Możliwe, że zbyt mocno polega na źródłach pierwotnych. Podane poniżej informacje, mające charakter medyczny, mogą być częściowo lub w całości niepoparte dowodami naukowymi. Jako pozbawione odpowiednich źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Odwodnienie – stan, w którym zawartość wody w organizmie spada poniżej wartości niezbędnej do jego prawidłowego funkcjonowania. Stan odwodnienia zagraża życiu pacjenta, jest szczególnie niebezpieczny dla niemowląt, małych dzieci oraz ludzi starszych[1].
Bez wody człowiek może przeżyć od 4 do maksymalnie 7 dni. Długotrwałe odwodnienie prowadzi do utraty siły, osłabienia odporności organizmu, utraty świadomości, uszkodzenia organów wewnętrznych, a następnie śmierci.
Do najczęściej spotykanych przyczyn odwodnienia organizmu należą: biegunka, wymioty, przyjmowanie niedostatecznej ilości płynów podczas choroby przebiegającej z podwyższoną temperaturą ciała, niewyrównanie strat wody poniesionych w czasie intensywnego uprawiania sportu oraz picie zbyt małej ilości wody przez pacjentów zażywających leki diuretyczne[2].
Leczenie odwodnienia polega na podawaniu pacjentowi dodatkowej ilości wody w celu uzupełnienia strat oraz drobnych słonych przekąsek, np. precelków[3]. Odwodnieniu mogą towarzyszyć zaburzenia gospodarki elektrolitowej i zmiany w molalnościsurowicy, w takich przypadkach konieczne jest szybkie skonsultowanie się z lekarzem[4]. W aptekach dostępne są mieszanki nawadniające, które po rozpuszczeniu w wodzie podaje się do picia, aby wyrównać niedobory wody i soli mineralnych. Czysta woda pitna nie zawiera tłuszczu, cholesterolu ani kalorii[5].
Mocz o barwie jasno słomkowej wskazuje na odpowiednie nawodnienie organizmu[6].
Przyczyny
Do odwodnienia organizmu może dojść w wyniku:
przyjmowania zbyt małej ilości wody w stosunku do zapotrzebowania organizmu, np. w niedożywieniu, podczas postu, w przypadku odmawiania przez pacjenta przyjmowania płynów
spożywania dużej ilości środków o działaniu odwadniającym, np. alkoholu, kofeiny[5]
narażenia organizmu na długotrwałe przebywanie w ekstremalnych warunkach zewnętrznych, szczególnie w gorącym klimacie, np. na pustyni, ale także wysoko w górach lub podczas wypraw survival
długotrwałej i intensywnej pracy fizycznej bez dostarczenia organizmowi odpowiedniej ilości wody na pokrycie strat w wyniku pocenia, dotyczy szczególnie pracy w gorącym lub wilgotnym otoczeniu
długotrwałego przebywania w suchym powietrzu, np. w wysoko latających samolotach, budynkach z klimatyzacją
stosowania diety bogatej w błonnik[5] przy jednoczesnym niewystarczającym spożyciu wody
stosowania diety wysokobiałkowej[8] przy jednoczesnym niewystarczającym spożyciu wody
W normalnych warunkach fizjologicznych człowiek traci wodę podczas oddychania, wydalania moczu oraz wraz z potem. Jeżeli ubytek wody z organizmu nie zostanie uzupełniony, np. poprzez picie, to dochodzi do odwodnienia. Początkowa faza odwodnienia organizmu przebiega bezobjawowo. W miarę zwiększania się stopnia odwodnienia pojawiają się liczne symptomy.
Objawy odwodnienia organizmu:
ubytek wody do 2% masy ciała pacjenta
uczucie silnego pragnienia
utrata masy ciała (można stwierdzić poprzez zważenie pacjenta)
Nieleczone odwodnienie prowadzi do zgonu pacjenta. Śmierć w wyniku odwodnienia organizmu może nastąpić w ciągu 3 dni, a nawet szybciej w przypadku upalnej pogody. Bez wody organizm ludzki jest w stanie przeżyć nie dłużej jak 5-6 dni[2]. Prawidłowy bilans wodny w organizmie jest regulowany odczuwaniem pragnienia. U osób po 50. roku życia odczuwanie pragnienia ulega zmniejszeniu i zmniejsza się dalej w miarę upływu lat. Wiele osób w podeszłym wieku cierpi na objawy wynikające z odwodnienia organizmu[11]. Podczas letnich upałów postępujące odwodnienie organizmu oraz hipertermia stają się często przyczyną śmierci starszych osób[12].
Stan odwodnienia u niemowląt i małych dzieci rozpoznaje się po następujących objawach:
zmniejszenie napięcia skóry (ujęta w dwa palce skóra brzucha i puszczona nie powraca natychmiast na swoje miejsce)
zapadnięte oczy, policzki, brzuch lub ciemiączko[1].
Dziecko silnie odwodnione jest osłabione (nie krzyczy lub głos jest chrapliwy, często nie potrafi samodzielnie pić), senne, apatyczne, wiotkie i ma zaburzenia świadomości[13].
Rodzaje odwodnienia
Odwodnieniu, jak i przewodnieniu, często towarzyszą zaburzenia gospodarki elektrolitowej i zmiany molalności surowicy. W takich przypadkach konieczna jest interwencja lekarska i wyrównanie zaburzeń wodno-elektrolitowych. U pacjenta wykonuje się oznaczenia elektrolitów we krwi, np. stężeniesodu w surowicy[4]. W zależności od molalności płynów ustrojowych wyróżnia się 3 rodzaje odwodnienia:
W stanie odwodnienia organizmu nie zaleca się picia alkoholu, ani wody morskiej oraz spożywania suchych pokarmów!
Wskazane jest podawanie pokarmów płynnych (zupa, ugotowany na wodzie ryż lub płatki śniadaniowe i przyprawione do smaku solą) oraz niewielkich słonych przekąsek węglowodanowych (precle, krakersy, chipsy) w celu uzupełnienia strat sodu, do których dochodzi głównie podczas intensywnego wysiłku fizycznego, aby zapobiec obniżeniu stężenia sodu we krwi. Nie zaleca się połykania tabletek z solą kuchenną, ze względu na łatwą możliwość przedawkowania. Spożywanie słonych pokarmów praktycznie wyklucza taką możliwość, gdyż pobudzają one pragnienie[3].
Osoby intensywnie uprawiające sport powinny zwrócić uwagę na fakt, że badania naukowe nie potwierdziły skuteczności glicerolu (w postaci 4 i 10% roztworów) w zapobieganiu odwodnienia, ani nie wykazały pozytywnego wpływu na procesy termoregulacyjne. Zauważono natomiast niekorzystny wpływ glicerolu na poziom hormonu antydiuretycznego w organizmie (podniesienie poziomu hormonu antydiuretycznego jest jednym z mechanizmów odpowiedzialnych za rozwój hiponatremii) oraz większą częstość występowania zaburzeń żołądkowo-jelitowych w porównaniu do grupy kontrolnej[16].
W medycynie roztwory gliceryny o smaku cytrynowym Solutio Glyceroli citri, w postaci nasączonych gazików na patyczkach, są stosowane do pędzlowania jamy ustnej celem nawilżenia w stanach objawiających się zmniejszonym wydzielaniem śliny.
Zapobieganie odwodnieniu
Objętość wody potrzebna do pokrycia dziennego zapotrzebowania organizmu w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania (homeostazy) zależy od wielu czynników, m.in.
klimatu
stopnia aktywności fizycznej
diety
masy ciała
wieku
płci.
Normy dziennego zapotrzebowania organizmu na wodę podawane w opracowaniach naukowych i popularnonaukowych wykazują rozbieżności.
W zalecanych normach WHO nie uwzględnia ilości wody dostarczonej do organizmu wraz z pokarmem ze względu na znaczące różnice zależne od diety i kultury, w związku z czym powyższe dane mogą znacznie przewyższać indywidualne zapotrzebowanie na wodę do picia.
dla dorosłych mężczyzn w normalnych warunkach 2,9 l i 4,5 l w przypadku wykonywania pracy fizycznej w wysokiej temperaturze otoczenia
dla dorosłych kobiet w normalnych warunkach 2,2 l i 4,5 l w przypadku wykonywania pracy fizycznej w wysokiej temperaturze otoczenia
Prof. dr hab. med. Janina Danuta Piotrowska-Jastrzębska zaleca kobietom ciężarnym wypijanie 1,5 l wody dziennie w pierwszych miesiącach ciąży oraz ograniczenie spożycia wody w diecie do 1 – 1,2 l na dobę w ostatnim trymestrze ciąży, natomiast matkom karmiącym piersią zaleca przyjmować każdego dnia 1,5 – 2 litrów płynów. Kobiety w ciąży oraz karmiące piersią powinny zwracać szczególną uwagę nie tylko na objętość płynów przyjmowanych każdego dnia w diecie, ale również na ich jakość i nie powinny przyjmować napojów gazowanych, mocnej kawy i herbaty oraz napojów zawierających alkohol. Zalecana jest niegazowana woda, mleko (½ l dziennie) oraz soki warzywno-owocowe (maksymalnie ½ l na dobę)[18].
Inne organizacje zajmujące się promowaniem zdrowego stylu życia mówią o wypijaniu przynajmniej 1,5 l płynów dziennie w przypadku osób dorosłych[19]. Według innych materiałów źródłowych dorośli powinni wypijać około 1,5 – 2 l płynów dziennie. Razem z wodą zawartą w spożywanym pokarmie dorosła osoba powinna przyjmować 3 – 3,5 l wody na dobę. W przybliżeniu 1/3 zapotrzebowania organizmu na wodę jest pokrywana przez wodę zawartą w stałych pokarmach, np. warzywa zawierają prawie 95% wody, jabłka 84%, chleb razowy 42%, ziemniaki 77%, a ser żółty 38%[20].
Zdaniem prof. dr hab. n. med. Świętosława Ziemlańskiego z Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie: „Obecnie przyjmuje się, że minimalna ilość wody, jaka powinna być dostarczana ustrojowi, aby zapobiec występowaniu zmian patologicznych, wynosi 1 litr wody na dobę. Ale podczas upałów nawet człowiek o małej aktywności fizycznej powinien pić minimum 3 litry wody na dobę, gdyż w przeciwnym razie dochodzi do wyraźnych objawów jej niedoboru”[21].
Emerytowany profesor fizjologii w Dartmouth Medical School – Heinz Valtin[22] krytykuje model ciągłego picia dużych ilości wody, a amerykańskie zalecenie wypijania 2 litrów wody dziennie traktuje jako modę i obsesję. Nadmierna ilość wody może być szkodliwa dla organizmu i prowadzić do obrzęków, a nawet „zatrucia wodnego”. Odnotowano przypadki zgonu z powodu przepicia wodą. Pojenie dużymi ilościami wody było stosowane jako tortura w średniowieczu (toca). Badania naukowe nie potwierdziły, aby zdrowi ludzie, którzy prowadzą siedzący tryb życia i żyją w klimacie umiarkowanym musieli wypijać aż 2 litry wody na dobę. Profesor sugeruje zindywidualizowanie dziennych norm zapotrzebowania na wodę[11].
W ramach prowadzenia zdrowego stylu życia zaleca się pokrywanie zapotrzebowania na wodę napojami, które nie zawierają kalorii i nie powodują erozjiszkliwa na zębach, do których należą:
woda z kranu (w niektórych krajach konieczne jest gotowanie wody przed konsumpcją)
Piwo, soki owocowe i lemoniady dostarczają kalorie do organizmu[23].
Ponadto słodzone napoje gazowane oraz soki powodują rozpuszczanie szkliwa na zębach ze względu na zawartość kwasów organicznych, sprzyjając rozwojowi próchnicy[24].
W ramach zapobiegania odwodnieniu organizmu podczas letnich i upalnych dni wegetarianie proponują stosowanie specjalnej diety[25]. W porze lata zalecają ograniczenie spożycia mięsa, serów, jaj i soli kuchennej (żywności o charakterze yang), natomiast propagują konsumowanie produktów „wychładzających”, do których należą:
Według wegetarian sól kuchenną można zastąpić solą sezamowągomasio, która pełni jednocześnie rolę przyprawy do potraw. Wegetarianie ostrzegają, aby w upalne dni nie pić napojów lodowatych i zimnych, lecz chłodne i lekko ciepłe. Do picia polecają zieloną herbatę, kwas chlebowy, herbaty z prażonych zbóż i kawę zbożową[25].
Warunki ekstremalne
Aby zapobiec odwodnieniu w warunkach ekstremalnych, jako źródła wody pitnej można wykorzystać[6]:
opady atmosferyczne: deszcz, śnieg, lód (nie wolno jeść śniegu ani lodu, lecz przed konsumpcją należy je w pojemniku ogrzać i roztopić nad ogniem lub ciepłem własnego ciała, przy czym nie wolno umieszczać pojemnika bezpośrednio na skórze, lecz między warstwami odzieży)
Według niektórych źródeł, w tym Discovery Channel, w warunkach ekstremalnych dla opóźnienia odwodnienia należy jednak pić własny mocz[26][27]. Opinie na ten temat są podzielone, np. procedury opracowane dla żołnierzy amerykańskich w przypadku konieczności przetrwania w warunkach ekstremalnych ostrzegają, aby nie pić własnego moczu[6].
Inni wyjaśniają, że picie własnego moczu przez 1–2 dni, aby zapobiec odwodnieniu, nie jest szkodliwe, ale gdy mocz jest już silnie skoncentrowany, to dalsze jego picie będzie prowadzić do zatrucia organizmu toksycznymi produktami przemiany materii (po wypiciu moczu są wchłaniane z przewodu pokarmowego i trafiają ponownie do nerek) i pojawienia się objawów fatalnej w skutkach niewydolności nerek[28]. Nawet krótkotrwałego picia moczu nie zaleca się osobom z raną, która doprowadziła do zmiażdżeniatkanki mięśniowej[28], albowiem z uszkodzonych włókien mięśniowych do krwiobiegu przenikają jony potasowe i fosforowe, których usunięcie może okazać się niedostateczne, prowadząc do zagrażających życiu wysokich stężeń[28]. Także konsumpcja pokarmu bogatego w potas (np. banany) jest przeciwwskazana dla osób pijących własny mocz[28].
Ponadto w warunkach ograniczonego dostępu do wody (np. katastrofa, nocny lot samolotem) zaleca się dietęwęglowodanową i ograniczenie spożycia soli oraz pokarmów bogatych w białka[5], aby zmniejszyć ilość produktów przemiany materii wydalanych wraz z moczem.
