Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Zasięg języka oksytańskiegoJęzyki i dialekty Francji (oksytańskie w odcieniach czerwieni)Dialekty języka oksytańskiego
Poza przypadkiem gaskońskiego, granice między dialektami rzadko są wyraziste, przejście z dialektu do dialektu jest zazwyczaj płynne i gwary uznawane za należące do któregoś dialektu mogą posiadać cały szereg cech wspólnych z innymi dialektami.
Istnieje grupa językoznawców uznających, że nie ma jednego języka oksytańskiego, lecz kilka różnych języków, które w ich opinii różnią się od siebie w takim stopniu, że utrudnione jest wzajemne zrozumienie. Z tego punktu widzenia tworzenie literatury w „języku oksytańskim” byłyby w rzeczywistości twórczością np. w języku prowansalskim lub w langwedockim.
Nazwy
Jedno z pierwszych udokumentowanych zastosowań terminu język òc można znaleźć w De vulgari eloquentiaDantego Alighieri, który klasyfikuje języki romańskie według sposobu mówienia tak (oïl, òc, sí). Òc, wymawiane /ɔ(k)/ pochodzi od łacińskiegohōc, które znaczyło ‘to’[5][niewiarygodne źródło?], i na południu Galii zaczęło być używane jako partykuła potwierdzająca[b].
Również pod koniec XIII w., niemal równocześnie, pojawia się w łacińskiej dokumentacji administracyjnej inny wywodzący się od słowa òc termin: lingua occitana (łac. ‘język oksytański’). Stąd też wywodzi się słowo Oksytania[6] jako nazwa terytorium, w którym używa się tego języka,.
Termin prowansalski był długo używany jako nazwa całego języka oksytańskiego, obecnie jednak język nauki rezerwuje go raczej wyłącznie dla dialektu używanego w Prowansji. Nazwa ta została ukuta w XIII w. we Włoszech i pochodzi od łacińskiego słowa provincia[7].
W tekstach oficjalnych padają sformułowania „langue occitane” (fr., ‘język oksytański’) w Loi Deixonne[8], „occitan-langue d’oc” w terminologii francuskiego Ministerstwa Edukacji Narodowej przy przyznawaniu certyfikatów CAPES (Certificat d’aptitude au professorat de l’enseignement du second degré(inne języki)), „occitan, nomentat aranés en Aran” (oc. 'oksytański, w [Dolinie] Aran zwany arańskim), „era lengua occitana, denominada aranés en Aran” (oc. 'język oksytański, w [Dolinie] Aran nazywany arańskim) oraz „aranés” w Statucie Autonomii Katalońskiej[9].
Oksytański dzisiaj
Brakuje oficjalnych danych na temat liczby użytkowników języka oksytańskiego[10], szacunki są bardzo rozbieżne. Prawdopodobnie od pół miliona do dwóch milionów osób zna któryś z dialektów oksytańskich na tyle dobrze, by posługiwać się nim w życiu codziennym, a znacznie więcej go rozumie.
Status w Republice Francuskiej
We Francji oksytański nie posiada statusu oficjalnego. Nauczanie tego języka we francuskich szkołach publicznych jest opcjonalne, możliwe na mocy Loi Deixonne[8] z 1951 r., a jedynie publiczna telewizja regionalna France 3 emituje kilka programów po oksytańsku[11][12][13].
Status w hiszpańskiej Wspólnocie Autonomicznej Katalonii
Arański (aranés), gwara dialektu gaskońskiego używana w należącej do Hiszpanii pirenejskiej dolinie Val d’Aran, cieszył się tam od 1990 statusem języka regionalnego; już statut Katalonii z 1978 roku stanowił, że mowa arańska ma tam być nauczana i chroniona[14]. Na mocy statutu z 2006 roku[9] język oksytański (szeroko pojęty) jest jednym z trzech języków urzędowych w całej Wspólnocie Autonomicznej Katalonii (obok katalońskiego i hiszpańskiego). Gwarą arańską posługuje się ok. 4 tys. osób i jest ona w Dolinie językiem szkolnictwa od 1984[15][16][17][18].
Status w Republice Włoskiej
We Włoszech oksytański jest uznany za język chroniony, na mocy ustawy numer 482 z roku 1999[19]. Pozwala to na użycie oksytańskiego w szkolnictwie i w życiu publicznym, ale tylko w gminach, które sobie tego życzą, przez co nie jest ono obowiązkowe ani systematyczne.
Status w Księstwie Monako
W Monako oksytański nie posiada statusu oficjalnego.
Historia
Najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku oksytańskim pochodzą z przełomu X i XI wieku. W XI wieku na terenie Francji istniały dwa wielkie romańskie obszary językowe. Na północy Francji używane były langues d’oïl (czyli tzw. starofrancuski), zaś na południu lenga d'òc (‘język òc’, fr. langue d’oc). Nazwy tych języków pochodzą od brzmienia słowa oznaczającego potwierdzenie, odpowiadającego polskiemu „tak” – oïl (od którego pochodzi współczesne francuskie oui) albo òc.
Okres świetności lenga d'òc przypada na wieki XII i XIII, kiedy to był głównym językiem liryki średniowiecznej, językiem trubadurów. W tym języku napisał pieśń Kalenda mayaRaimbaut de Vaqueiras. O zasięgu i sile oddziaływania średniowiecznego oksytańskiego może świadczyć fakt, że również niewielki fragment Boskiej KomediiDantego został napisany po prowansalsku (Czyściec, pieśń XXVI, w. 140–147). Oksytański był także językiem poezji uprawianej na dworze Hrabstwa Barcelony zanim zaczęto pisać również po katalońsku. We wczesnym okresie twórczości kataloński wieszcz Ramon Llull pisał po oksytańsku pełne humoru trubadurskie pieśni miłosne. Poezja trubadurów pozostała wzorem dla katalońskiego języka literackiego aż do XV wieku. W okresie apogeum kultury trubadurów użycie języka oksytańskiego w życiu codziennym przez klasę wyższą wykraczało poza granice Oksytanii dając lenga d'òc status języka m.in. lyońskiej szlachty[20], chociaż językiem Lyonu był arpitański.
Upadek języka został zapoczątkowany przez krucjaty przeciw albigensom (1209–1229), w wyniku których odrębność polityczna i, w dużej mierze, kulturowa południowej Francji została zlikwidowana przez królów z Paryża. Lenga d'òc stopniowo traciła na znaczeniu jako język literacki, aż w XV wieku oksytańska twórczość literacka niemalże zanikła. Oksytański przetrwał jako język wernakularny, coraz bardziej różnicujący się dialektalnie i stopniowo wypierany przez francuski, szczególnie szybko od XIX w. Właśnie w XIX wieku grupa intelektualistów, tak zwani félibres[21], postawiła sobie za cel odrodzenie literatury prowansalskiej. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest poeta Fryderyk Mistral, za swoją twórczość w dialekcie prowansalskim uhonorowany w 1904 roku Literacką Nagrodą Nobla. Obecnie podejmowane są próby podniesienia statusu języka oksytańskiego we Francji, jednak w świadomości potocznej wciąż jeszcze nie cieszy się pełnym szacunkiem, uznawany popularnie za język niższej rangi niż francuski i noszący pogardliwą nazwę patois.
W języku oksytańskim zasadniczo występuje 7 samogłosek: /a/, /e/, /ɛ/, /i/, /ɔ/, /u/ i /y/. Zasób samogłosek może się różnić w zależności od dialektu. W dialektach owernackim, limuzyńskim i prowansalskim występuje dodatkowo fonem /œ/. W dialekcie limuzyńskim ponadto występuje fonem /o/.
Rodzajniki w języku oksytańskim standardowym są takie same jak w hiszpańskim, z wyjątkiem hiszpańskiego rodzajnika el, któremu odpowiada oksytański lo. Rodzajniki oksytańskie lo, la ulegają skróceniu do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską (nawet wielką literą).
Przyimki
Przyimki bez rodzajników:
Język hiszpański
Język oksytański
Znaczenie i uwagi
con
amb/ambé/amé
„z”, „wraz z”
de
de, d’
en
en, dins
„w”; dins przed rodzajnikiem określonym lub zaimkiem wskazującym
entre
entre
para
per
por
per
sobre
sus
Formy skrócone (z apostrofem) są używane przed wyrazem zaczynającym się od samogłoski.
Przyimki hiszpańskie z rodzajnikiem
przyimek/rodzajnik
el
a
al
de
del
Przyimki oksytańskie z rodzajnikiem
przyimek/rodzajnik
lo
los
a
al
als
de
del
dels
per
pel
pels
sus
sul
suls
Rzeczownik
Rzeczowniki oksytańskie rodzaju męskiego, w odróżnieniu od hiszpańskich, nie mają końcówki -o. Jest ona zwykle pomijana, zastępowana -e (w przypadku zbitki spółgłosek przed hiszp. -o) lub -u (w przypadku samogłoski przed hiszp. -o).
Czasownik
Odmiana czasownika „być” (niektóre formy):
Większość dialektów języka oksytańskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu „być”, jak hiszpańskie ser i estar
Język hiszpański
Język oksytański
Forma gramatyczna
ser/estar
èsser
bezokolicznik
es/está
es
tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
son/están
son
tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
era/estaba
èra
czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
fue/estuvo
foguèt
czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza
Odmiana czasownika „mieć” (niektóre formy):
Język hiszpański
Język oksytański
Forma gramatyczna
ha
a
tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
han
an
tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
Odmiana czasownika „móc” (niektóre formy):
Język hiszpański
Język oksytański
Forma gramatyczna
puede
pòt
tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
pueden
pòdon
tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -ado itp., w oksytańskim kończą się na -at: hiszp. elaborado, acompañado – oksyt. elaborat, acompanhat. Z kolei imiesłowy rodzaju żeńskiego zakończone w hiszpańskim na -ada itp., w oksytańskim mają tę samą końcówkę: hiszp. elaborada, acompañada – oksyt. elaborada, acompanhada.
Spójniki
Język hiszpański
Język oksytański
Znaczenie
cuando
quand
„kiedy”
o
o
„lub”
pero, sino
mas
„ale”
y, e
e
„i”
Zaimki
Zaimek osobowo-zwrotny se w języku oksytańskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
Przysłówki
Podobnie jak w hiszpańskim, w oksytańskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w oksytańskim -ment.
Inne przysłówki:
Język hiszpański
Język oksytański
Znaczenie
como
coma
„jak”
durante
pendent
„podczas”
hoy
uèi
„dziś”
más
mai
„bardziej” (np. przy tworzeniu stopnia wyższego przymiotników)
menos
mens
„mniej” (np. przy tworzeniu stopnia niższego przymiotników)
también
tanben
„także”, „również”
Inne różnice gramatyczne
Hiszpańskiej partykule przeczącej no odpowiada oksytańska pas, stawiana po czasowniku, gdy chodzi o zaprzeczenie orzeczenia.
Różnice w ortografii
Początkowe h w słowach hiszpańskich zostaje pominięte w odpowiednikach oksytańskich o ile w łacińskich źródłosłowach jest h: hiszp. human – oksyt. uman (łac. humanus)
Hiszpańskiej literze j:
odpowiada w słowach oksytańskich lh z reguły tam, gdzie w łacińskich źródłosłowach jest li: hiszp. hijo – oksyt. filh (łac. filius).
Hiszpańskiej literze ñ odpowiada w słowach oksytańskich nh: hiszp. puño – oksyt. ponh.
W oksytańskim nie zaznacza się akcentu na sylabie poprzedzającej tę końcówkę. Przyrostek -ic w przymiotnikach, -ician w nazwach zawodów: hiszp. científico, matemático – oksyt. scientific, matematician.
-ión (l. poj.), -iones (l. mn.)
-ion (l. poj.), -ions (l. mn.)
Jak polskie „-ja” w końcówkach „-cja”, „-sja”.
-ivo
-iu
Tworzenie przymiotnika.
-mente
-ment
Tworzenie przysłówka; w oksytańskim końcówkę dodaje się do przymiotnika rodzaju żeńskiego: hiszp. inicialmente – oksyt. inicialament.
↑Lub 33, jeżeli nie liczyć tych 6, w których zasięg oksytańskiego pokrywa mniejszą część terytorium.
↑Dla porównania, współczesne synonimy łacińskiego hoc mogą wyrażać potwierdzenie m.in. w języku hiszpańskim: „eso” i katalońskim: „això”, w języku kolokwialnym znacząc 'to co mówisz jest prawdziwe, jest dokładnie tak’, por. polskie „otóż to”.
Przypisy
↑Kunert, Hans Peter. 1993. „Quale grafia per l’occitano di Guardia Piemontese?”, Quaderni del Dipartimento di Linguistica (Università della Calabria, Serie Linguistica 4) 10: 27-36.
Kunert, Hans Peter. 1994. „L’occitan en Calàbria”, Estudis Occitans 16: 3-14.
↑„Monaco: Language situation”, w: Keith Brown (ed.), 2006, Encyclopedia of Language & Linguistics (2. edycja.) Amsterdam: Elsevier, 230.
↑Arveiller Raymond. 1967. Étude sur le parler de Monaco. Monaco: Comité National des Traditions Monégasques, 9.
↑Pierwsza wzmianka terminu Occitanie w jęz, francuskim datuje na rok 1756, cf. Louis-Étienne Arcère. 1756. Histoire de la Ville de la Rochelle et du Pays d’Aulnis. Tom. 1. (Edytor: René-Jacob Desbordes, La Rochelle, Fermes Générales du Roi.) Paryż: Durand, 40.
↑Rey, Alain, Marianne Tomi, Tristan Hordé i Chantal Tanet (eds.). 1992. Dictionnaire historique de la langue française. Tom 2 (F-PR). Paryż: Le Robert, 2427.
↑Atlas języków zagrożonych sporządzony przez UNESCO klasyfikuje wszystkie sześć dialektów oksytańskiego jako zagrożone (gaskoński, vivaroalpejski) i poważnie zagrożone (owerniacki, langwedocki, limuzyński, prowansalski).
↑Viure al País. sud.france3.fr. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-06)]., z Tuluzy, France 3 Sud.
↑Decret 362/1983, de 30 d’agost (DOGC 359, del 31), sobre aplicació de la Llei 7/1983, de 18 d’abril (DOGC 322, del 22), de normalització lingüística a Catalunya a l'àmbit de l’ensenyament no universitari, modificat pel Decret 576/1983,
de 6 de desembre (DOGC 415, de 9 de març de 1984).
↑Ordre de 8 de setembre de 1983. padi.cat:8080. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-29)]. (DOGC 362, del 9, i correcció d’errada en el DOGC 369, de 5 d’octubre), per la qual es desplega el Decret 362/1983, de 30 d’agost, sobre l’aplicació de la Llei /1983, de normalització lingüística a Catalunya, a l'àmbit de l’ensenyament no universitari, modificat per l’Ordre de 6 de desembre de 1983 (DOGC 415, de 9 de març de 1984).
