Witaminy
Witaminy – grupa organicznych związków chemicznych o różnorodnej budowie, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania żywego organizmu , mimo że nie stanowią dla niego źródła energii ani budulca dla komórek[1] egzogenne (organizm ich nie syntezuje lub nie syntetyzuje ich wystarczająco), w związku z czym muszą być dostarczane z pokarmem (najczęściej w postaci prowitamin ). Przeciwne działanie do witamin wykazują antywitaminy [2]
Brak (lub znaczny niedobór[3] awitaminoza , niedobór – hipowitaminoza , zaś nadmiar – hiperwitaminoza [2]
Pierwsza odkryta witamina (B1 ) została wydzielona przez polskiego biochemika Kazimierza Funka w 1913 roku. Wprowadził on również nazwę tej grupy związków (łac. vīta – ‘życie’ i amina – witamina B1 zawierała grupę aminową )[2]
Ze względu na rozpuszczalność dzielą się na witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (witaminy A, D, E i K) i rozpuszczalne w wodzie (witaminy B i C)[4]
Nazwy i dobowe zapotrzebowanie[a]
Rola w organizmie człowieka
Skutki niedoboru
Źródła w pożywieniu[5] [6] [7] [8] [9]
Uwagi, dodatkowe informacje
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach
Witamina A retinol , akseroftolUczestniczy w procesie widzenia – przekształca się w retinal [6] rodopsyny (purpury wzrokowej)[5] [8] [9] pręcików siatkówki oka na przyćmione światło [7] kości , wzmacnia żuchwę i zapobiega tworzeniu się krzywego zgryzu [8] nabłonka [7] [9] skóry , rogówki , przewodu pokarmowego i oddechowego [5] zakażeniami ropnymi [7] błony śluzowe do produkcji śluzu [8] przeciwutleniaczem [5]
Ślepota zmierzchowa [5] [6] [8] [9] rodopsyny [7] Kseroftalmia rogówki , prowadząca przy dużych niedoborach do ślepoty )[5] [6] [8] wzrostu [5] naskórka [5] [7] [8] [9] infekcje [8] pełne mleko , ser , żółtko jaj , masło , tran , wątroba , warzywa i owoce bogate w karoteny (marchew , pomidory , papryka , dynia , brokuły )
W organizmie syntezowana jest z β-karotenu [8] [9] temperatury . Kontakt z żelazem i miedzią powoduje jej zanik[7]
Witamina D D2 – ergokalcyferol , D3 – cholekalcyferol Jest związkiem wyjściowym w syntezie kalcytriolu – hormonu wzmagającego wchłanianie jonów : wapnia [5] [6] [7] [8] [9] fosforu [5] [8] potasu [6] jelicie . Warunkuje prawidłowy wzrost oraz mineralizację kości [6] [9] zębów [8] [5] [7]
Krzywica osteomalacja [5] [6] [7] [8] [9] [10] zębów , powiększenie stawów kolanowych , kostek i dłoni , osłabienie mięśni [8] pełne mleko , żółtko jaj , masło , margaryna , oleje roślinne , tłuszcze zwierzęce (np. tran ), wątroba , grzyby , drożdże
Powstaje w skórze [7] [9] pochodnej cholesterolu [8] [9] promieni UV [7] [8] [9] prowitaminę , a następnie w witaminę[8]
Witamina E tokoferol )Warunkuje prawidłową strukturę[5] błony biologiczne [6] [9] syntezę niektórych lipidów [5] przeciwutleniaczem [5] [6] [7] [9] nienasyconych kwasów tłuszczowych [6] [8] witaminy A [8] [9] metabolizm mięśni [7] chorobom układu krążenia , wpływa na krzepnięcie krwi [8]
Zaburzenia płodności [5] [9] poronienia , paraliż mięśniowy [5] mięśni (dystrofie ), szybki rozpad erytrocytów [7] katabolizmu nienasyconych kwasów tłuszczowych (skutkującego zaburzeniem funkcjonowania błon komórkowych )[6] wzrostu [6] [9] nerwów [6] skóra , przebarwienia skórne i plamy starcze , zmęczenie , ogólne osłabienie[8]
mleko , jaja , masło , oleje roślinne (słonecznikowy , sojowy ), wątroba , ryby kiełki pszenicy , pieczywo razowe , orzechy , migdały , zielone warzywa liściaste (np. sałata )
Witamina E to mieszanina trzech tokoferoli (pochodnych fenolu )[11] żelazem i miedzią powoduje jej zanik[7] tłustego pożywienia zwiększa na nią zapotrzebowanie. Oleje roślinne tłoczone na zimno zawierają jej więcej, niż produkowane przemysłowo[8]
Witamina K filochinon Poprzez uczestnictwo w syntezie protrombiny w wątrobie , warunkuje prawidłowy przebieg procesów krzepnięcia krwi [5] [6] [7] [8] [9] metabolizmie układu kostnego [8]
Zaburzenia krzepnięcia krwi (wydłużony czas gojenia się ran )[5] [6] [7] [8] krwawienia [5] jelit [8]
wątroba , olej sojowy , zielone warzywa liściaste (np. kapusta , szpinak , sałata , kalafior ), rośliny strączkowe , pomidory , truskawki
Jest syntezowana przez bakterie jelitowe [6] [7] [8] [9] Żółć powoduje zwiększenie jej przyswajalności [7] antybiotyków , środków przeciwbólowych i konserwantów niszczy ją[8]
Witaminy rozpuszczalne w wodzie
Witamina B1 tiamina, aneuryna )Jej aktywna forma (pirofosforan tiaminy ) jest koenzymem dekarboksylaz [6] [7] [12] oddychaniu komórkowym [5] [8] pirogronianu w acetylokoenzym A )[12] metabolizm węglowodanów [5] [6] [9] [12] tłuszczów [5] aminokwasów [6] [9] tkanki nerwowej [5] [7] [8] [9] przewodu pokarmowego i układu krążenia [5] [9] koncentracji i zachowaniu optymizmu [8]
Zanik otoczki mielinowej w nerwach ruchowych [7] choroby beri-beri [5] [6] [7] [8] [9] układu nerwowego [6] [9] pokarmowego [6] mięśni [8] [9] dystrofie mięśniowe , zapalenie i degeneracja stawów [5] nóg [8] niewydolność serca [5] [6] [9] prawej komory serca [6] niewydolność krążenia [8] łaknienia [5] [8]
wieprzowina , wątroba , drożdże , pełne ziarna zbóż , płatki owsiane , orzechy , jarzyny, fasola , warzywa liściaste
Jest syntezowana przez bakterie jelitowe [7] [7] [8] temperatury . Niszczy ją także nikotyna , nadmiar cukrów oraz stres [8] alkoholików [6] [8]
Witamina B2 ryboflawina )Stymuluje wzrost [5] [8] odporność organizmu[5] koenzymów : FMN i FAD [5] [6] [7] oddychaniu komórkowym [6] [7] [8] [9] metabolizm węglowodanów [5] [8] aminokwasów [5] tłuszczów [8] syntezie hemoglobiny [7] skóry [9]
Zapalenie skóry [5] [9] łojotokowe )[5] błon śluzowych [7] zapalenie kącików ust (zajady)[5] [6] [7] [8] [9] łysienie [9] wzrostu [5] [6] zawroty głowy [8] oczy [8] zapalenie spojówek i rogówki [5] wrażliwość na światło [8] nabiał , jaja , ryby , mięso , wątroba , drożdże , pełne ziarna zbóż , zielone warzywa liściaste (np. sałata ), grzyby
Jest odporna na działanie wysokiej temperatury [7] [8] [7] mleko w butelce, wystawione przez 3,5 h na działanie światła traci 70% witaminy B2 )[8]
Witamina B3 witamina PP, niacyna , nikotynamid )Składnik układu koenzymów NAD+ /NADH, NADP+ /NADPH przenoszących wodór i elektrony w procesie oddychania komórkowego [5] [6] [7] [9] nabłonek skóry [5] [9] przewodu pokarmowego [5] układ nerwowy [5] [9] cholesterolu we krwi , rozszerza naczynia krwionośne , a także pomaga spalać węglowodany , tłuszcze i białka [8]
Pelagra [5] [6] [7] [8] [5] [9] stany zapalne skóry [6] [7] [8] biegunka [5] [6] [7] mięśni i ogólne zmęczenie [6] [8] język truskawkowy [5] zaburzenia psychiczne [6] depresja )[9] otępienie [5] [7] paraliż kończyn [5] mleko , ser , jaja , mięso , drób , wątroba , ryby , drożdże , pełne ziarna zbóż , orzechy , świeże jarzyny, zielone warzywa liściaste , ziemniaki , piwo
Jest syntezowana przez bakterie jelitowe . Jest odporna na działanie wysokiej temperatury [7] cukrów powoduje jej zanik[8]
Witamina B5 kwas pantotenowy Składnik koenzymu A , biorącego udział w metabolizmie węglowodanów , tłuszczów i białek [5] [6] [7] przenoszeniu energii . Utrzymuje w prawidłowym stanie tkankę nerwową i skórę [5] stany zapalne . Bierze udział w syntezie kortykosteroidów . Poprawia wzrost i pigmentację włosów . Zapobiega przedwczesnemu starzeniu się i powstawaniu zmarszczek [8]
Zahamowanie wzrostu , uszkodzenie nadnerczy , zaburzenia czucia [5] siwienie [5] [8] stóp [7] stawów , trudności z nauką [8] zmęczenie , zaburzenia snu [5] [7]
mleko , żółtko jaj , mięso , wątroba , drożdże , orzeszki ziemne , pełne ziarna zbóż , brokuły , pomidory , rośliny strączkowe (np. soja ), mleczko pszczele
Jest syntezowana przez mikroorganizmy żwacza przeżuwaczy [7] [6] [9] gotowanymi , konserwami , frytkami , pizzą , makaronem , oraz nadużywających cukry [8]
Witamina B6 pirydoksyna , aderminaBierze udział w krwiotworzeniu [7] [9] porfiryn (np. cytochromów , hemu )[5] przeciwciał i erytrocytów . Stymuluje zaopatrywanie komórek nerwowych w glukozę [8] [9] pochodna (fosforan pirydoksalu ) jest koenzymem w metabolizmie aminokwasów [5] [6] [8] [9]
Stany zapalne skóry [5] [6] [9] układzie nerwowym [5] [7] padaczkowe u dzieci[5] [6] czerwonym szpiku kostnym [7] anemii u dorosłych[5] [9] układu pokarmowego [6] zmęczenie , stany depresji i lęku , rozdrażnienie [8] mleko , jaja , mięso , drób , ryby , wątroba , drożdże , orzechy , pełne ziarna zbóż , musli , rośliny strączkowe (np. soja , fasola ), zielone warzywa liściaste , banany
Witamina B6 to mieszanina trzech związków : pirydoksolu , pirydoksalu i pirydoksaminy [13] Diety odchudzające i tabletki antykoncepcyjne często wywołują jej znaczne niedobory[8] [9]
Witamina B7 witamina H, biotyna )Grupa prostetyczna enzymów uczestniczących w glukoneogenezie [7] syntezie kwasów tłuszczowych [5] glikogenu , hormonów i cholesterolu . Wpływa na właściwy stan włosów , kości [8] skóry (chroni ją przed łojotokiem )[5] Zmiany skórne (rumień , łuszczenie się skóry )[5] [7] wypadanie włosów [5] [7] [8] gruczołów łojowych , rozdwajanie paznokci . Podwyższony poziom cholesterolu we krwi [8] mięśni [5] żółtko jaj , wątroba , drożdże , otręby , soja , groch , pomidory , czekolada
Jest syntezowana przez bakterie jelitowe [6] [7] [8]
Witamina B9 kwas foliowy, folacyna )Uczestniczy w przenoszeniu i metabolizmie reszty jednowęglowej oraz w syntezie choliny [5] puryn [7] [9] aminokwasów [5] koenzymem w procesie krwiotworzenia w szpiku kostnym [5] [6] endorfin . Odpowiada za prawidłowy rozwój układu nerwowego rozwijającego się płodu . Warunkuje efektywną pracę układu odpornościowego [8]
Anemia [5] [6] [7] [8] [9] zapaleniem języka . Uszkodzenia przewodu pokarmowego [5] trawienia [8] wchłanianie pokarmu w jelicie , biegunka )[5] łożyska [7] wady wrodzone płodu [5] [7] [6] [8] [9] poronienia [8] chorób sercowo-naczyniowych [6] mleko , żółtko jaj , wątroba , drożdże , zielone warzywa liściaste (np. brukselka , szpinak ) marchew , dynia , morele , sok pomarańczowy
Jest syntezowana przez bakterie jelitowe [7] [8] 12 . Około 30% osób z zaburzeniami psychicznymi ma obniżone jej stężenie [8] alkoholików , palaczy i kobiet ciężarnych [6]
Witamina B12 kobalamina, cyjanokobalamina )
2,4–2,8 μg
Jest niezbędna w procesie krwiotworzenia w szpiku kostnym [5] [7] [8] utlenianiu kwasów organicznych w komórce [5] kwasów nukleinowych [5] [7] [9] węglowodanów [8] lipidów i białek [7] [8]
Anemia złośliwa [5] [6] [7] [8] [9] [10] układu nerwowego [5] [7] mleko , żółtko jaj , mięso , wątroba , nerki , ryby , ostrygi
Jest syntezowana przez bakterie jelitowe [7] [8] [9] wydzielana przez błonę śluzową żołądka [8] roślinach [7] dietę wegańską są zagrożone jej niedoborem [14] Cukry wpływają niekorzystnie na florę jelitową i utrudniają jej wchłanianie [8]
Witamina C kwas askorbinowy )Jest przeciwutleniaczem [5] [6] asymilację żelaza [5] [7] [8] syntezę kortykosteroidów [5] [6] neuroprzekaźników [6] tkanki łącznej [5] [9] dziąsła i zęby , zabija bakterie wywołujące próchnicę zębów [8] syntezie kolagenu . Wzmacnia odporność organizmu na infekcje [6] [7] [8] [9] gojenie się ran [9] psychikę [8]
Szkorbut [5] [6] [7] [8] [9] [10] krwawienie [10] owrzodzenie dziąseł , wypadanie zębów )[5] [9] naczyń krwionośnych [5] [8] [6] odporności organizmu[5] [8] [9] [10] stawy [5] kości , powolne gojenia się ran [6] [9] [10] produkty roślinne: zielone warzywa liściaste , natka pietruszki , kapusta (zwłaszcza kiszona ), pomidory , papryka , cytrusy , kiwi , czarna porzeczka , czarny bez , dzika róża , truskawki , ziemniaki ; produkty zwierzęce: wątroba wieprzowa[15] [16]
Jest bardzo nietrwała, łatwo ulega rozpadowi pod wpływem tlenu i wysokiej temperatury [7] palacze , stąd charakterystyczne na ich skórze liczne drobne zmarszczki [8]
Uwagi
↑ Z powodu dużych rozbieżności w źródłach na temat dobowego zapotrzebowania dla niektórych witamin, w tabeli podano przedział z kilku źródeł.
Przypisy
↑ Aleksander A. Michajlik Aleksander A. , Witold W. Ramotowski Witold W. , Anatomia i fizjologia człowieka , wyd. V poprawione i uzupełnione, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022, s. 242, ISBN 978-83-200-4662-5 .↑ a b c Podręczny słownik chemiczny , s. 451.↑ awitaminoza . Słownik terminów biologicznych PWN . [dostęp 2017-12-22].↑ David A. Bender, Peter A. Mayes: Mikroelementy odżywcze: Witaminy i składniki mineralne. W: Robert Kincaid Murray, Daryl K. Granner, Victor W. Rodwell: Biochemia Harpera ilustrowana . Wyd. VI uaktualnione. Warszawa: PZWL , 2008, s. 588. ISBN 978-83-200-3573-5 . ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd ce cf cg ch Tablice biologiczne , s. 30–31.↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd Biologia Multico, s. 889.↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn Barbara Bukała, s. 149–150.
↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd ce cf cg ch ci cj Vademecum , s. 219–221.↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be Encyklopedia Biologia , s. 600.↑ a b c d e f Świat Wiedzy, Ciało człowieka 196 , s. 582.↑ Podręczny słownik chemiczny , s. 449.↑ a b c Aviva Fattal-Valevski. Thiamine (Vitamin B1) DOI : 10.1177/1533210110392941 . ↑ Podręczny słownik chemiczny , s. 447.↑ Dagna D. Bobilewicz Dagna D. , Nowe spojrzenie na witaminę B12 adresu 2010-09-17] .↑ Nutrients: Vitamin C, total ascorbic acid(mg). Food Groups: Pork Products . [w:] USDA Food Composition Databases [on-line]. United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2018-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-23)]. (ang. ) .↑ Anna Szczepańska, Anna Ners, Zofia Zawistowska: Kuchnia i zdrowie . Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich , 1988. ISBN 83-200-1072-1 . Brak numerów stron w książce
Bibliografia
Biologia. Vademecum maturalne 2011 . Monika Balcerowicz (red.). Gdynia: Operon , 2010. ISBN 978-83-7680-166-7 . Brak numerów stron w książce Barbara Bukała: Biologia. Fizjologia zwierząt z elementami fizjologii człowieka . Kraków: Wydawnictwo Szkolne Omega, 2005. ISBN 83-7267-192-3 . Brak numerów stron w książce Podręczny słownik chemiczny , Romuald R. Hassa (red.), Janusz J. Mrzigod (red.), Janusz J. Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, ISBN 83-7183-240-0 .Biologia . Czesław Jura, Jacek Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2007. ISBN 978-83-7073-412-1 . Brak numerów stron w książce Tablice biologiczne . Witold Mizerski (red.). Wyd. IV. Warszawa: Wydawnictwo Adamantan, 2004. ISBN 83-7350-059-6 . Brak numerów stron w książce Encyklopedia Biologia . Agnieszka Nawrot (red.). Kraków: Wydawnictwo GREG. ISBN 978-83-7327-756-4 . Brak numerów stron w książce Niedożywienie . „Świat Wiedzy”. Ciało człowieka 196. Marshall Cavendish . brak numeru strony
A11C – Witaminy A i D (włącznie z preparatami A11CA – Witamina A
A11CC – Witamina D i jej analogi
A11D – Witamina B1 (włącznie z preparatami złożonymi6 i B12 ) A11G – Kwas askorbinowy (włącznie z preparatami złożonymi) A11H – Preparaty proste zawierające inne witaminy A11HA – Preparaty proste
