabudowań ul. Gęsiej poprawił się po roku 1900. Choć w okolicy ul. Okopowej nadal dominowała zabudowa drewniana, w dalszym biegu ulicy do roku 1914 wybudowano około 30 czynszowych kamieniczek.

14 września 1907 roku oddano do użytku linię tramwaju konnego na odcinku pomiędzy skrzyżowaniami z ulicami Nalewki i Dziką[4], zaś 5 listopada 1907 roku uruchomiono pętlę tramwajową wokół skweru przy zbiegu ulicy Dzikiej i Gęsiej, po wschodniej stronie gmachu dawnych Koszar Artylerii Koronnej, umożliwiającą zmianę kierunku jazdy bez przeprzęgania koni[5]. Od 7 lipca 1908 roku linię tramwajową pomiędzy skrzyżowaniami z ulicami Nalewki i Dziką oraz pętlę przy zbiegu ulic Dzikiej i Gęsiej obsługiwały tramwaje elektryczne[6].

5 maja 1917 roku w gmachu Koszar Artylerii Koronnej został zorganizowany Areszt Polowy, w którym kary pozbawienia wolności odbywali żołnierze Legionów Polskich[7]. 2 sierpnia 1917 roku w Więzieniu Fortecznym Wojsk Polskich przy ulicy Dzikiej i Gęsiej w Warszawie przebywało 365 aresztantów[8].

12 lutego 1920 roku oddano do użytku nowy odcinek linii tramwajowej pomiędzy skrzyżowaniami z ulicami Dziką i Smoczą z krańcem przy skrzyżowaniu z ulicą Smoczą, stanowiący przedłużenie dotychczasowej linii na zachód[9]. 22 lipca 1923 roku kraniec ten został zlikwidowany, a linię tramwajową przedłużono dalej na zachód do skrzyżowania z ulicą Okopową przy Cmentarzu Żydowskim, gdzie zlokalizowano nowy kraniec[9]. 5 listopada 1923 roku przebiegającą wzdłuż ulicy linię połączono z nowym odcinkiem torów tramwajowych wzdłuż ulicy Smoczej, wybudowanym na południe od skrzyżowania z ulicą Gęsią[10]. 1 lipca 1935 roku torowisko tramwajowe wzdłuż ulicy Gęsiej zostało połączone z wybudowaną w 1929 roku[11] linią wzdłuż ulicy Okopowej, wraz z jednoczesną likwidacją krańca przy Cmentarzu Żydowskim[12].

16 listopada 1940 roku ulica znalazła się w całości w granicach getta[13]. 26 listopada 1940 roku z ulicy wycofano linie tramwajowe przeznaczone dla ludności nieżydowskiej, trwale wyłączając z eksploatacji odcinek torowiska pomiędzy ulicami Smoczą i Okopową[14]. Pozostały odcinek torowiska pomiędzy ulicami Nalewki i Smoczą był wykorzystywany przez oznaczone Gwiazdą Dawida tramwaje przeznaczone tylko dla Żydów do czasu rozpoczęcia wielkiej akcji deportacyjnej w lipcu 1942 roku[15].

W latach 1940–42 w budynkach pod nr 24 mieścił się Areszt Centralny dla dzielnicy żydowskiej nazywany „Gęsiówką”, który następnie wraz z gmachem głównym (ul. Zamenhofa 19) został włączony do kompleksu obozu koncentracyjnego KL Warschau[16].

Dawna zabudowa ulicy uległa zniszczeniu w roku 1943, podczas i po powstaniu w getcie warszawskim. Ocalałe wypalone budynki "Gęsiówki" rozebrano po 1960 roku.

Po II wojnie światowej po śladzie ulicy Gęsiej wytyczono nową ulicę, której 31 grudnia 1955 nadano nazwę dowódcy powstania w getcie warszawskim Mordechaja Anielewicza[17].

 Osobny artykuł: Ulica Mordechaja Anielewicza w Warszawie.

Przypisy

  1. ↑ Paweł E. Weszpiński, Mapa 9. Getto warszawskie. Współczesny układ ulic i ostańce zabudowy według stanu na rok 2013 na tle dawnego planu miasta [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3.
  2. ↑ Warszawa - Ulica Anielewicza Mordechaja - stare zdjęcia, mapa [online], fotopolska.eu [dostęp 2020-12-07].
  3. ↑ Daniela Kosacka: Północna Warszawa w XVIII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 133.
  4. ↑ Dariusz Walczak: Warszawskie tramwaje konne 1866-1908. Rybnik: Wydawnictwo Eurosprinter, 2016, s. 263. ISBN 978-83-63652-20-3.
  5. ↑ Dariusz Walczak: Warszawskie tramwaje konne 1866-1908. Rybnik: Wydawnictwo Eurosprinter, 2016, s. 266. ISBN 978-83-63652-20-3.
  6. ↑ Linia tramwajowa zwykła 4. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  7. ↑ Odprawy Komendy Legionów Polskich, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I.120.1.295b, s. 299 [1].
  8. ↑ Pismo L. 11618/17 komendanta Żandarmerii Polowej Wojsk Polskich do Dowództwa Legionów Polskich w Warszawie z 3 sierpnia 1917 roku, CAW sygn. I.120.1.13 s. 368 [2].
  9. ↑ a b Linia tramwajowa zwykła 19. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  10. ↑ Linia tramwajowa zwykła O. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  11. ↑ Linia tramwajowa zwykła Z. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  12. ↑ Linia tramwajowa zwykła T. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  13. ↑ Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 1. Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3.
  14. ↑ Linia tramwajowa zwykła 4. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  15. ↑ Linia tramwajowa zwykła Gwiazda Dawida. Trasbus.com – Historia warszawskiej komunikacji miejskiej. [dostęp 2023-03-28]. (pol.).
  16. ↑ Bogusław Kopka: Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007, s. 43. ISBN 978-83-60464-46-5.
  17. ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 384. ISBN 83-86619-97X.

Linki zewnętrzne