Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit” (ZTS Pronit) – zlikwidowane zakłady chemiczne z siedzibą w Pionkach.
Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit” w Pionkach wywodzą się z powstałej w 1922 roku Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących (PWPiMK), ulokowanej w Puszczy Kozienickiej koło wsi Zagożdżon. Miejscowość przemianowano w 1932 roku na Pionki. Dzięki ulokowaniu PWPiMK wieś w ciągu kilkunastu lat przekształciła się w miasto (1954).
Nazwy zakładu
Państwowa Wytwórnia Prochu i Materiałów Kruszących w Pionkach (ówczesna nazwa Zagożdżon) (jesień 1922[1] – ?)
Państwowa Wytwórnia Prochu w Pionkach (? – IX 1939)
Pulverfabrik Pionki (1939 – 1945)
Państwowa Wytwórnia Prochu (1945 – 1948)
Wytwórnia Chemiczna nr 8 (1949 – 10 IX 1958)
Zakłady Chemiczne „Pronit” (11 IX 1958 – 30 VI 1963)
Zakłady Chemiczne „Pronit” im. Bohaterów Studzianek (1 VII 1963 – 1971)
Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit-Erg” im. Bohaterów Studzianek w Pionkach (1971 – 1977)
Zakłady Tworzyw i Farb „Pronit” im. Bohaterów Studzianek w Pionkach (1977 – VII 1982)
Zakłady Tworzyw „Pronit” im. Bohaterów Studzianek w Pionkach (VII 1982 – 1985)
Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit” im. Bohaterów Studzianek w Pionkach (1985 – 30 XI 1994)
Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit” S.A. w Pionkach (1 XII 1994 – 6 IX 2000).
Historię Zakładów Tworzyw Sztucznych „Pronit” podano za: Marek Wierzbicki: Rozwój, funkcjonowanie i upadek Wytwórni Chemicznej nr 8 – Zakładów „Pronit” w latach 1945–2000. Brak numerów stron w książce
Do rozpoczęcia II wojny światowej Państwowa Wytwórnia Prochu produkowała głównie materiały wybuchowe na potrzeby Wojska Polskiego. Lokalizacja wytwórni pośród lasów i mokradeł Puszczy Kozienickiej z dala od większych osad ludzkich, sprzyjała zachowaniu tajemnicy produkcji i utrudniała penetrację.
W PWP na poszczególnych wydziałach uruchomiono laboratoria produkcyjne oraz rozwinęło się Centralne Laboratorium Badawcze i Strzelnica Balistyczna. W latach 1933–1934 uruchomiono Fabrykę Ferromitu, służącego do spawania szyn oraz oddział celuloidu (Fabryka Mas Plastycznych)[3]. Od 1 stycznia 1934 roku wytwórnia zaopatrywała Wojsko Polskie również w szczoteczki do zębów, w cenie 25 groszy za sztukę[4]. W 1937 roku została uruchomiona, jako oddział filialny PWP w Pionkach, Fabryka Celulozy w Niedomicach, produkująca wysokogatunkową celulozę drzewną do wyrobu nitrocelulozy. W 1935 roku PWP przejęła i w ciągu roku unowocześniła kielecką wytwórnię dymiącego kwasu siarkowego, tzw. oleum, używanego do wyrobu bawełny strzelniczej i trotylu. 3 marca 1937 roku na wydziale sortowni prochu PWP, wybuchł pył. Zmarło wówczas 18 ciężko poparzonych młodych kobiet[5]. W latach 1937–1939 wybudowany został oddział filialny – Państwowa Wytwórnia Prochu w Krajowicach[6].
Podczas wojny wytwórnię przejęli hitlerowcy i reaktywowali produkcję prochów na potrzeby armii niemieckiej, przymusowo zatrudniając mieszkańców miasta oraz okolic. W 1944 roku okupanci przeprowadzili ewakuację wytwórni wywożąc z niej do Niemiec większość maszyn i urządzeń[8].
Po wyzwoleniu Pionek 15 stycznia 1945 roku, wznowiono produkcję w Państwowej Wytwórni Prochu i do końca 1945 roku wyprodukowano 10 ton ferromitów i 100 tys. sztuk amunicji myśliwskiej. Uruchomiono także jeden turbozespół elektrowni. W 1946 roku następuje rewindykacja maszyn i urządzeń z miasta Glöwen w Niemczech. Zespół złożony z dawnych pracowników wytwórni (Adolf Misiuna, Józef Kamiński, Roman Buczek, Antoni Kuty, Józef Mika, Józef Zawada, Jan Sarnecki, Ignacy Benderz, Zygmunt Kudelski, Antoni Czajkowski, Zenon Baran, Stanisław Golbert, Jan Górniak, Stanisław Warta, Antoni Komorek i Karol Białek)[2] przy pomocy Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych w Berlinie sprowadził z powrotem maszyny i urządzenia wywiezione przez Niemców pod koniec wojny[8]. W lutym 1947 roku jako pierwszy uruchomiono Wydział Bawełny Strzelniczej, gdzie produkowano bawełnę kolodionową (ok. 60 t) i przeprowadzano próby z bawełną lakierową. Następnie pracę wznowił Wydział Mas Plastycznych, który do końca roku wyprodukował ok. 500 kg celuloidu. Po nim uruchomiono produkcję prochów: myśliwskiego, rewolwerowego, sportowego i ćwiczebnego prowadzoną na Wydziale Prochu Bezdymnego.
W 1948 roku w PWP funkcjonowało 8 wydziałów:
Rejon Centralny grupujący dyrekcję, biura, warsztaty mechaniczne, dział budowlany, tartak i elektrownię (kierownik Józef Kamiński)
Prochów Bezdymnych (kierownik Piotr Mitan)
Bawełny Strzelniczej (kierownik Władysław Majewski)
Mas Plastycznych (kierownik Adolf Misiuna)
Ferromitów, gdzie produkowano ferromit używany do spawania szyn i do bomb zapalających (kierownik Alojzy Postulko)
Tartak pracujący na potrzeby fabryki (kierownik Franciszek Surma)
Stacja Balistyczna prowadząca eksperymenty z nowymi materiałami wybuchowymi i wykonująca analizy kontrolne dla potrzeb produkcji (kierownik Feliks Wojtaś)
Fabryka Amunicji Myśliwskiej (FAM) (kierownik Bolesław Komorowski).
Poza tym na terenie zakładu znajdowały się trzy wydziały nieczynne:
Pionkowski zakład włączono wówczas do przedsiębiorstwa „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Materiałów Wybuchowych”, podlegającego Centralnemu Zarządowi Przemysłu Chemicznego z siedzibą w Gliwicach. W latach 1950–1953 w strukturze organizacyjnej zakładu odbudowano Wydział Prochu Czarnego, rozbudowano Wydział FAM i zbudowano nowy wydział pod nazwą „woreczkowanie prochów”, wytwarzającego ładunki prochowe do pocisków artyleryjskich i innych (późniejszy wydział „H”).
Struktura organizacyjna zakładu w 1954 roku:
Dyrekcja wraz podległymi biurami (Biuro Techniczne, Wydział Kadr, Planowania, Finansowy, BHP, DKT [kontroli technicznej – red.], Zaopatrzenia, Zbytu, Kancelaria Tajna, Główny Technolog).
W 1956 roku uruchomiono wytwarzanie nowych wyrobów, np. kleju nitrocelulozowego (1956 r. – 140 t), bielizny (w 1956 r. uszyto 150 tys. szt.), płyt gramofonowych (1 tys. miesięcznie – 1957 r.), octanu etylu (140 t rocznie), w 1958 r. skóry twardej podeszwowej – sztucznej (1 tys. t rocznie), lalek celuloidowych (50 t/r), nitropigmentów (30 t/r). W 1959 roku tłoczywa melaminowe (600 t/r) i kleje kauczukowe, zaś w roku następnym eter do narkozy (110 t/r).
1 kwietnia 1959 roku na bazie Samodzielnego Oddziału Wykonawstwa Inwestycyjnego (SOWI) przy Zakładach Chemicznych „Pronit” powstało Przedsiębiorstwo Montażowe „Montoerg” w Pionkach[9].
W latach 1961–1970 utworzono nowe wydziały produkcyjne. W 1964 roku oddano do użytku wydział Z, produkujący materiały wybuchowe saletrzano-amonowe dla potrzeb górnictwa o zdolności produkcyjnej 15 tys. t rocznie. W 1962 roku powstał oddział zamiejscowy w Łaskarzewie (przetwórstwo tworzyw sztucznych), w 1964 roku przekazany Warszawskim Zakładom Tworzyw Sztucznych. Równocześnie uruchamiano kolejne produkcje wyrobów chemicznych: styropianu (1963 r. o zdolności rocznej 25,7 tys. m³), polwinitów, butanolu z octanem (1962 r.) – zdolność produkcyjna średnio 700 t/r, glikocelu BW.W.S. – 1000 t/r, stabilizatora AR – 490 t/r, nitropolitury – 280 t/r, linociasta – 1500 t/r, okładzin hamulcowych – 275 t/r, polwiplastów – 550 t/r., granulatów dla obuwnictwa (1967 r.) – 319 t/r, polofenu (1967 r.) – 1618 t/r, polomeli ME A3, KoSk, S (1967 r.) – 126 t/r, plastyfikatów /30%, 40%/ (1967r.) – 420 t/r.
W drugiej połowie lat sześćdziesiątych na Wydziale „H” wprowadzono dwa nowe wyroby dla potrzeb wojska: „Pelikan” (ładunek wydłużony do rozminowywaniapól minowych) oraz „Walizka” (miniaturowa wyrzutnia rakietowa). W 1968 roku zakończono wytwarzanie skóry sztucznej twardej i podeszwowej, natomiast rozpoczęto produkcję dekaliny (wyprodukowano 150 t) oraz hydrolaku (wyprodukowano 75 t). W 1969 roku podjęto wytwarzanie klejów topliwych dla meblarstwa (21,7 t) i granulatów obuwniczych przeciwdeszczowych (169,3 t). W 1970 roku wyprodukowano 15 t pigmentplastu TG-15 oraz 1,7 t sklejki brokatowej ekstra, a także 1284 t amonitu 11 i 108 t amonitu GS.
W 1972 roku „Pronit” odkupił licencję na produkcję sztucznej skóry (określana mianem „polcorfamu”) wraz z całą fabryką od amerykańskiego koncernu DuPont i rozpoczęto jej uruchamianie Wytwórni Skóry Syntetycznej w Pionkach przez angielską firmę „Petracarbon”. 1 lipca 1974 roku ruszyła produkcja skóry syntetycznej w Pionkach.
W 1974 roku powstał Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Tworzyw Skóropodobnych Porometrycznych. Ośrodek podlegał nadzorowi dyrektora naczelnego „Pronitu”. 18 lutego 1972 roku powołano Zakładowy Ośrodek Informatyki przy ZTS „Pronit-Erg”, który zajmował się wdrażaniem i rozwijaniem elektronicznej techniki obliczeniowej w zakresie przetwarzania informacji dla macierzystego zakładu i innych jednostek branży ekonomicznej na terenie województwa radomskiego. 30 grudnia 1976 roku Ministerstwo Przemysłu Chemicznego zadecydowało o połączeniu ZTS „Pronit-Erg” z Radomską Fabryki Farb i Lakierów „Polifarb”. Na początku lat osiemdziesiątych z Zakładów „Pronit” wyodrębnił się Zakład „Dozachem”. Do ostatecznego rozdzielenia przedsiębiorstw doszło w lipcu 1982 roku. W tym samym czasie usamodzielnił się i oddzielił od „Pronitu” zakład zamiejscowy w Radomiu (dawna Radomska Fabryka Farb i Lakierów). Od 9 czerwca 1982 roku pionkowski zakład uzyskał status przedsiębiorstwa przemysłu obronnego i musiał należeć do zrzeszenia przedsiębiorstw przemysłu obronnego i tworzyw sztucznych „Erg” w Gliwicach”, a także musiał realizować inwestycje i plany gospodarcze przemysłu obronnego o charakterze centralnym. W 1984 roku likwidacji uległ Ośrodek Badawczo Rozwojowy Tworzyw Skóropodobnych Poromerycznych. W 1985 roku uruchomiono odwadnianie nitrocelulozy metodą ciągłą. Unowocześniono produkcję ładunku „Pelikan” (1981 r.). Wprowadzono też ładunek miotający „Jaguar” 125 mm do armaty D-81 z łuską spalającą się (1988 r.), „Jersey” (ładunek miotający 122 mm do haubicy wz. 38). Realizowano również inwestycję „Orzech” (proch kulkowy), która nie doczekała się ostatecznego uruchomienia, choć pochłonęła duże środki. W początkach 1992 roku z „Pronitu” wyodrębniono trzy wydziały, które przekształcono w spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a mianowicie Wydział PL („Fam-Simadex”), oddział polwiplastów („Polplast”) i klejów („Pronicel”).
1 grudnia 1994 roku nastąpiło przekształcenie Zakładów „Pronit” w spółkę skarbu państwa, w której 100% udział posiadał skarb państwa. W 1994 roku zakład produkował: nitrocelulozę, kleje emulsyjne, kleje rozpuszczalnikowe, roztwory nitrocelulozy, proch myśliwski nitrocelulozowy, górnicze materiały wybuchowe, tłoczywa melaminowe, etery (techniczny, leczniczy, narkozowy), wyroby w ramach produkcji „S”. Kilka lat wcześniej z katalogu wyrobów zniknęły m.in. płyty gramofonowe (1990), styropian czy niektóre związki chemiczne. W latach 90. XX wieku zakład pozbył się balastu działalności nieprodukcyjnej i przekazał budynki o charakterze komunalnym miastu Pionki. Do miasta trafił m.in. stadion, basen pływacki, przedszkole przy ul. Jordanowskiej, hotel „Moskwa” i żłobek przy ul. Kolejowej, budynek Straży Pożarnej wraz z gruntem, osiedla mieszkaniowe: Nowa, Centralna i Stara Kolonia wraz z infrastrukturą. Z zakładu oderwano również kilka wydziałów oraz instytucji, tworząc z nich spółki z ograniczoną odpowiedzialnością:
W sumie od 1991 roku z „Pronitu” wydzielono 11 spółek-córek z jego kapitałem.
W 2000 roku produkcja spółki koncentrowała się w pięciu podstawowych zakładach:
Zakład Produkcji Nitrocelulozy (PA)
Zakład Produkcji Niekatalogowej (PH)
Zakład Produktów Organicznych (PG)
Zakład Produkcji Klejów (PK)
Zakład Górniczych Środków Strzałowych (PZ)
Strukturę organizacyjną zakładu uzupełniały zakłady produkcji pomocniczej:
Zakład Produkcji i Dystrybucji Czynników Energetycznych (PC)
Wydział Gospodarczy (PO)
Wydział Prewencji, Ochrony Pracy i Środowiska (DS), jak również komórki obsługi działalności produkcyjnej.
W początkach 2000 roku spółka utraciła płynność finansową. Zarząd wystąpił do Wydziału V Gospodarczego Sądu Rejonowego w Radomiu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości „Pronitu”. 6 września sąd podjął stosowną decyzję, która zakończyła istnienie zakładu. Miejsce prezesa zarządu zajął syndyk masy upadłościowej, powołany przez tenże sąd do zaspokojenia roszczeńwierzycieli zakładu. W 2005 roku od syndyka masy upadłościowej Urząd Miasta Pionki odkupił majątek „ZTS Pronit”, pozostałe spółki upadły bądź nadal kontynuują produkcję.
Obecnie funkcjonujące zakłady (spółki wyodrębnione) z „Pronitu”:
Fabryka Amunicji Myśliwskiej „FAM-PIONKI” Sp. z o.o.[14]
Nagrody i wyróżnienia ZTS „Pronit”
Zakład za swoje wyniki był wielokrotnie nagradzany i wyróżniany. W roku 1965 za zdobycie I miejsca we współzawodnictwie międzyzakładowym w zjednoczeniu otrzymał Sztandar Przechodni Ministra Przemysłu Chemicznego, a w 1975 roku „Pronit” odznaczony został Orderem Sztandaru Pracy I klasy[11]. 13 lipca 1979 roku, w uznaniu zasług i osiągnięć zakładów „Pronit” i jego załogi Wojewódzka Rada Narodowa w Radomiu nadała zakładowi odznakę „Za Zasługi dla Województwa Radomskiego”[2].
W zakładzie rozpoczęto produkcję polichlorku winylu, oraz utworzono tłocznię płyt gramofonowych. W zakładach Pronit tłoczono płyty winylowe na zlecenie wydawnictw muzycznych:
Firma wydawała również (choć stosunkowo rzadko) płyty pod własną marką „Pronit”; ich wydawaniem pierwotnie zajmowały się Polskie Nagrania, do których do dziś należą prawa do tej części katalogu (obecnie w ramach Warner Music Poland, współczesne reedycje nie zawierają oznaczeń Pronitu); były to przeważnie płyty z numerami katalogowymi zaczynającymi się literami L, XL, SXL i SX. Płyty z numerami katalogowymi zaczynającymi się literami SLP były wydawane przez Wifon i są dziś pod kontrolą Agencji Muzycznej Polskiego Radia S.A. Płyty z numerami katalogowymi zaczynającymi się literami PLP były samodzielnie wydawane przez Pronit; prawa do płyt polskich artystów przypadły później im samym lub innym wytwórniom (nie ma następcy oddziału nagraniowego Pronitu). Tłoczenie płyt gramofonowych kontynuowano do początku lat 90.
N-0003 René Glaneau – Piosenki Paryża: Ou es-tu mon amour; Car Je t’aime / Sous les ponts de Paris; C’est magnifique
N-0032 Orkiestra Salonowa Stanisława Łódzkiego – Najpiękniejsze walce: Wiedeńskie dziewczęta, Wiener Praterleben, Fale Dunaju, Moonlight Night An The Alster.
N-0055 Str.A Johann Strauss: „Tysiąc i jedna noc” (walc parafraza) wykonawca Władysław Kędra -fortepian; str. B Ciprian Porlubescu BALLADA
N-0061 Piosenka Stara jak świat nr 3: Santa Lucia, Capri/ Błękitne bolero, Śpij kochanie
N-0080 Jerzy Połomski: Piosenka dla nieznajomej; Diabelski młyn / Pewnego dnia; Modern Boogie
N-0095 Jerzy Połomski – śpiew, Zespół Instrumentalny K. Turewicza: Piosenka stara jak świat Nr 2 (a) Szkoda Twoich łez dziewczyno, Już nie zapomnisz mnie; (b) Pamietam Twoje oczy, Młodym być i więcej nic
N-0101 Rene Glaneu – śpiew, Przeboje Świata: (a) Bambino, Luna Rossa; (b) Mandolino, Avril au Portugal
N-0102 Sława Przybylska (a), Chór Czejanda (a,b), Barbara Barska (a,b), Orkiestra Taneczna PR Dyr. K Turewicz (a,b): Rewia piosenek Nr. 1 Quirino con sus tres, Słoneczny zegar; Balbina, Słowa purpurowe
N-0107 Ludmiła Jakubczak: Tylko raz; Boogie boa / Rosita jest zła; Dla ciebie kolczyki z gwiazd, 1961
N-0128 Halina kowalewska i Maciej Koleśnik – (a) Warszawa da się lubić, W niedzielę nad Wisłą; (b) Na katarynce, Głęboka studzienka
N-0132 Wiesława Drojecka – śpiew, Orkiestra PR dyr. S. Rachoń: (a) Marjolaine, Trochę wiosny jesienią; (b) To wcale nie jest ważne, Milczenie
N-0142 H. Kowalewska, M. Koleśnik – śpiew, Zespół Instrumentalny K. Turewicza – Piosenki dawnej Warszawy: (a) Dintojra, Maleńki znak; (b) Wlazł kotek, Bielany
N-0148 Zespół Taneczny I. Bogajewicza: (a) Dwa gołąbki, Olividar; (b) Taniec meksykański „Bajao”, Niebieski autokar
N-0177 (a) Bożena Grabowska – śpiew, Zespół Instrumentalny J. Mazurkiewicza; Cha-Cha Flamingo, Near You; (b) Zbigniew Rawicz – śpiew, Zespół Instrumentalny W. Machana: Srebrna noc, Mój poemat
N-0203 Rena Rolska – śpiew, Orkiestra R. Damrosza: (a) Co nam przyniesie ta noc, Powiedz mamo; (b) Jeszcze sie zastanów, Samotne oczekiwanie
N-0205 Czerwono-Czarni: Mary Lou (Hello Mary Lou); Sad Eyes / Cowboy Story; Ballada (There’s a Goldmine in the Sky)
N-0207 Jeannie Johnstone – Kiss of fire, I’love you baby, April in Paris, My bonnie-dixieland.
N-0216 New Orleans Stompers: Under The double Eagle, I’m not rougch/ Jazz me blues, Melba Rag
N-0222 Węgierski Zespół Taneczny: Buona Sera, Signorina – tango, Konstantinopol / Orkiestra Taneczna „Optymiści”, Zespół Górkiewicza i Skowrońskiego: Fiesta Cubana – rumba, Mysterioso – slowfox
N-0237 Danuta Rinn, Bogdan Czyżewski: Biedroneczki są w kropeczki; Grześ i Róża / Ona ma 20 lat; Twardy orzech
N-0238 Michaj Burano, Czerwono-Czarni: Wezmę w drogę złoty księżyc; Oczy czarne / Madame, Madame; La chanson d’orphée
N-0244 Marino Marini ed il suo Quartetto: Bella bella bambina, Vestita di rosso/ Petronio cha cha cha, Moliendo cafe
N-0251 Niebiesko-Czarni – Na swojską nutę (1): Głęboka studzienka; Kawaliry / Wiem jo wiem; Gdybyś to tak miała
N-0257 Karin Stanek, Czerwono-Czarni: Chłopiec z gitarą; Wio, kary / Piosenka o warkoczykach; Gaz, panie szofer
N-0296 Czesław Niemen, Niebiesko-Czarni: Locomotion; Czy mnie jeszcze pamiętasz / Wiem, że nie wrócisz; Tylko mów mi o tym
N-0314 Rena Rolska: Nie wolno mi; Dziś jest kto inny / Pocałuj mnie choć jeden raz; Zwykła rzecz
N-0323 Violetta Villas: Przyjdzie na to czas; Czterdzieści kasztanów / Józek; Pucybut z Rio
N-0325 Czesław Niemen, Niebiesko-Czarni, z tow. „Błękitnych pończoch”: Czas jak rzeka, Ach te oczy, Nie bądź taki „bitels”, Ptaki śpiewają „kocham”
N-0329 Jerzy Połomski: Pożegnalny koncert; Słuchaj mnie / Fantazja; Nowa miłość
N-0342 Jerzy Połomski: Jeśli chcesz, podaruję ci księżyc; To ten walczyk nasz / Warszawskie dziewczyny; Przyszłaś do mnie jak piosenka
N-0361 Filipinki: Tarap – Tarap; Siedmiu chłopców / To ma być miłość; Ballada o kimś dalekim
N-0371 Danuta Rinn: Właśnie tego dnia; Każdy człowiek ma swój dzień / Panienka z lusterka; Tylko przyjdź
N-0423 Blackout: Julia; Te bomby lecą na nasz dom / Gdzie on tam i ty; Daj psu kość
N-0440 Zespół Instrumentalny Rozgłośni Gdańskiej Polskiego Radia: Serwus Panie chief; Barwy dnia / Wczorajszy dzień; Nadmorskie skarpy
N-0454 Kwartet Warszawski: Murowane przeboje; Sikawka / Zazdrość o sen; Czterech starych kawalerów
N-0459 Czerwone Gitary: Wolny wieczór; Jak mi się podobasz / Nad morzem; Jak wędrowne ptaki
N-0460 Rena Rolska: Piosenka o niebieskich ptakach; Dzieli nas kieliszek wina / A ja nie pójdę spać; Czy dziś zobaczę cię
N-0466 Rena Rolska: Dwudziestu trzech; Esteta / Gość z zaświatów; Dziwny pan
N-0505 Sława Przybylska: Zielone liście drzew; Zanim wróci wiatr / Stara ballada; Wierzysz? Nie wierzysz?
↑Ze względu na dużą liczbę chętnych szkoła otrzymała w 1963 roku do swojej dyspozycji zaadaptowany budynek na Kolonii Centralnej, a w 1968 roku szkoła nowy budynek przy ulicy Spokojnej → Redakcja 1984a ↓, s. 4.
Jan Prot twórca Pionek, t. Biogram dr inż. Jana Prota opr. na podst. „Szkice z dziejów Pionek t. I”, Pionki: ZHR Obwód „Ziemia Radomska” w ramach realizacji projektu „KULTURA” we współpracy z Urzędem Miasta Pionki, s. 1–4(pol.).
Witold Strzemień: Zespół pracowników PM „Montoerg”: Montoerg 1959–1969. Kielce: Prasowe Zakł. Graf. RSW „Prasa”, 1969. (pol.).
Redakcja. Pionki, 40 lat PRL, 30 lat Miasta. „Tygodnik Radomski”. Wydanie specjalne. „Pronit” firma która zobowiązuje, s. 1, lipiec 1984. Radom. (pol.).Sprawdź autora:1.
Redakcja. Pionki, 40 lat PRL, 30 lat Miasta. „Tygodnik Radomski”. Wydanie specjalne. Oświata – Sukcesy mimo kłopotów, s. 4, lipiec 1984. Radom. (pol.).Sprawdź autora:1.