Wojna chińsko-francuska 1884-1885

Kierunki działań i główne bitwy wojny chińsko-francuskiej
Czas	sierpień 1884 – kwiecień 1885
Miejsce	północny Wietnam, wschodnie wybrzeże Chin, północny Tajwan
Terytorium	Francja ustanawia protektorat nad Wietnamem
Przyczyna	ekspansjonistyczna polityka kolonialna Francji, pretensje Chin do zwierzchności nad Wietnamem
Wynik	uznanie francuskiego protektoratu nad Wietnamem
Strony konfliktu
Francja Cesarstwo chińskie
Dowódcy
Amédée Courbet Sébastien Lespès Louis Brière de l’Isle Oscar de Négrier Zhang Peilun Li Hongzhang Tang Jingsong Liu Mingchuan Liu Yongfu Hoàng Kế Viêm
Siły
ok. 15–20 tys. żołnierzy ok. 25–35 tys. żołnierzy
Straty
ok. 2100 zabitych lub rannych ponad 10 tys. zabitych lub rannych
brak współrzędnych

Wojna chińsko-francuska 1884-1885 – konflikt o Wietnam, stoczony między dążącą do budowy kolonialnego imperium Francją a Cesarstwem Chińskim, usiłującym utrzymać swoją strefę wpływów w Azji Południowo-Wschodniej, zakończony porażką chińską i ustanowieniem francuskiego protektoratu nad Wietnamem. Wojna ta jest w Chinach zaliczana do okresu chińskiej historii zwanym stuleciem upokorzeń.

W XVIII w. potęga Cesarstwa Chińskiego osiągnęła szczyt i większość krajów sąsiadujących z Chinami uznawało się za (mniej lub bardziej symbolicznych) lenników Pekinu. Równocześnie europejskie mocarstwa kolonialne poszukiwały nowych obszarów i baz handlowych. Zainteresowanie Francji skupiało się na półwyspie indochińskim, a w Wietnamie działało wielu francuskich misjonarzy katolickich. W XIX w., wobec słabości wietnamskiej dynastii Nguyễn, Francuzi podjęli bardziej zdecydowane kroki. W 1858 skierowane przeciw misjonarzom zamieszki dostarczyły Francji pretekstu do wysłania wojsk^[1]. Ponieważ dynastia Qing, chiński protektor Wietnamu, sama miała poważne problemy (przegrała II wojnę opiumową, zmagała się z powstaniem tajpingów, w walce z którym brały udział oddziały szkolone i wyposażane przez Francję właśnie), w 1862 Francuzi bez przeciwdziałania chińskiego zajęli Sajgon i trzy południowe prowincje Wietnamu; po zdobyciu w 1873 przez 200-osobowy oddział kapitana Garniera cytadeli w Hanoi bronionej przez siedmiotysięczną załogę, w 1874 uzyskali prawo do swobodnej żeglugi po Rzece Czerwonej, a cesarz Tự Đức podpisał układ uznający francuską aneksję południowego Wietnamu i zwierzchność Francji nad polityką zagraniczną Wietnamu, co bezpośrednio naruszało chińskie interesy lenne^[2]. Chcąc zrównoważyć wpływy francuskie, odwołał się do Chin: w tym celu, mimo protestów Francuzów, wysłał (w 1877 i 1881) dwie misje trybutarne do Pekinu. Jednak ze względu na kryzys na Tajwanie (1874), Cesarstwo Chińskie nie reagowało aż do początku lat 1880.

Równocześnie z wysłaniem misji trybutarnych, Wietnamczycy zwrócili się o pomoc do oddziałów „Czarnej Flagi”, bandyckiej armii, żyjącej z rabunku w południowych Chinach i z haraczu ściąganego od kupców podróżujących między Wietnamem a Chinami, jednej z kilku podobnych grup, które powstały w chaosie powstania tajpingów. Wojska „Czarnej Flagi”, dowodzonej przez Liu Yongfu, już wcześniej walczyły z Francuzami w Wietnamie odnosząc pewne sukcesy (m.in. w 1873 pobiły oddział wspomnianego kpt. Garniera). Teraz pojawiły się w północnym Wietnamie w 1882 i starły z wysuniętymi oddziałami francuskimi.

Równolegle między Fredericem Albertem Bouree i Li Hongzhangiem toczyły się w Tianjinie w 1882 pertraktacje na temat sytuacji Wietnamu. Ustalono wycofanie wojsk z Tonkinu, otwarcie pogranicza chińskiego dla francuskiego handlu i przekształcenie północnego Wietnamu w strefę buforową. Przed podpisaniem układu, obie strony zaczęły jednak podnosić nowe żądania i rozmowy zostały zerwane^[3]. Tymczasem francuski dowódca, kapitan Henri Rivière, najpierw ponownie zdobył cytadelę w Hanoi, a następnie, wbrew rozkazom, zajął i zdołał obronić cytadelę w Nam Định w marcu 1883. Zginął jednak w maju pod Cầu Giấy, koło Hanoi, pobity przez oddziały „Czarnej Flagi”. Francja, podówczas rządzona przez prokolonizatorską frakcję Jules’a Ferry’ego, wysłała eskadrę adm. Courbeta, która w maju zdobyła forty pod Huế i zagroziła bezpośrednio stolicy. Cesarz Hiệp Hòa podpisał traktat uznający pełny francuski protektorat^[2]. W tym momencie wszystko zależało od reakcji Pekinu. W czerwcu 1883 w Szanghaju odbyła się następna runda chińsko-francuskich rozmów. Po ostrych sporach na temat zależności Wietnamu nie osiągnięto porozumienia i następna tura rozmów miała miejsce dopiero rok później^[3].

W grudniu 1883 Francuzi zmusili Liu Yongfu do wycofania się za granicę chińską. Oddziały Li zostały wówczas uznane za milicję qingowską (choć nie regularną armię), o wygodnie dwuznacznym – z punktu widzenia Pekinu – statusie. W północnym Tonkinie pojawiły się też regularne oddziały armii chińskiej, ale zostały pobite i musiały się wycofać razem z oddziałami „Czarnej Flagi”^[3].

Li Hongzhang dążył do załagodzenia sytuacji, zdając sobie sprawę z możliwości francuskiej floty. W maju 1884 zawarł układ z kapitanem Francois Ernestem Fourierem, który przewidywał wycofanie wojsk chińskich z Tonkinu (nie określając jednak czasu). Podobnie niejasne były inne klauzule traktatu: uznawał on zarówno francuski protektorat, jak i chińskie zwierzchnictwo nad Wietnamem^[4].

W czerwcu 1884 Francuzi, sądząc że Chińczycy już się wycofali, ruszyli do Lạng Sơn, po drodze jednak napotkali chińskie wojska w Bắc Lệ. Dowódca francuski zażądał natychmiastowego wycofania, Chińczycy czekali na jasne rozkazy odwrotu: ostatecznie 23 czerwca doszło do walki. Za cenę 300 zabitych (wobec francuskich 22 i 60 rannych) oddziały qingowskie zmusiły Francuzów do odwrotu. Francja zażądała odszkodowania, a jej opinia publiczna żądna była zwycięstw. Na dworze w Pekinie także przeważała frakcja pro-wojenna, która na wieść o sukcesach wojsk Liu Yongfu i zadowolona z właśnie podpisanego układu z Rosją dotyczącego zwrotu Chinom terenów nad Ili, czuła się wystarczająco pewnie, by przyjąć twarde stanowisko^[5].

Adm. Courbet sprowadził posiłki i ruszył do Fuzhou. Li Hongzhang ostrzegł, że Francuzi mogą zaatakować ten port i jego doki oraz arsenał. 23 lipca, ze swoją eskadrą floty Beiyang spotkał się w Yantai z francuskim adm. Lespes’em. Podczas rozmów Francuzi wykonali ćwiczenia, będące w istocie demonstracją siły. Następnego dnia eskadra Li wróciła na północ, by nie pojawić się już na morzach objętych wojną^[6].

Od połowy lipca Francuzi usiłowali wymusić korzystną decyzję Pekinu w sprawie odszkodowań, zwiększając siły na rzece Min; okręty Courbeta zakotwiczyły naprzeciw Fuzhou i chińskiej eskadry. Dwór qingowski jednak zwlekał, a dowodzący w Fuzhou Zhang Peilun nie podjął praktycznie żadnych działań, by umocnić swe pozycje, choć miał do dyspozycji m.in. silne baterie nadbrzeżne. 6 sierpnia eskadra adm. Lespes’a zbombardowała i zniszczyła baterie w Keelungu i wysadziła 200-osobowy desant, który trzytysięczny oddział chiński zepchnął z powrotem do morza; dowodzący na Tajwanie Liu Mingchuan odniósł małe, ale prestiżowe zwycięstwo^[2]. 21 sierpnia negocjacje zostały zerwane i 22 sierpnia 1884 Courbet ostrzegł, że rozpocznie działania wojenne. Nie czekając na oficjalne wypowiedzenie wojny, następnego dnia okręty francuskie w Fuzhou otwarły ogień, w pół godziny topiąc całą eskadrę Fujianu, po czym zniszczyły doki i wycofały się, niszcząc po drodze wszystkie chińskie forty. Po zlikwidowaniu jedynej liczącej się siły morskiej w okolicy, wysadziły desant w Keelungu na Tajwanie. Wojska chińskie pod dowództwem Liu Mingchuana stawiły zacięty opór i francuska ofensywa ugrzęzła pod Danshui. Francuzi, których siły desantowe ograniczone były do piechoty morskiej zaokrętowanej na okrętach, nie mogli wzmocnić sił na Tajwanie, w związku z czym rozpoczęli blokadę morską wyspy^[6].

Próba chińskiego przeciwdziałania podjęta przez pięć okrętów floty południowej w grudniu 1884, doprowadziła do potyczki morskiej w zatoce Shipu, na południe od delty Jangcy. Napotkawszy silniejszą eskadrę francuską, szybsze krążowniki wycofały się, pozostawiając dwa starsze i wolniejsze okręty, dowodzone przez Ding Ruchanga, które schroniły się na płytkich wodach zatoki Shipu, gdzie zostały zablokowane. W nocy z 14 na 15 lutego 1885, francuskie kutry zaatakowały minami wytykowymi fregatę parową „Yuyuan”, która zatonęła trafiona; druga, „Dengqing”, choć nieuszkodzona, została wyrzucona na brzeg i porzucona przez spanikowaną załogę^[6] lub została omyłkowo trafiona przez własną artylerię nadbrzeżną^[2]. Następnie, w marcu 1885 francuski desant opanował Peskadory.

Na morzu doszło do sytuacji patowej: flota francuska prowadziła daleką blokadę wybrzeży chińskich, w szczególności Tajwanu, bez wielkich efektów, bo siły jej były zbyt nieliczne i operowały z dala od baz (dotąd wygodny Hongkong został przez Brytyjczyków zamknięty po oficjalnym rozpoczęciu wojny). Floty chińskie (jak północna czy kantońska) nie przeciwdziałały. W szczególności krążowniki floty Beiyang, „Chaoyong” i „Yangwei” mogły pokusić się o atak na operujące pojedynczo jednostki nieprzyjaciela. Twórca floty północnej, Li Hongzhang, nie był jednak skłonny ryzykować „swych” okrętów po tym co stało się w Fuzhou^[6]. Na skutek francuskiej interwencji, rząd niemiecki odwlekł też przekazanie świeżo zbudowanych w Szczecinie pancerników typu Dingyuan, których przybycie na wody chińskie mogłoby znacząco zmienić układ sił^[2][6].

Kontynuując kampanię w Tonkinie, wzdłuż Rzeki Czerwonej, Francuzi opanowali kilka ważnych punktów w prowincji. Jednym z nich było Tuyên Quang, oblężone przez armię chińską i „Czarnej Flagi” w sierpniu 1884; wytrzymawszy czteromiesięczne oblężenie, zostało uwolnione w wyniku krwawych bitew pod Hòa Mộc i Yu Oc.

Głównym punktem walk stało się pograniczne miasto Lạng Sơn, leżące w dolinie prowadzącej z Wietnamu do Yunnanu. Z poparciem dworu w Pekinie, gubernator Yunnanu, Pan Dingxin, zmobilizował oddziały i zajął miasto na początku 1885. Chińskie wojska poważnie cierpiały z braku zaopatrzenia i chorób, które zabierały nawet połowę stanu liczebnego^[3]. Francuzi, pod dowództwem Oscara de Négrier odbili miasto w marcu, i wykorzystując je jako wysuniętą bazę atakowali pogranicze chińskie, odnosząc zwycięstwa m.in. pod Đồng Đăng, ale przegrywając pod Bang Bo. Ponowna chińska ofensywa zakończyła się porażką, ale gdy de Négrier został z końcem kwietnia ranny, a armia miała kłopoty z zaopatrzeniem na skutek dezercji tragarzy, jego zastępca podjął decyzję o odwrocie, który przerodził się w ucieczkę. Ponowne zajęcie Lạng Sơn było wielkim sukcesem propagandowym strony chińskiej (i pośrednio spowodowało upadek rządu Ferry’ego), niewiele jednak zmieniło w ogólnym układzie sił. Brytyjczycy i Niemcy odmówili Pekinowi wsparcia, Rosjanie i Japończycy zagrażali Chinom północnym, więc Cesarstwo zdecydowało się poprosić o pokój^[3].

Kolejne rundy negocjacji odbywały się właściwie przez cały czas wojny, ale dopiero na wiosnę 1885, wobec częściowych chińskich sukcesów w Tonkinie, ale ogólnie złej pozycji geopolitycznej Cesarstwa, doszło do ostatecznego porozumienia. Zawarty 9 czerwca 1885 traktat z Tianjinu orzekał zwierzchność Francji nad Wietnamem i jej wyłączność na reprezentowanie go na arenie międzynarodowej. Francuzi uzyskali też prawo swobodnego handlu w Chinach południowych i pięć nowych portów traktatowych, ale nie otrzymali kontrybucji wojennych^[3].

Wojna wykazała słabość, a w opinii jego krytyków, klęskę ruchu samoumocnienia Chin. Aczkolwiek częściowo zmodernizowana armia odniosła kilka sukcesów w walkach z wojskami francuskimi, częściej wygrywały nieliczne, ale lepiej dowodzone, sprawne i zdyscyplinowane wojska kolonialne. Marynarka chińska, podzielona na kilka niewspółdziałających ze sobą flot, poniosła klęskę i straciła wszystkie nowoczesne okręty floty Fuzhou. Była to jednak pierwsza wojna z kolonizatorami, w której Chińczycy mogli pochwalić się jakimikolwiek sukcesami.

Nie zapobiegło to odbieraniu im kolejnych lenników: pięć lat później w ślady Francuzów poszli Brytyjczycy i ustanowili swój protektorat nad Birmą; tym razem Chiny nie zareagowały. Kolejnym lennikiem, który Chiny straciły, była Korea – wydarzenia wojny chińsko-japońskiej 1894-95 były smutną kopią klęsk chińskich w wojnie z Francją dziesięć lat wcześniej, jednak tym razem zabrakło nawet połowicznych sukcesów, podobnych tym spod Lạng Sơn.

• Wojna chińsko-japońska (1894–1895)