Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Język łotewski (łot. latviešu valoda) – język z grupy języków bałtyckich, którym posługuje się w sumie ok. 2 mln osób, głównie na Łotwie.
Informacje ogólne
Język łotewski należy wraz z litewskim do grupy wschodniej języków bałtyckich, stanowiących podgrupę w rodzinie języków indoeuropejskich. Obydwa języki zachowały stosunkowo dużą liczbę archaicznych cech prajęzyka, zwłaszcza w zakresie morfologii imiennej, aczkolwiek zarówno fonologia, jak i morfologia czasownika wykazują w stosunku do prajęzyka pewne innowacje. W przeciwieństwie do języka litewskiego łotewski znajdował się pod silnym wpływem języków germańskich, ugrofińskich oraz słowiańskich, czego efektem są stosunkowo liczne innowacje gramatyczne i leksykalne nieobecne w litewskim. Dlatego też przydatność łotewskiego do badań porównawczych nad językami indoeuropejskimi i rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego jest mniejsza niż konserwującego wiele archaicznych cech języka litewskiego. Pewne archaiczne cechy języka łotewskiego (głównie leksyka, lecz nie tylko) występują zwłaszcza w tradycyjnych pieśniach ludowych (tzw. dainach) oraz w poezji ludowej.
Od wczesnego średniowiecza aż do XIX wieku język łotewski był pod bardzo silnym wpływem języka niemieckiego z uwagi na setki lat niemieckiego panowania na terenie Łotwy oraz tego, że nawet w późniejszych czasach wyższą klasę społeczeństwa na Łotwie stanowili Niemcy.
Po odzyskaniu niepodległości w 1991 r. władze Łotwy ustanowiły język łotewski jedynym językiem urzędowym w tym kraju i prowadzą kampanię na rzecz jego upowszechnienia wśród mniejszości narodowych (przede wszystkim Rosjan preferujących język rosyjski).
Pierwszy artykuł Deklaracji Praw Człowieka w języku łotewskim[1]:
„Visi cilvēki piedzimst brīvi un vienlīdzīgi savā cieņā un tiesībās. Viņiem ir saprāts un sirdsapziņa, un viņiem citam pret citu jāizturas brālības garā.”
Stara ortografia
Stara ortografia bazowała na ortografii języka niemieckiego i nie reprezentowała zbyt dobrze wymowy języka łotewskiego. Na początku teksty pisane były używane przez duchownych niemieckich w ich pracy z Łotyszami. Zasady pisowni były wówczas chaotyczne, np. występowało 12 wariantów zapisu głoski „Š”. W 1631 roku duchowny Georgs (Juris) Mancelis podjął starania mające na celu usystematyzowanie pisowni. Tak powstały pierwsze systematyczne zasady pisowni języka łotewskiego. Stara ortografia była używana do XX wieku, gdy powoli zastępowano ją ortografią nowoczesną.
Porównanie odmian łotewskiej ortografii
Na przykładzie modlitwy „Ojcze nasz” w różnych stylach języka łotewskiego:
Pierwsza ortografia (Cosmographia Universalis)
Stara ortografia
Nowa ortografia
Styl używany w internecie
Muuſze Thews exkan tho Debbes
Muhſu Tehvs debbeſîs
Mūsu tēvs debesīs
Muusu teevs debesiis
Sweetyttz thope totws waerdtcz
Swehtits lai top taws wahrds
Svētīts lai top tavs vārds
Sveetiits lai top tavs vaards
Enaka mums touwe walſtibe.
Lai nahk tawa walſtiba
Lai nāk tava valstība
Lai naak tava valstiiba
Tows praetcz noteſe
Taws prahts kai noteek
Tavs prāts lai notiek
Tavs praats lai notiek
ka exkan Debbes tha arridtczan wuerſſon ſemmes
kà debbeſîs tà arirdſan zemes wirsû
kā debesīs, tā arī virs zemes
kaa debesiis taa arii virs zemes
Muſze beniſke mayſe bobe mums ſdjoben.
Muhsu deeniſchtu maizi dod mums ſchodeen
Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien
Muusu dienishkjo maizi dod mums shodien
Vnbe pammet mums muſſe parrabe
Un pametti mums muhſu parradus [później parahdus]
Un piedod mums mūsu parādus
Un piedod mums muusu paraadus
ka mehs pammettam muſſims parabenekims
kà arri mehs pamettam ſaweem parrahdneekeem
kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem
kaa arii mees piedodam saviem paraadniekiem
Vnbe nhe wedde mums exkan kaerbenaſchenne
Un ne eeweddi muhs eekſch kahrdinaſchanas
Un neieved mūs kārdināšanā
Un neieved muus kaardinaashanaa
Seth atpeſthmums no to loune
bet atpeſti muhs no ta launa [później łauna]
bet atpestī mūs no ļauna
bet atpestii muus no ljauna
Aefto thouwa gir ta walſtibe
Jo tew peederr ta walſtiba
Jo tev pieder valstība
Jo tev pieder valstiiba.
vnbe tas ſpeez vnb tas Goobtcz tur muſſige
un tas ſpehks un tas gods muhſchigi [później muhzigi]
Wyróżnia się trzy główne dialekty języka łotewskiego:
1. Dialekt liwoński (łot. lībiskais dialekts) – występuje na terenach przyległych do Zatoki Ryskiej.
2. Dialekt środkowy (vidus dialekts) – występuje w centrum kraju; na dialekcie tym oparty jest współczesny łotewski język literacki.
3. Dialekt łatgalski, zwany też górnołotewskim (augšzemnieku dialekts) – występuje we wschodnich częściach kraju bezpośrednio sąsiadujących ze słowiańskim obszarem językowym[2][3][4].
Wśród powyższych dialektów wyróżnić można także szereg gwar. Dialekt liwoński obejmuje gwary tamijskie[5] (występujące na terenie Kurlandii) oraz gwary inflanckie (występujące w zachodniej Liwonii). W ramach dialektu środkowego wyróżnia się z kolei: gwary środkowe (na terenie Liwonii, nad rzeką Gaują), gwary zemgalskie (w basenie Lelupy, na terenie Semigalii) oraz gwary kurońskie (w południowej Kurlandii, w górnym biegu rzeki Windawy).
Gramatyka
W języku łotewskim wyróżnia się dwa rodzaje: męski i żeński. Wykładnikami formalnymi rodzaju są końcówki[6].
Z kilkoma wyjątkami akcent pada na pierwszą sylabę[8].
Pisownia i alfabet
Język łotewski jest zapisywany przy pomocy zmodyfikowanego alfabetu łacińskiego. Nie są używane litery q, w, x, y, występują w nim natomiast litery ā, č, ē, ģ, ī, ķ, ļ, ņ, š, ū, ž. W dialekcie łatgalskim dodatkowo występuje litera ö.
Ortografia w dużym zakresie ma charakter fonetyczny i odzwierciedla wymowę poszczególnych wyrazów.
W roku 2022 było w Polsce aktywnych siedmioro tłumaczy przysięgłych języka łotewskiego[9]. Naukę języka łotewskiego w Polsce oferuje UAM[10], a także Uniwersytet Warszawski (jednakże tu językiem przewodnim jest litewski)[11].
.svg)
