Wielki Qing

大清

1644–1912
Flaga
Hymn: Gǒng Jīn'ōu
Ustrój polityczny	Monarchia absolutna[1]
Stolica	Mukden (1636–1644) Pekin (1644–1912)
Data powstania	1644
Data likwidacji	1912
Władca	Puyi (ostatni)
Populacja • liczba ludności	383 100 000 (1912)
Narody i grupy etniczne	Chińczycy Han, Hmongowie, Mandżurowie, Mongołowie, Tybetańczycy, Ujgurzy, inne
Język urzędowy	mandaryński, mandżurski[2], tybetański, mongolski
Religia dominująca	Konfucjanizm (oficjalny)[3], buddyzm (chiński, mongolski i tybetański), taoizm, chińska religia ludowa, szamanizm (hmongoski, mandżurski i mongolski), chrześcijaństwo, islam, inne
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons

Dynastia Qing

Nazwa chińska
Pismo tradycyjne 清朝 Hanyu pinyin Qīng cháo Wade-Giles Ch’ing ch’ao Jyutping Cing¹ ciu⁴ Pe̍h-ōe-jī Chheng tiâu Nazwa skrócona 清 (Qīng) Wymowa (IPA) [tɕʰíŋ ʈʂʰǎu]
Multimedia w Wikimedia Commons

Dynastia Qing (chiń. 清朝; pinyin Qīng cháo; Wade-Giles Ch’ing ch’ao), wym. [tɕʰíŋ ʈʂʰǎu]; mandż. , Daicing gurun), oficjalnie Wielki Qing^[4] – ostatnia dynastia cesarska Chin, nazywana też dynastią mandżurską, panująca w latach 1644–1912. Członkowie dynastii wywodzili się z mandżurskiego klanu Aisin Gioro.

Chińscy historycy(inne języki) od wieków opisywali przeszłość swojego kraju w kategoriach kolejnych rządzących dynastii. Dynastie te miały powstawać i upadać zgodnie z konfucjańskim modelem cyklu dynastycznego(inne języki). W związku z tym, po zwycięstwie rewolucji sinhajskiej, rząd Republiki Chińskiej, tak jak władze każdej nowej dynastii w dziejach Chin, zlecił w 1912 roku spisanie oficjalnej historii swojej poprzedniczki. Projekt ukończono w 1927 roku i opublikowano jako Szkic historii Qing(inne języki) (清史稿; Qīng shǐ gǎo). Końcowym redaktorem tego opracowania był były wysoki urzędnik cesarstwa, Zhao Erxun(inne języki). Unikał on ocen, skupiając się na przedstawieniu udokumentowanych faktów, jednak nie ustrzegł się wielu błędów merytorycznych. W 1930 roku rząd republikański zakazał wydawania i rozpowszechniania Szkicu historii Qing, który uznano za dzieło antynarodowe. Nacjonalistycznej(inne języki) interpretacji dziejów dynastii Qing podjął się jeden z najwybitniejszych historyków chińskich XX wieku, Xiao Yishan(inne języki). W 1932 roku wydał on Historię powszechną dynastii Qing (清代通史, Qīng dài tōngshǐ). Xiao Yishan przedstawił rządy Qing jako czas permanentnej walki Chińczyków Han z mandżurskimi najeźdźcami. Uznał dynastię Qing za skorumpowaną i niemoralną a nadto wrogo nastawioną do chińskiej tradycji i kultury. Historia powszechna dynastii Qing, zaraz po publikacji, została uznana przez rząd republikański za arcydzieło i na następne lata wyznaczyła standard interpretacji politycznej i historycznej dziejów Qing^[5].

Około połowy XX wieku w historiografii chińskiej porzucono dynastyczny model opisywania dziejów kraju^[5]. Zgodnie z leninowską tezą, że zachodni imperializm był najbardziej dominującą siłą w nowożytnej historii Chin, Chińska Akademia Nauk a później Chińska Akademia Nauk Społecznych, zorganizowały naukowców w dwa odrębne instytuty badawcze: Instytut Historii oraz Instytut Historii Współczesnej. Również na Tajwanie, władze republikańskie pod silnym wpływem tak zwanej teorii modernizacji, podzieliły historyków z Academia Sinica na Instytut Historii i Filologii oraz Instytut Historii Współczesnej. Zarówno historycy republikańscy, jak i komunistyczni, uznali że końcem okresu Chin starożytnych i początkiem Chin nowożytnych były I wojna opiumowa, a konkretnie kończący ją traktat nankiński z 1842 roku^[6]. W Stanach Zjednoczonych najwybitniejszy znawca historii Chin, John King Fairbank z Uniwersytetu Harvarda – który pisał podręczniki, szkolił naukowców dla uniwersytetów i opublikował szereg monografii o historii najnowszej Chin – mocno utrwalił w zachodniej nauce pogląd, zgodnie z którym historia nowożytnych Chin zaczęła się w 1842 roku. Wcześniejsze dzieje były dla Fairbanka i jego uczniów historią tradycyjnych Chin, podczas gdy nowoczesne Chiny powstały wskutek szoku wojny opiumowej^[5]. Utarła się wówczas teza, że rządy dynastii mandżurskiej był to okres stagnacji, a nawet regresu. Wprowadzenie zmian miało rozpocząć się dopiero wraz z reakcją Chin na Zachód. Podręczniki historii Chin zawierały krótkie, krytyczne opisy pierwszych dwóch wieków Qing, ale większą ich część zajmowała epoka po 1842 roku, czyli okres tak zwanej modernizacji Chin^[7].

Jak stwierdził jeden z najwybitniejszych chińskich historyków komunistycznych, Guo Moruo: to, że Qing podbili Chiny i rządzili krajem przez ponad 200 lat, jest naprawdę kuriozalne. Guo obliczył, że Chińczycy przeważali liczebnie nad Mandżurami w stosunku 350:1. Również inni badacze mieli poważne trudności z wyjaśnieniem przyczyn tego faktu^[8]. XX-wieczni chińscy intelektualiści – zmagających się z kwestią tożsamości Chin, a właściwie przetrwania kraju w świecie zdominowanym przez państwa Zachodu – próbowali zrozumieć, jak garstka zacofanych Mandżurów rządziła przez 268 lat imperium, które zamieszkiwało kilkaset milionów ludzi. Dla Chińczyków był to problem wstydliwy^[8]. Amerykański historyk Philip Kuhn(inne języki) odpowiedział na paradoks Guo wyjaśnieniem, zgodnie z którym polityka władców Qing realizowała interesy zarówno kosmopolitycznego, uniwersalnego imperium, jak i interesy narodowej mniejszości. Monarchia mandżurska musiała wyrażać swoją supremację zarówno w trybie kosmopolitycznym, jak i etnicznym. Obie te strony były potrzebne do rozwiązania podstawowego problemu reżimu: jak rządzić uniwersalnym imperium jako prawowita dynastia, a jednocześnie zachować spójność i rozmach elity, która dokonała podboju^[8]. Inny amerykański badacz, Frederic Wakeman(inne języki), uważał, że podstawą która pozwoliła Qing tak długo rządzić Chinami, była polityka mandżurskiego apartheidu. Jej najdobitniejszym wyrazem był dla Wakemana mur, dzielący Pekin na dwa odrębne miasta^[9].

Znaczna część krytyki rządów dynastii mandżurskiej skupiała się na sztywności rytuału, hierarchii społecznej, ksenofobicznym nacjonalizmie, autorytaryzmie i stagnacji ekonomicznej. Społeczeństwo epoki Qing przedstawiano jako ultrakonserwatywne i zamknięte^[10]. W dominującej narracji XX-wiecznych chińskich historyków, Qing ponosili winę za niepowodzenia w obronie przed zachodnim imperializmem, ponieważ sprzedali kraj w celu uratowania dynastii. Dlatego polityka Mandżurów doprowadziła do narodowej hańby, zanim ostatecznie obaliła samą dynastię. W marksistowskiej odmianie tej narracji, Qing rządzili źle, ponieważ byli zacofani społecznie i terrorem utrzymywali w Chinach feudalizm. Dlatego zwycięstwo zachodniego kapitalizmu i poniżenie Chin były nieuchronne^[11].

Przełomowe znaczenie dla badań historyków miało otwarcie, wcześniej utajnionych a bardzo dobrze zachowanych, cesarskich archiwów z czasów dynastii Qing. Władze w Tajpej zdecydowały się odtajnić archiwa w latach 70. XX wieku. Na początku lat 80. XX wieku otwarto archiwa przechowywane w Pekinie. Dużą część dokumentów stanowiły zapisy historyczne zwane Mǎnzhōu shílù (滿洲實錄) i Dà Qīng lǐ cháo shílù (大清歷朝實錄)^[10]. Szczególną uwagę badaczy wzbudziły dokumenty pochodzące z nieformalnego, tajnego ośrodka decyzyjnego chorągwi, Urzędu Finansów Wojskowych^[12]. Podobnie znaczące okazały się protokoły innego organu mandżurskiej władzy, Departamentu Cesarskiego Dworu, który pełnił rolę pozaprawnego rządu, kierującego pracą ministerstw^[13]. Po tym Departamencie pozostało bardzo obszerne archiwum, zawierające głównie tajne informacje, przeznaczone dla władców Qing^[14]. Reakcje uczonych, którzy jako pierwsi zobaczyli utajnione dotąd dokumenty cesarskie, wskazywały, że całą historię panowania dynastii mandżurskiej będzie trzeba napisać na nowo. Otwarcie archiwów i ich sensacyjna zawartość, wywołały olbrzymie zainteresowanie społeczne w samych Chinach, jak i wśród chińskiej społeczności na całym świecie^[10].

Badania archiwów doprowadziły do zasadniczego odrzucenia dotychczasowego obrazu rządów dynastii mandżurskiej^[15]. Chociaż Chiny nigdy w swojej imperialnej historii nie były krajem hermetycznie odizolowanym, to pod rządami Qing wzajemne stosunki między wschodnimi i zachodnimi krańcami wielkich mas lądowych Eurazji stały się bardziej intensywne, a także bardziej konfliktowe, niż kiedykolwiek w przeszłości^[5]. Władcy dynastii mandżurskiej ponad dwukrotnie powiększyli obszar imperium i ponad trzykrotnie liczbę ludności. Państwo Qing przejęło kontrolę nad szlakami handlowymi w Azji Środkowej mniej więcej w tym samym czasie, gdy Wielka Brytania przystąpiła do zdobywania światowych mórz^[16]. W tym kontekście współcześni badacze krytykują Qing za nadmierne skupienie na polityce opanowywania dróg lądowych Eurazji, przy braku zainteresowania flotą, handlem morskim i kontaktami z zamorskimi krajami^[17].

Mieszkańcami cesarstwa nie byli tylko ludzie, którzy uważali się za Chińczyków, ale także duże społeczności, które nigdy wcześniej nie były inkorporowane do państwa chińskiego – Tybetańczycy, ujgurscy muzułmanie, pewne grupy Mongołów, Birmańczycy, Tajowie, rdzenna ludność Tajwanu i innych nowo skolonizowanych obszarów, zarówno na pograniczach, jak i na wyżynach wewnętrznych. To wielkie terytorium^[18] (a przynajmniej znaczna jego część, gdyż państwo Qing obejmowało do 13 mln km², a współczesne Chiny ok. 9,5 mln km²)^[19] oraz ogromna i stale rosnąca populacja, wraz ze wszystkimi towarzyszącymi jej napięciami, zostały przekazane sukcesorom – Republice Chińskiej i Chińskiej Republice Ludowej^[18].

W oparciu o nowe odkrycia źródłowe, pod koniec XX wieku w historiografii zaczęła przeważać krytyka poglądu, zgodnie z którym historię nowożytnych Chin można przedstawić jako dzieje chińskiej odpowiedzi na Zachód. Badacze skoncentrowali się na wewnętrznej historii kraju. Zaczęto ponownie badać epokę Qing jako spójną całość historyczną i polityczną, a reakcję Chin na działania państw Zachodu traktować jako mało znaczące zawirowania^[6]. Rozpoczęto też badania nad wpływem państwa Qing na Europę, zwłaszcza w okresie oświecenia. Wpływ ten był najbardziej znaczący w myśli politycznej i filozoficznej, a także w sztuce użytkowej^[20]. Niezbadane pozostaje oddziaływanie misji jezuickiej w Pekinie na rządy Qing. Jezuici opublikowali po chińsku ponad sto traktatów poświęconych zachodniej nauce i technice, poczynając od przekładu Elementów Euklidesa^[20].

Wraz z sukcesem ekonomicznym Tajwanu i postmaoistowskich Chin kontynentalnych, w nauce tych krajów stopniowo odrzucano narrację o porażce polityki dynastii Qing. Badania amerykańskich i chińskich historyków gospodarki wykazały, że średni poziom życia w państwie Qing był porównywalny lub nawet wyższy od średniego standardu życia w Europie czy Ameryce Północnej dla tego samego okresu^[7]. Szczególną rolę w ustaleniu tego faktu odegrali uczeni z tak zwanej szkoły kalifornijskiej, Kenneth Pomeranz(inne języki) i Roy Bin Wong(inne języki). Badacze ci wykazali, że w odniesieniu do istotnych czynników ekonomicznych – takich jak demografia, akumulacja kapitału, organizacja pracy, rynek, produkcja rolna, konsumpcja, a także technologia – Chiny i Europa były mniej więcej na równym poziomie przed okresem modernizacji^[21]. Zwłaszcza Chińczycy z XVIII wieku żyli lepiej, zdrowiej i bezpieczniej, niż w jakimkolwiek wcześniejszym okresie historii ich państwa^[22]. Pytanie „dlaczego nie było kapitalizmu ani industrializacji w dziewiętnastowiecznych Chinach?” zaczęło być postrzegane jako oparte na błędnych, a nawet fałszywych założeniach^[10]. Również historycy krytyczni wobec ustaleń szkoły kalifornijskiej, przestali postrzegać państwo Qing jako okres stagnacji gospodarczej i przyznali, że wniosło ono pozytywny wkład w rozwój Chin^[23].

W głównym nurcie historiografii chińskiej XXI wieku, okres Qing nie jest rozumiany jako końcowy etap rozwoju tradycyjnych Chin, ale jako początek okresu modernizacji. Po roku 1644 cesarstwo chińskie osiągnęło szczyt rozwoju terytorialnego i ekonomicznego. Jego władcy powołali wiele instytucji administracyjnych, społecznych i kulturowych, które ukształtowały chińską historię aż po wieki XX i XXI^[24]. Badacze, który przesuwają powstanie nowożytnych Chin na rok 1644, uznają modernizację nie za kategorię absolutną, ale raczej jako ewoluujący konstrukt społeczny, obejmujący tworzenie nowych instytucji oraz mobilizację pewnych specyficznych lokalnych zasobów instytucjonalnych, interesów politycznych i planów gospodarczych. Chińscy historycy nie zakładają, że istnieje jeden, uniwersalny model nowożytności. Taka koncepcja – ich zdaniem – błędnie opisywałaby procesy historyczne toczące się poza Europą i Stanami Zjednoczonymi. Chińskie poszukiwania alternatyw i wariantów modernizacji przeciwstawiają oni dominującym i prostym, zachodniocentrycznym koncepcjom nowoczesności^[25].

Współcześni historycy dzielą zazwyczaj epokę Qing na trzy okresy: tworzenia państwa (1644–1680), rozkwitu (1680–1800) oraz kryzysu (1800– 1912)^[22].

Mapa dostatniego życia(inne języki) (盛世滋生圖; Shèngshì zīshēng tú). Obraz Xu Yanga(inne języki) z 1770 roku na 12-metrowym zwoju jedwabnym. Przechowywany w muzeum w Shenyang. Przedstawia wizytę cesarza Qianlonga w Suzhou. Dzieło bardzo szczegółowo opisuje dobrobyt i wyrafinowanie codziennego życia chińskiego miasta za rządów dynastii Qing. Ruchliwe ulice otoczone są licznymi restauracjami i sklepami, sprzedającymi wszelkiego rodzaju towary – od świeżych ryb po jedwab. Widać ponad 2000 budowli. Wśród prawie 5000 postaci są liczni kupcy i handlarze. Po Wielkim Kanale płynie ponad 400 barek i łodzi pasażerskich. Mur oddziela dzielnicę mandżurską, w której stacjonuje garnizon chorągwi, od dzielnicy chińskiej. Gdy cesarz, w towarzystwie dużej świty, wjeżdża na białym koniu do Suzhou, elegancko ubrani mieszkańcy kłaniają się mu z szacunkiem

W roku 1636 zapisano legendę, która tłumaczyła początki dynastii Qing^[26]. Według tej legendy, trzy boskie siostry pewnego dnia zstąpiły z nieba, aby wykąpać się w jeziorze u podnóża gór Bukiri. Kiedy wynurzyły się z wody, najmłodsza z nich, dziewica Fekulen (佛庫倫), znalazła na ubraniu czerwony owoc, który podstępnie zostawił tam bóg nieba (天; Tiān). Podczas ubierania, włożyła na chwilę owoc do ust. Gdy tylko to zrobiła, owoc przeszedł przez gardło i nagle jej ciało stało się ciężkie. W ten sposób poczęła dziecko boga. Siostry Fekulen wstąpiły do nieba, a ona przybrała ludzką postać i urodziła chłopca, którego nazwała Bukuri Yongson(inne języki) (Bukūri Yongšon; 布庫里雍順). Był to protoplasta dynastii Qing. Legenda opowiada dalej, że Yongson został przywódcą Dżurdżenów i ustanowił swoją stolicę w Hetu Ala, skąd później rządził jego potomek, Nurhaczy. Częste przytaczanie tej legendy w oficjalnych dokumentach, za każdym razem z drobnymi modyfikacjami, świadczy o jej znaczeniu w uzasadnieniu tytułu Synów Nieba(inne języki) (天子; Tiānzǐ), który przyjęli cesarze z dynastii Qing^[27].

Przedstawiciele dynastii Qing uważali się nie za Chińczyków (漢族; Hànzú), ale za Mandżurów (滿族; Mǎnzú) z klanu Aisin Gioro (愛新覺羅; Àixīn Juéluó). We współczesnej historiografii toczy się dyskusja, co pod tym pojęciem rozumieli. Występujący w źródłach chiński termin Mandżur (滿洲; Mǎnzhōu) jest bowiem różnie interpretowany^[28]. Qingowie uznali pochodzenie, sposób organizacji i działalność Mandżurów za tajemnicę państwową. Dlatego zazwyczaj nie zapisywano wewnętrznych poleceń, czy rozkazów dotyczących Mandżurów, a wydawano je ustnie. Mandżurowie byli bardzo enigmatyczni. Nawet po upadku dynastii odmawiali wyjaśnień chińskim badaczom. Ich dzieje są więc niejasne i kontrowersyjne^[29].

Zgodnie z tradycyjną, nacjonalistyczną(inne języki) interpretacją chińską, Mandżurowie byli ludem, który przed podbojem był pod każdym względem barbarzyński. Po zdobyciu Chin, władcy z mandżurskiej dynastii Qing zdecydowali się rządzić krajem jako konfucjańscy, chińscy Synowie Nieba(inne języki). To nieuchronnie doprowadziło do kulturowej asymilacji i zaniku Mandżurów jako narodu. Wtopili się oni bowiem w ludność chińską. Niektórzy władcy Qing, tacy jak cesarz Qianlong, zauważyli że ich rodacy tracą odrębność narodową i starali się temu zapobiec. Tego typu wysiłki skazane były na niepowodzenie. Kiedy dynastia Qing została zastąpiona przez republikę, pozostało już niewiele osób, które uważały się za Mandżurów^[28].

Jednak w latach 80. XX, po otwarciu archiwów, historycy zaczęli kwestionować tę tradycyjną narrację. Zgodnie z nowym poglądem, w początkach XVII wieku nie było czegoś takiego jak lud Mandżurów. Wzdłuż północno-wschodnich granic cesarstwa Ming mieszkało wiele ludów, wywodzących się z różnych narodów i tradycji kulturowych, które zostały zjednoczone przez pierwszych władców z dynastii Qing. Część z tych ludów była w całości lub częściowo pochodzenia chińskiego. Organizacja Qing, która dokonała podboju Chin, nie była jednolita narodowościowo. Była to organizacja społeczna, zwana ośmioma chorągwiami (八旗; bāqí), zbliżona w formie do wojskowej konfederacji, celowo stworzona dla przeprowadzenia podboju. W jej skład wchodzili w dużej liczbie Chińczycy Han, Dżurdżeni i Mongołowie, ale także mniejsze grupy Koreańczyków i Tunguzów^[30]. Źródła zawierają też wzmianki o niewielkiej liczbie Rosjan^[31]. W roku 1648 Han stanowili ponad 70% członków chorągwi, Dżurdżeni około 16%, natomiast Mongołowie około 8%^[32].

Władcy Qing uznali za użyteczne przypisanie członkom chorągwi nowej tożsamości narodowej, dlatego nazwali ich Mandżurami. Decyzja ta oparta była na kalkulacji politycznej, a nie wcześniejszym fakcie społecznym^[30]. We współczesnej nauce przeważa pogląd, że słowo Mandżur zostało stworzone sztucznie i posiada etymologię tunguską: rdzeń ma- (silny, wspaniały) został połączony z sufiksem -ju (możesz być). Oficjalna etymologia, zapisana w dokumentach dworu Qing, stwierdzała, że termin Mandżur pochodzi od buddyjskiego bodhisattwy o imieniu Manjushri, który był boskim opiekunem rodu^[33].

Jak ogłoszono w roku 1635, wszyscy Mandżurowie – niezależnie od ich dotychczasowej narodowej i kulturowej identyfikacji – mieli mieć wspólne pochodzenie. Zgodnie z przyjętą legendą, ich przodkiem był Bukuri Yongson(inne języki), boski protoplasta dynastii Qing^[34]. Założyciel Qing, Nurhaczy, w latach 20. XVII wieku wydał szereg zarządzeń wymuszających politykę zgodnego współżycia różnych ludów w chorągwiach. Harmonia etniczna, szczególnie równość prawna między Dżurdżenami, Mongołami i Chińczykami, była fundamentem jego rządów. Władca mandżurski miał być postrzegany jako monarcha bezstronny i ponadnarodowy. W 1635 roku następca Nurchaczego, Hong Taiji, w oficjalnym dokumencie wyjaśnił: Nie rozróżniamy Dżurdżenów, Mongołów i Han lub starych czy nowych. Wszystkich traktujemy tak samo. Kiedy dojdzie do walki między dwoma osobami, obie strony są osądzane według jednego prawa. Gdy Han walczą z Dżurdżenami czy Mongołami, każdy z walczących ponosi karę chłosty. W ten sposób, po ich aresztowaniu, ignoranci i zdezorientowani ludzie, którzy nie podporządkowują się sposobowi, w jaki rządzi nasza dynastia, dostrzegą ciężką rękę naszego prawa^[35].

Część historyków chińskich nadal uważa, że różnice między Chińczykami a Mandżurami miały podłoże narodowościowe, a nie tylko polityczne. Powołują się oni na źródła, które opisują napięcia etniczne występujące w różnych rejonach kraju podczas rządów Qing^[30]. Trudności językowe i niesnaski narodowościowe utrzymywały się – ich zdaniem – przynajmniej do XVIII wieku. Jak odnotowano w oficjalnym raporcie, dopiero w 1729 roku dwujęzyczne obrady na szczeblu ministerialnym zostały zastąpione debatami wyłącznie w języku chińskim^[36]. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku wśród przedstawicieli rodu Qing pojawiała się tendencja do podtrzymywania odrębności narodowej. Jej świadectwem jest Xiàotíng zálù (嘯亭雜錄), zbiór opowiadań i anegdot autorstwa księcia Zhaoliana(inne języki). Jedna z anegdot opowiada historię dżurdżeńskiego żołnierza, który był uważany za tak silnego, że mógł podnieść kamienne lwy. Choć jego zasługi wojenne były znaczące, po osiedleniu się w Pekinie często naruszał prawo. Cesarz kazał go zabić. Żołnierz został związany i umieszczony na wozie, którym miał zostać przewieziony na miejsce egzekucji, poza murami miasta. Jednak, gdy wóz dotarł do bramy mandżurskiego Pekinu, żołnierz wbił nogę w dziurę w ceglanym murze, zatrzymując wóz i krzyknął: Jeśli muszę umrzeć, to muszę umrzeć. Ale jestem Mandżurem. Niech Han nie widzą mojej śmierci. Proszę, zabij mnie w bramie^[37]. Chociaż Mandżurowie (w znaczeniu Dżurdżeni) stali się ludźmi chorągwi (旗人; qírén), a inne ludy chorągwi stały się Mandżurami, to sytuacja ta nie doprowadziło do zaniknięcia narodu mandżurskiego. Termin Mandżur, dla podtrzymujących tradycyjną narrację części historyków, ma dwa znaczenia – narodowe (odnoszące się do Dżurdżenów) oraz społeczne (odnoszące się do członków ośmiu chorągwi Qing)^[38].

Jednak większość współczesnych badaczy opowiada się za nową interpretacją^[30]. Wskazują oni, że powstanie Qing jako siły militarnej i politycznej na obszarze, który stał się później znany jako Mandżuria, było dziełem trzech kolejnych wodzów dżurdżeńskiego klanu Aisin Gioro. Byli to Nurhaczy, Hong Taiji i Dorgon. Dali oni początek dynastii Qing. Ich wysiłki, aby przygotować się do podboju Chin, obejmowały stworzenie konfederacji różnych ludów, następnie centralizację stworzonej organizacji i jej sinizację, poprzez przejęcie chińskiej kultury, techniki i sposobu zarządzania^[39]. Termin Mandżur był synonimem określenia ludzie chorągwi. Wynikało to z kilku przyczyn. Osiem chorągwi było organizacją stworzoną przez Mandżurów (Dżurdżenów) i dowodzoną przez mandżurski klan Aisin Gioro. Dlatego dla podbijanych Chińczyków żołnierze Qing byli Mandżurami. Nadto pierwsi władcy nowej dynastii wszystkich członków chorągwi uznali za jeden lud, Mandżurów, i ogłosili to publicznie^[40].

Organizacja założona przez pierwszych władców Qing miała charakter wojskowy. Mandżurowie byli zmilitaryzowaną społecznością, zarządzaną przez system tak zwanych ośmiu chorągwi (八旗; bāqí)^[41]. W dokumentach chorągwie tytułowane były korzeniem narodu (国家之根本; guójiā zhī gēnběn)^[42]. Najstarsza wzmianka źródłowa o ośmiu chorągwiach dżurdżeńskich pochodzi z roku 1607. Osiem chorągwi mongolskich formalnie ukonstytuowało się w roku 1635. Między rokiem 1637 a 1642 Chińczycy Han zostali zorganizowani we własne osiem chorągwi^[43]. Członków chorągwi uważano za Mandżurów i wymagano od nich znajomości języka mandżurskiego (czyli dżurdżeńskiego), w którym naradzano się i wydawano komendy wojskowe^[44]. Język ten w oficjalnych dokumentach zwano językiem qing (清告; qīng gào)^[45]. Cesarzowa Cixi, która rządziła państwem Qing na przełomie XIX i XX wieku, nie znała języka mandżurskiego, gdyż jako kobieta nie była kształcona do służby wojskowej. Ponieważ raporty wojskowe sporządzano nadal po mandżursku, Cixi nakazała, aby przed ich pokazaniem tłumaczono je dla niej na chiński^[46].

Chorągwie dzieliły się na klany. System klanowy w chorągwiach został zamknięty w roku 1644. Zdarzało się później, że w nagrodę za zasługi dla państwa lub z przyczyn politycznych, Qing przyjmowali dodatkowe osoby do chorągwi. Były to jednak nieliczne wyjątki. Nowe rodziny włączano do któregoś z klanów. Pozycja takich rodzin wewnątrz chorągwi była bardzo słaba, dopóki nie związały się małżeństwami ze starymi klanami^[47].

Podobnie do mameluków na Bliskim Wschodzie, wszyscy członkowie chorągwi byli prawnie niewolnikami klanu Aisin Gioro, na którego czele stali władcy z dynastii Qing. Władca mógł zabić każdego z niewolników bez procesu sądowego^[48]. Bardzo rzadkie były przypadki wyzwalania z niewolnictwa, czyli zgody na opuszczenie chorągwi^[47]. Wszystkie chorągwie zobowiązane były do dostarczania klanowi Aisin Gioro corocznej daniny w srebrze i ziarnie (ten obowiązek przejęło po podboju państwo chińskie), a co kilka lat kontyngentu żołnierzy do straży przybocznej (później gwardii cesarskiej), służących i nastoletnich dziewcząt przeznaczonych na konkubiny^[49]. Członkowie chorągwi byli bardzo przywiązani do swojego niewolnictwa, które pojmowali jako znak własnego znaczenia dla dworu i bliskości z nim. Właśnie status niewolników stworzył trwałą i niewzruszoną lojalności chorągwi wobec władców Qing^[32]. Ludzie chorągwi mogli posiadać własnych niewolników. Byli to najczęściej jeńcy i osoby schwytane podczas wypraw wojennych. Podczas podboju Chin miliony mieszkańców kraju zostało obróconych w niewolę. Tych niewolników nie wliczano do stanu chorągwi^[50].

W chorągwiach dopuszczano wyłącznie małżeństwa aranżowane pomiędzy klanami, w ramach systemu zwanego zhìhūn (制婚)^[51]. Poprzez zakaz egzogamii i system małżeństw międzyklanowych, władcy Qing sprawowali nadzór na płodnością Mandżurów, kluczowym elementem przedłużenia ich władzy^[52]. Stosunki płciowe z osobami spoza chorągwi były zabronione^[53]. Kobiety chorągwi odróżniał nie tylko strój. Nie krępowały one stóp, nawet gdy były pochodzenia chińskiego. Qing uważali zwyczaj łamania kości dziewczynkom za barbarzyński^[54]. Zakaz mieszanych małżeństw między Mandżurami i Chińczykami, w konfucjańskim społeczeństwie zorientowanym na rodzinę, znacznie ograniczał relacje między obiema społecznościami^[19]. Przykład dawali władcy, którzy nie zawierali małżeństw politycznych czy dynastycznych. Ich żonami i konkubinami były zawsze kobiety z różnych klanów chorągwi. Wybierano je w procedurze zwanej selekcją córek (秀女; xiùnǚ)^[55]. Zakaz zawierania mieszanych małżeństw został zniesiony dopiero w 1902 roku^[56]. W dekrecie znoszącym zakaz zaznaczono jednak, że żony i konkubiny władców muszą nadal pochodzić z klanów chorągwi^[57].

Członkiem chorągwi zostawało się w momencie narodzin z aranżowanego małżeństwa. Mandżurowie tworzyli więc zamkniętą, dziedziczną, niewolniczą organizację wojskową, której właścicielem był klan Aisin Gioro. Organizacją dowodzili wodzowie klanu, czyli władcy z dynastii Qing. W skład chorągwi wchodzili oficerowie i żołnierze, panowie i słudzy, mężczyźni i kobiety, młodzi i starzy, zdolni do walki i chorzy – z klanów chińskich, dżurdżeńskich, mongolskich, koreańskich i tunguskich^[53]. Dlatego członkowie organizacji nazywali samych siebie najczęściej ludźmi chorągwi (旗人; qírén), a nie Mandżurami^[41]. Jak wyjaśnił już po podboju, w oficjalnym dokumencie, cesarz Yongzheng: Ludzie chorągwi i Chińczycy to nie to samo. Chińczycy nie mają żadnych obciążeń. Potrafią uparcie powstrzymywać się od służby na rzecz państwa. Ale ludzie chorągwi, ponieważ ich stanowiska w chorągwiach są tak wymagające, mają wiele powinności wynikających z obciążeń spoczywających na ich klanach. Nawet kiedy kończą służbę na oficjalnych stanowiskach, nadal nie mogą pominąć konieczności podjęcia innych obowiązków^[58].

Aż do upadku Qing prowadzono rejestry osobowe poszczególnych chorągwi, które bardzo szczegółowo przedstawiały rodowody i relacje rodzinne^[59]. Zapisywano w nich narodziny, zgony, śluby, adopcje, zmiany miejsc zamieszkania i zajmowanych stanowisk^[41]. Pozwala to współczesnym uczonym wyjaśnić status społeczny poszczególnych klanów i ich znaczenie^[60]. W roku 1648 w chorągwiach zarejestrowano 2444585 osób, w tym 495485 żołnierzy zdolnych do walki. W roku 1720 do chorągwi należało 4890725 osób, w tym 1600872 zdolnych do walki^[61]. Osobny rejestr prowadzono dla klanu Aisin Gioro, który był prawnym właścicielem wszystkich chorągwi. Według tego rejestru, w chwili upadku dynastii, do cesarskiego rodu Qing należało około 8 tysięcy osób^[62].

Stworzona przez Nurchaczego organizacja militarna była armią nowego wzoru^[63]. Nurhaczy energicznie rekrutował chińskich wojskowych, którzy popadli w zatarg z władcami dynastii Ming lub byli bardzo ambitni. Służyli mu oni jako doradcy i dowódcy^[64]. Chorągwie Nurchaczego łączyły zdolności bojowe mongolskiej i dżurdżeńskiej jazdy z chińskimi umiejętnościami w zakresie inżynierii wojskowej oraz użycia łuków i broni palnej przez piechotę^[65]. Jazda była chroniona przez metalowe hełmy z czerwonymi frędzlami i trzcinowe tarcze. Każdy kawalerzysta był odpowiedzialny za utrzymanie trzech koni. Podczas walki miał przy sobie krótki miecz, cep oraz łuk. Kołczan mieścił trzydzieści lub nieco więcej strzał. Używano krótkiego łuku, którego opanowanie wymagało wielu lat treningu siłowego. Żołnierzy szkolono, aby strzelali w pełnym galopie, trzymając w jednej ręce wodze i łuk, a drugą ciągnąc cięciwę^[48]. W skład piechoty wchodziły oddziały łuczników, muszkieterów i artylerzystów. Wymagający trening siłowy przechodzili artylerzyści, którzy potrafili szybko przesunąć armaty na znaczną odległość, stąd zwano ich ciężką piechotą^[63]. Użycie min, armat i muszkietów przez piechotę było skuteczne, gdyż chorągwie zawsze starały się używać najnowocześniejszej broni palnej. Chorągwie posiadały także oddziały kartografów i oddziały wywiadowcze, które gromadził dane do tworzenia map. Szczególnie zaawansowana była logistyka. Oddziały logistyczne były tak dobrze rozwinięte, że dowództwo mogło sprawnie przenosić żołnierzy i zaopatrzenie na każdy front, który wymagał szybkiego wsparcia^[66].

Ponieważ hierarchia wewnątrz i między chorągwiami była regulowana przez wojskową strukturę dowodzenia, która była jednocześnie systemem administracji i własności, przypominało to system feudalny. Nie był to jednak feudalizm, ponieważ podstawę organizacji chorągwi stanowiła własność ludzi, a nie ziemi^[48]. Nowy system był skutecznym środkiem mobilizacji i użycia armii. Wojsko Qing było nie do pokonania. Jednocześnie chorągwie uformowały różne elementy nowego państwa w jednolitą całość. Dostarczyły pionowych powiązań organizacyjnych, które wyeliminowały stopniowo struktury plemienne, narodowe, a po podboju także struktury administracji państwa chińskiego – centralizując władzę polityczną w rękach władców Qing^[67]. Aż do upadku dynastii, członkowie chorągwi mogli być wyłącznie żołnierzami lub utrzymywać się z urzędów państwowych^[68]. Na początku XX wieku, w okresie gwałtownego obniżenia wpływów do budżetu państwa, stworzyło to poważny problem ekonomiczny. Jak zapisano w pochodzącym z tego okresu dokumencie: Ci spośród ludzi chorągwi, którzy wciąż zmagają się z problemem braku środków do życia, pospiesznie mówią, że w kraju znajdują się grupy ludzi bogatych: uczeni, chłopi, rzemieślnicy, kupcy. Tylko ludzie chorągwi nie mogą dążyć do zysku poprzez handel. Dlatego nikt nie jest tak biedny, jak oni^[69]. Wydatki na utrzymanie chorągwi i ich wyprawy wojenne stanowiły, w różnych okresach, od 40% do 60% całości budżetu państwa Qing^[70].

Powstanie na pograniczu organizacji ośmiu chorągwi zbiegło się w czasie z wyraźnym osłabieniem władzy dynastii Ming. Dało to Mandżurom okazję do zwycięstwa w grze o najwyższą stawkę, którą były Chiny. Pierwszy krok ku temu zrobił Nurhaczy^[71].

Nurhaczy, zgodnie z mandżurską tradycją wielki założyciel (太祖; tàizǔ) dynastii Qing, przejął władzę na częścią plemion dżurdżeńskich w roku 1583, w wieku 24 lat^[71]. W roku 1587 założył swoje pierwsze obwarowane miasto, Fe Ala. W roku 1593 zmiażdżył sojusz pozostałych plemion dżurdżeńskich i Mongołów, skierowany przeciwko niemu. W tym samym roku walczył w Korei, gdzie wsparł wojska chińskie przeciwko japońskiemu najazdowi Hideyoshiego. Osiągnięcia te wzmocniły jego pozycję jako przywódcy Dżurdżenów i przyniosły Nurhaczemu wdzięczność dworu Ming, który przyznał mu tytuły i przywileje. Wspierany przez co najmniej 15 tysięcy zbrojnych ze swoich chorągwi i mający zapewnioną wystarczającą podstawę ekonomiczną (osobiście posiadał stado liczące 700 koni), w latach 1599–1613 pokonał ostatnie plemiona dżurdżeńskie, tunguskie i mongolskie kwestionujące jego władzę. W ten sposób zjednoczył całe terytorium, które później nazwano Mandżurią^[72].

W roku 1606 kilka plemion mongolskich ogłosiło Nurchaczego mądrym i szanowanym chanem. Do roku 1616 władzę Nurchaczego uznały pozostałe plemiona mongolskie^[73]. Qing podzielili Mongolię na niewielkie związki klanowe, z wyznaczonymi pastwiskami. Unieruchomiło to i podzieliło Mongołów, uniemożliwiając zbiorowy opór przeciwko dżurdżeńskim chanom^[74]. Także w 1606 roku Nurhaczy ogłosił się władcą chanatu Dżurdżenów – Późniejszego Jin(inne języki) (後金, hòu Jīn). Tym samym uznał się za kontynuatora dżurdżeńskiego państwa Jin, które podbiło północne Chiny w XII wieku^[48][75]. Swoją stolicę przeniósł do Hetu Ala, dawnej siedziby władców Jin, którą przemianował na Yenden, czyli wyniesienie (nowej dynastii na tron)^[73].

W roku 1616 Nurhaczy zerwał z polityką sojuszu z Chinami i rozpoczął wojnę podjazdową skierowaną przeciwko dynastii Ming^[48]. W roku 1618 wydał proklamację wojenną, zwaną Siedmioma wielkimi skargami(inne języki) (七大恨; Qī dà hèn)^[75]. Oskarżył w niej dynastę Ming między innymi o zdradzieckie zamordowanie swoich dziada i ojca oraz o prześladowania ludów żyjących na północnym pograniczu Chin. Wysłaną przeciwko niemu chińską ekspedycję wojskową pokonał Nurhaczy w roku 1619 pod Sarhū(inne języki), co pozwoliło mu w 1621 roku zająć chiński region Liaodong. Nową stolicą jego państwa został Liaoyang. W 1625 roku stolica została ponownie przeniesiona, tym razem do Shenyangu, przemianowanego na Mukden (rozkwit). Tam Nurhaczy zmarł w roku 1626^[73].

Następca Nurchaczego, Hong Taiji, w pierwszych latach swojego panowania poświęcił wiele uwagi utrwalaniu zdobyczy ojca. Wiązało się to z umocnieniem jego własnej pozycji politycznej, zabezpieczeniem granic oraz opracowaniem sposobów administrowania nowymi terytoriami i zarządzania dużą populacją. W tym celu ustanowił pierwszą strukturę biurokratyczną państwa Qing – kancelarię i sześć ministerstw^[76]. W 1629 roku Hong zdecydował się skierować swoje chorągwie przeciwko Chinom. Sforsował główne obwarowania wielkiego muru od strony Mongolii Wewnętrznej i szybkim marszem podszedł pod Pekin. Wobec zbliżania się chińskiej odsieczy, wycofał się, pozostawiając garnizony w czterech zdobytych miastach: Luanzhou(inne języki), Qian’an, Zunhua i Yongping. Ze zdobytych miast Hong uprowadził znaczną liczbę specjalistów w budowie i obsłudze europejskich dział. Mandżurskie garnizony wycofały się^[77], ale wcześniej, ignorując rozkazy Honga, żołnierze dokonali masakry mieszkańców Qian’an i Yongping. Chcąc pozyskać nowych poddanych i zdyscyplinować chorągwie, Hong Taiji przeprowadził publiczne procesy pokazowe, w których winni rzezi dowódcy zostali skazani na śmierć^[78]. Dwa lata później Hong rozpoczął oblężenie strategicznie położonego niedaleko wybrzeża Dalinghe(inne języki) (współczesne Linghai(inne języki)). Miasto, ufortyfikowane i otoczone pierścieniem zamków, było bronione przez garnizon wojsk Ming. Hong zdecydował się na zmasowany, długotrwały ostrzał artyleryjski. Po kilku tygodniach bombardowania, walk i negocjacji, chiński garnizon skapitulował^[78].

W roku 1636 Hong Taiji prowokacyjnie proklamował, że wodzowie klanu Aisin Gioro noszą chiński tytuł Qing (清 – czysty, niesplamiony), nawiązujący do dziewiczego poczęcia ich legendarnego przodka, Bukuri Yongsona(inne języki)^[78]. Hong Taiji przyjął też tytuł Syna Nieba(inne języki) (天子; Tiānzǐ)^[64], tradycyjnie przysługujący władcom Chin. Rzucił tym samym wyzwanie rodzinie cesarskiej. Jak stwierdził, zgodnie z chińskim systemem pięciu żywiołów, woda (qing) nieuchronnie zgasi ogień (ming). Znak qīng (清) składa się bowiem z wody (氵) i lazuru (青). Natomiast na znak ming (明) składają się słońce (日) i księżyc (月), związane z żywiołem ognia^[78]. Jednak Hong nie zdążył przed śmiercią spełnić swoich zapowiedzi. Na przełomie lat 30. i lat 40. XVII wieku jego poddani ucierpieli z powodu złych zbiorów, co znacznie osłabiło państwo Qing. Natomiast chorągwie poczyniły niewielkie postępy w walce(inne języki) z chińskim generałem Wu Sangui^[78], którego siły, liczące ponad 100 tysięcy żołnierzy^[79], strzegły przejścia przez przełęcz Shanhai, ostatniej przeszkody przed podejściem pod Pekin^[78].

Hong Taiji zmarł we wrześniu 1643 roku. Następcą został jego pięcioletni syn Fulin, a regentem brat Honga, Dorgon^[78].

W roku 1644 przywódca chłopskiej rebelii przeciwko dynastii Ming, Li Zicheng, zdobył Pekin^[78]. Cesarz Chongzhen popełnił samobójstwo^[79]. Li Zicheng proklamował się cesarzem z nowej dynastii Shun(inne języki)^[78]. Rebelianci splądrowali stolicę i wymordowali tysiące jej mieszkańców. Po pięciu dniach rabunków, gwałtów i mordów, Li Zicheng wyprowadził większość swojej armii z Pekinu i poprowadził ku przełęczy Shanhai, aby zniszczyć walczące z Mandżurami, wierne dynastii Ming wojska generała Wu Sangui^[80].

27 maja 1644 roku jest w zachodniej historiografii nazywany często chińskim Hastings. Tego dnia, około 250 kilometrów na wschód od Pekinu, na przełęczy Shanhai, spotkały się trzy armie(inne języki), liczące łącznie ponad ćwierć miliona żołnierzy. Pierwszą armią dowodził samozwańczy cesarz Li Zicheng. Drugą doświadczony generał dynastii Ming, Wu Sangui. Li nie wiedział, że Wu dwa dni wcześniej zawarł porozumienie z dowodzącym mandżurskimi chorągwiami Dorgonem. 26 maja Wu ogolił głowę na wzór mandżurski i nakazał, aby każdy żołnierz jego armii przyszył kawałek białego materiału do zbroi. Miało to umożliwić chorągwiom Dorgana odróżnienie chińskich sojuszników od wrogów^[79]. O wschodzie słońca, 27 maja, Wu rozkazał rozpocząć natarcie na pozycje rebeliantów^[79]. Kolejne fale najlepszych oddziałów piechoty Ming rozbijały się o linie Shun. Walka trwała kilka godzin. Po południu chińskie wojska po obu stronach były już poważnie osłabione, gdy wiatr zaczął gwałtownie wiać po polu bitwy, wypełniając powietrze piaskiem. Dorgon, wykorzystując ten moment, wysłał mandżurską jazdę do boju. Żołnierze Shun, przerażeni nieoczekiwanym pojawieniem się chorągwi konnych łuczników, wpadli w panikę, złamali szyk i uciekli z pola bitwy. Większość uciekających żołnierzy została zabita lub wzięta w niewolę przez Mandżurów^[80].

Armia Ming poniosła tak poważne straty, że Wu Sangui mógł tylko podążyć za zwycięskim sojusznikiem. Dorgon poprowadził swoje chorągwie do Pekinu. Tamtejszy garnizon skapitulował bez walki. 5 czerwca 1644 roku Mandżurowie wkroczyli do zrujnowanej stolicy Chin^[80]. 30 października 1644 roku, po kilkumiesięcznych przygotowaniach politycznych, sześcioletni bratanek Dorgona, Fulin, został ogłoszony w Zakazanym Mieście pierwszym cesarzem chińskim z dynastii Qing. Nadano mu imię dynastyczne Shunzhi, czyli pogromca Shun. Regentem został Dorgon^[81].

Przejęcie przez Qing kontroli nad północnymi Chinami było w roku 1644 przeważnie bezkrwawe. W prowincji Szantung tamtejsze garnizony wojskowe, kierowane przez lokalną elitę, oskarżały od lat administrację Ming o niekompetencję. Dowództwo garnizonów przekazało region wpierw dynastii Shun, a gdy nowi urzędnicy okazali się jeszcze bardziej niekompetentni, wezwało Dorgona do objęcia władzy nad całą prowincją^[82].

Pod koniec 1644 roku chorągwie dotarły, praktycznie bez walki, do Jangcy i nowa administracja rozpoczęła przejmowanie kontroli nad środkowymi Chinami^[83].

W styczniu 1645 roku Dorgon nakazał wszystkim mężczyznom, poddanym Qing, ogolić przód głowy na wzór Mandżurów, a resztę włosów związać w warkocz. W dekrecie wyjaśnił: Wewnątrz i na zewnątrz jesteśmy jedną rodziną. Cesarz jest jak ojciec, a poddani są jak jego synowie. Ojciec i synowie są tego samego ciała. Jak mogą się od siebie różnić? Jeśli nie są jednością, to oznacza, że mają dwa serca. Czy nie są wówczas podobni do ludzi z innych krajów? (...) Wszyscy mieszkańcy stolicy i okolic wykonają rozkaz ogolenia głów w ciągu dziesięciu dni od wydania tej proklamacji. W przypadku Zhili i innych prowincji, rozkaz należy wykonać w ciągu dziesięciu dni od otrzymania dekretu. Ci, którzy podporządkują się temu nakazowi, należą do naszego kraju. Ci, którzy tego nie zrobią, zostaną uznani za zdradzieckich bandytów i będą surowo ukarani. Każdy, kto spróbuje nie wykonać tego rozkazu lub użyje przebiegłego języka, aby się z nim spierać, zostanie potraktowany surowo. Dekret ten początkowo podyktowany był przede wszystkim względami wojskowymi. Pozwalał chorągwiom odróżnić sprzymierzone wojska chińskie od wroga. Nigdy jednak nie został odwołany i obowiązek golenia głów przez mężczyzn przetrwał do upadku Qing^[84].

Dorgon prawdopodobnie nie docenił stopnia oporu, który wywołał ten nakaz. Chińczycy uważali swoją tradycyjną fryzurę za odzwierciedlenie ich tożsamości kulturowej i uznali golenie głów za formę naruszenia obowiązku synowskiego wobec rodziców, którzy przekazali im swoje ciała. Na wyżynach środkowych Chin lokalne elity, które wcześniej zaakceptowały przybycie administracji Qing, odpowiedziały na dekret buntem. Wycofały się do położonych wysoko w górach twierdz, gdzie broniły się, często do ostatniego żołnierza, przez kolejne pięć lat. Generał Ming Shi Kefa(inne języki) zdecydował się bronić położonego w delcie Jangcy Yangzhou. Chorągwie zdobyły miasto po kilku dniach oblężenia, w maju 1645 roku^[83]. Dorgon postanowił dać przykład reszcie Chin. Większość mieszkańców miasta została zabita(inne języki), a reszta obrócona w niewolę^[85]. Naoczny świadek tych wydarzeń, Wang Xiuchu(inne języki), w swoim Wspomnieniu dziesięciu dni w Yangzhou (扬州十日记; Yángzhōu shí rìjì) zanotował: Kilkaset osób spędzono razem jak bydło lub kozy. Każdy, kto pozostawał w tyle, był natychmiast chłostany lub zabijany. Szyje kobiet związano jedną grubą liną, nawleczono je razem jak perły. Potykając się przy każdym kroku, kobiety pokrywały się błotem. Niemowlęta leżały wszędzie na ziemi. Wnętrzności tych, których deptano jak darń – pod kopytami koni lub ludzkimi stopami – były rozmazane w błocie. Płacz tych, którzy jeszcze żyli, wypełniał cały teren. Każdy rynsztok czy staw, który mijaliśmy, był zawalony trupami. Ręce i nogi nieżywych były splątane. Ich krew spłynęła do wody, a połączenie zieleni i czerwieni tworzyło spektrum kolorów. Kanały również były wypełnione martwymi ciałami^[83]. Pomimo masakry w Yangzhou(inne języki), lokalne elity w delcie Jangcy zdecydowały się kontynuować walkę. W następnych miesiącach chorągwie krwawo spacyfikowały cały region^[83].

Po opanowaniu północnych Chin, jeszcze ponad 30 lat zajęło Mandżurom uśmierzanie buntów w południowych Chinach. Przy okazji przyłączyli do cesarstwa Tajwan, Tybet oraz do 1634 rozległe obszary Azji Środkowej i Mongolię, dotąd znajdujące się pod panowaniem Wielkiego Chanatu Mongolskiego. Po tych podbojach w Chinach przez ponad sto lat panował pokój, wykorzystany z powodzeniem na rozwój gospodarczy i cywilizacyjny państwa. Po początkowym okresie twardych rządów, Mandżurowie poddali się wpływom kultury chińskiej i tradycji konfucjańskiej. Nie asymilowali się jednakże wśród miejscowej ludności, utrzymując uprzywilejowaną pozycję i stanowiąc odrębną, arystokratyczną kastę urzędniczo-wojskową. Częściowo tylko dopuścili elity chińskie do współrządzenia krajem.

W II poł. XVII w. Chiny, pod panowaniem cesarzy dynastii mandżurskiej Qing, powiększyły się, poprzez podboje, we wszystkich kierunkach. Na początku XVIII w. to najludniejsze państwo w świecie rozciągało się od Mongolii Wewnętrznej i Kraju Nadamurskiego po prowincję Yunnan i wyspę Hajnan na południu kraju. Dodatkowo wasalami cesarza chińskiego były Korea i Annam (obecny Wietnam). W przeciwieństwie do poprzednich stuleci Kraj Środka nie był zagrożony z zewnątrz. Od wschodu wyspiarska Japonia prowadziła politykę ścisłej samoizolacji od świata. Za północnymi rubieżami Chin rozpościerało się tylko jedno państwo, Rosja, która dopiero co przejęła całą północną część kontynentu azjatyckiego i miała własne wielkie problemy z jej skolonizowaniem i zagospodarowaniem. W imię rozwijania wspólnego handlu zgodziła się nawet na przekazanie Chinom w 1689 tzw. Kraju Nadamurskiego.

Jedynym niewielkim zewnętrznym zagrożeniem dla Cesarstwa mogły być ludy mongolskie i tureckie, zamieszkałe w Turkiestanie, Dżungarii i Tybecie na zachód od Chin. Ale te właśnie kraje, zresztą bardzo słabo zaludnione, stały się same terenem ekspansji chińskiej w XVIII w. W kilku ekspedycjach wojskowych zostały one zajęte do 1783 aż po jezioro Bałchasz, góry Pamiru i Himalaje. Na podbitych terenach wojska chińskie postępowały w bezlitosny sposób, np. prawie cała ludność Dżungarii została wymordowana, wymarła w wyniku epidemii ospy, lub została wypędzona do Kazachstanu.

Swą ekspansję Chińczycy skierowali również w kierunku południowym, to jest na Półwysep Indochiński, gdzie zwasalizowane zostały do 1769 r. Birma, Laos i Annam. Wówczas Cesarstwo Chińskie osiągnęło swój największy zasięg terytorialny w historii. Było to państwo bardzo niejednorodne pod względem narodowościowym, gospodarczym, gęstości zaludnienia. Ludność szybko wzrastała i Chiny w 1800 liczyły już ok. 300 milionów mieszkańców. Wewnątrz kraju odbywały się ciągłe, wielkie migracje z przeludnionych dorzeczy rzek Jangcy i Huang He na stepy zachodnich wyżyn Turkiestanu i Tybetu oraz na górzyste terytoria prowincji południowych.

Po pewnym ożywieniu gospodarczym i kulturalnym w pierwszej połowie panowania dynastii Qing, nastąpił w kraju regres gospodarczy. Podstawą produkcji materialnej na wsi były drobne gospodarstwa chłopskie. Równocześnie znaczne obszary ziemi uprawnej znajdowały się w rękach wielkich feudałów i dworu cesarskiego. Miasta otoczone murami obronnymi były ośrodkami feudalnej władzy Mandżurów, jak również wielkimi skupiskami drobnych przedsiębiorstw handlowych i zakładów rzemieślniczych. Produkowano w nich tkaniny bawełniane i jedwabne, papier, wyroby ceramiczne i z porcelany, broń białą i palną, różnorodne wyroby artystyczne i ozdobne, kosmetyki, parasole, wachlarze, instrumenty muzyczne.

Chińczycy prowadzili bardzo ożywiony handel wewnętrzny, głównie wzdłuż szlaków wielkich rzek i w morskim pasie przybrzeżnym. Natomiast panujący Mandżurowie ograniczali handel zagraniczny, który prowadzony mógł być tylko przez uprzywilejowane, monopolistyczne przedsiębiorstwa, pod ich nadzorem. Kontakty handlowe z Europą realizowane były prawie wyłącznie przez kupców portugalskich, holenderskich i angielskich. Wyznaczono im jednakże nieliczne, ograniczone strefy handlowe, w rejonie portów Makau i Kanton na południu Chin.

Wobec represyjnych rządów dynastii Qing, przez cały XVIII w. wybuchały w Chinach różne bunty i powstania, najczęściej mniejszości narodowych, chłopów i sekt religijnych. Największym z nich było powstanie zorganizowane w 1793 r. przez bractwo religijne Białego Lotosu, które dążyło do usunięcia Mandżurów i przywrócenia chińskiej dynastii Ming, czyli państwa narodowego. Powstańcy opanowali górzyste terytoria środkowych i zachodnich prowincji Chin, gdzie wojska rządowe nie były w stanie uśmierzyć tych buntów. Udało im się to dopiero przy wsparciu oddziałów lokalnych feudałów ziemskich, wyższych urzędników i duchowieństwa, przeciwko którym też występowali chłopscy powstańcy.

Po wojnach domowych i z mocarstwami europejskimi rządzący Chinami Mandżurowie zrozumieli konieczność unowocześnienia gospodarki, zreformowania armii i rezygnacji z izolacji wobec świata zewnętrznego. W Pekinie powołano wtedy specjalny urząd, którego zadaniem było nawiązanie stosunków gospodarczych i naukowych z zagranicą oraz przeprowadzenie reform w Cesarstwie z wykorzystaniem osiągnięć światowych. Ze środków państwowych wybudowano szereg stoczni okrętowych, fabryk metalurgicznych i zbrojeniowych, arsenałów, kopalń węgla kamiennego, uruchomiono w 1881 r. pierwszą linię kolejową w północnych Chinach. Równocześnie kapitaliści zagraniczni i rodzimi budowali liczne przedsiębiorstwa przemysłu lekkiego, przetwórstwa produktów rolniczych, materiałów budowlanych i komunalne.

Wysiłki Chińczyków, by wyrwać się z zacofania gospodarczego były jednakże skutecznie hamowane przez wielkie kataklizmy przyrody i obce mocarstwa, głównie europejskie. W latach 1876–1879 na skutek dotkliwej trzyletniej suszy i plagi szarańczy w całym prawie kraju wystąpiła klęska głodu i epidemicznych chorób, które spowodowały śmierć ok. 13 mln ludzi. Natomiast w 1887 r. w wyniku powodzi w dorzeczu rzeki Żółtej, która zmieniła wtedy swój bieg, utonęło i zmarło z głodu ok. 1,5 mln osób.

Chiny przez długie wieki, do połowy XIX wieku prowadziły politykę izolacjonistyczną. Dopiero po pokonaniu przez mocarstwa zachodnie w wojnach opiumowych, skutkującym koniecznością zawierania nierównych traktatów handlowych, oraz po wielkich powstaniach ludowych połowy XIX wieku (powstanie tajpingów), dostrzeżono na dworze cesarskim w Chinach konieczność podjęcia reform w celu wzmocnienia państwa. Rozpoczęto przejmowanie wzorców zachodnich w dziedzinie nauki i przemysłu. W największych miastach otwarto szkoły z nauczaniem „zachodnich” przedmiotów i języków, część studentów była wysyłana za granicę.

Polityka modernizacji Chin według zachodnich wzorców nazwana została „polityką samoumocnienia”. Od 1861 do 1894 bardziej otwarci i wykształceni przedstawiciele lokalnych władz (m.in. Zeng Guofan, Li Hongzhang, Liu Mingchuan) byli aktywni we wprowadzaniu nowoczesnych instytucji państwa, rozwoju przemysłu, transportu i komunikacji. Modernizowano również armię i marynarkę wojenną. Jednakże wszystkie te zmiany wprowadzano z dużymi oporami biurokracji różnych szczebli, ukształtowanej w gospodarce feudalnej i wyznającej tradycyjną ideologię neokonfucjańską. Kraj był wyniszczony przez rebelie wewnętrzne. Ponadto, państwa zachodnie i modernizująca się również w tym czasie Japonia, rozpoczęły ekspansję na chińskie terytorium.

W okresie ostatniego ćwierćwiecza XIX w. Chiny zaatakowane zostały przez Japonię, Francję i Wielką Brytanię. W 1872 Japończycy zajęli i anektowali wyspę Okinawę, a w 1875 rozpoczęli zbrojną interwencję na Półwyspie Koreańskim. Natomiast Francja, po krótkiej wojnie z Chinami w 1884–1885 przejęła pod swój protektorat prowincję Tonkin w północnym Wietnamie. Podobnie w 1886, po wyparciu wojsk chińskich z Birmy na półwyspie Indochińskim, kraj ten wcielony został do Imperium Brytyjskiego. Z kolei w latach 1894–1895 doszło do wojny chińsko-japońskiej. Japonia rozgromiła słabe wojska chińskie w północnej Korei i w południowej Mandżurii, zdobyła półwysep Liaodong i po wymuszonym pokoju przejęła, na mocy traktatu z Shimonoseki, wyspę Tajwan, zaś Korea została uniezależniona od Chin, które zobowiązane zostały też do zapłacenia dużej kontrybucji na rzecz Japonii.

To „oskubywanie” Cesarstwa Chińskiego trwało aż do początków XX w. W 1905 r. Japonia objęła protektorat nad Koreą i Mandżurią. Wcześniej, w 1900 r., Mandżuria znalazła się w strefie wpływów Rosji, co trwało 5 lat do czasu przegranej przez nią wojny z Japonią. Równocześnie przez całe drugie półwiecze XIX stulecia rozszerzały się wpływy państw europejskich i USA w Chinach, przejmowały one porty, terytoria na wybrzeżach, uzyskiwały koncesje na wydobywanie kopalin i coraz szersze przywileje handlowe. Do grona okupantów dołączyły też w 1897 r. Niemcy, których wojska obsadziły Półwysep Szantung nad Morzem Żółtym.

• 洪太極 – Hong Taiji (1626–1643), syn Nurhaczego
• 順治世祖 – Shunzhi Shizu (1644–1661)
• 康熙聖祖 – Kangxi Shengzu (1662–1722)
• 雍正世宗 – Yongzheng Shizong (1723–1735)
• 乾隆高宗 – Qianlong Kaozong (1736–1795)
• 嘉慶仁宗 – Jiaqing Renzong (1796–1820)
• 道光宣宗 – Daoguang Xuanzong (1821–1850)
• 咸豐文宗 – Xianfeng Wenzong (1850–1861)
• 同治穆宗 – Tongzhi Muzong (1862–1875)
• 光緒德宗 – Guangxu Dezong (1875–1908)
• 宣統溥儀 – Xuantong Puyi (1908–1912)

• Jung Chang: Cesarzowa wdowa Cixi. Konkubina, która stworzyła współczesne Chiny. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 2021. ISBN 978-83-240-7289-7.
• Mark C. Elliott(inne języki): The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China. Stanford (California): Stanford University Press, 2001. ISBN 0-8047-3606-5.
• John King Fairbank: Historia Chin. Nowe spojrzenie. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 1996. ISBN 83-85893-79-2.
• R. Kent Guy: Qing Governors and Their Provinces: The Evolution of Territorial Administration in China, 1644-1796. Seattle (Washington), London (England): University of Washington Press, 2017. ISBN 0-295-99750-8.
• Christine Moll-Murata: State and Crafts in the Qing Dynasty (1644–1911). Amsterdam: Amsterdam University Press, 2018. ISBN 978-94-6298-665-7.
• Klaus Mühlhahn(inne języki): Making China Modern. From the Great Qing to Xi Jinping. Cambridge (Massachusetts), London (England): Harvard University Press, 2019. ISBN 978-0-674-73735-8.
• The Ch’ing Empire to 1800. Willard Peterson (red.). T. 9. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 2002, seria: The Cambridge History of China. ISBN 978-0-521-24327-8. OCLC 2424772.
• Witold Rodziński: Historia Chin. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974.
• William T. Rowe(inne języki): China’s Last Empire: The Great Qing. Cambridge (Massachusetts), London (England): Harvard University Press, 2009. ISBN 978-0674036123.