3 pułk ułanów powstał w listopadzie i grudniu 1917 w składzie I Korpusu Polskiego. Twórcą i jego pierwszym dowódcą był płk Zygmunt Łempicki. Pułk wówczas liczył 79 oficerów i 863 ułanów. Wiosną 1918 pułk został włączony w skład Dywizji Ułanów.
W skład 3 pułku ułanów weszły następujące pododdziały jazdy:
szwadron rotmistrza Cypriana Bystrama wydzielony ze składu Samodzielnej Brygady Gwardii, jako 1 szwadron,
oddział podrotmistrza Jana Reliszko z 13 Dywizji Kawalerii (rosyjskiej), jako 2 szwadron,
oddziały z 5 i 14 Dywizji Kawalerii (rosyjskiej), jako 3 szwadron rotmistrza Mikołaja Koiszewskiego,
szwadron rotmistrza Władysława Dąbrowskiego z Zapasowego Pułku w Syzraniu, jako 5 szwadron rotmistrza Zygmunta Broniewskiego,(14.02.1918 do 24.06.1918; 5 szwadronem dowodził rotmistrz Władysław Dąbrowski)
13 października 1918 w Warszawie pułkownik Stefan Strzemieński przystąpił do organizacji pułku ułanów. Odtworzony został już w listopadzie 1918 w Warszawie, a jeden z jego szwadronów sformowano w Zagłębiu Dąbrowskim. Poszczególne jego szwadrony brały udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie, Sosnowcu i Dąbrowie Górniczej.
W styczniu 1919 dwa szwadrony pułku skierowane zostały na front do Małopolski Wschodniej, gdzie prowadził walki z wojskami ukraińskimi. Następnie od kwietnia 1919 już całością sił wziął udział w zagonie na Łuniniec i w walkach o Mińsk. W działaniach na Białorusi pułk uczestniczył do maja 1920.
Po opanowaniu przez Grupę Poleską Mozyrza i Kalenkowicz gen. Władysław Sikorski nakazał 2 Brygadzie Jazdy rozpoczęcie pościgu. 7 marca, liczący około 150 ułanów, dywizjon rtm. Czesława Kozierowskiego ścigał rozbity pod Jakimowską Słobodą i Szaciłkami sowiecki 510 pułk strzelców. Rozpoznanie doniosło, że będzie on nocował w rejonie Gorwala, a w następnym dniu sowiecki pułk zamierzał kontynuować odwrót do Rzeczycy[2]. Dowódca dywizjonu postanowił wyprzedzić przeciwnika w marszu i zaatakować jego kolumny od czoła za Gorwalem (Horwalem)[3].
O świcie 8 marca 510 ps opuścił Gorwal. Po drodze dołączyły do niego pododdziały 509 pułku strzelców i oba pułki z dwiema bateriami artylerii podeszły do Gawinowicz, gdzie kwaterować miał sztab macierzystej 170 Brygady Strzelców. Tu napotkały polski 3 szwadron 10 pułku ułanów rtm. Jastrzębskiego, który chwilę wcześniej śmiałą szarżą rozbił sztab 170 BS, biorąc do niewoli między innymi dowódcę i szefa sztabu brygady[4][5].
Pozbawione wyższego dowództwa sowieckie pułki nie podjęły walki z nierozpoznanym przeciwnikiem i skierowały się na Hłybów. W tym czasie do wioski od północnego zachodu zbliżał się dywizjon 3 pułku ułanów[5]. Dowódca dywizjonu zdecydował uderzyć w środek maszerującej kolumny. 1 szwadron ppor. Ignacego Kowalczewskiego miał uderzyć w ogon kolumny sił głównych, a 3 szwadron miał kontynuować zadanie główne, wyprzedzić kolumnę i przeciąć jej drogę odwrotu. Walkę z sowiecką szpicą tylną, która jeszcze nie podeszła pod Hłybów (Hybów), podjąć miał pododdział pod dowództwem por. Stanisława Szczuckiego. W skład oddziału osłony weszły dwa plutony 3 szwadronu, jeden pluton 1 szwadronu i dwie obsługi ckm[6][7].
1 szwadron ruszył w pościg traktem w dwóch grupach. W okolicach wzgórza Holendry pod wsią Norica ułani rozpoczęli szarżę. Artylerzyści sowieccy co prawda odprzodkowali działa, ale nie zdołali oddać salwy i zostali przez polskich kawalerzystów wyrąbani. Sowiecka piechota nie stawiała większego oporu i uciekała w kierunku Rzeczycy. Gdy ułani zaszarżowali piechotę, ta rozpoczęła bezładną przeprawę przez Dniepr. Większość czerwonoarmistów utonęła, a na przeciwległy brzeg dotarła jedynie garstka rozbitków. W tym czasie 3 szwadron rozproszył gromady piechurów pod Rzeczycą. W samym Hłybowie pododdział por. Szczuckiego został zaatakowany przez nadciągającą straż tylną 170 Brygady Strzelców. Podchorąży Józef Wcisłowicz, przy pomocy miejscowej ludności, ściągnął do Hłybowa cztery zdobyte przy baterii artylerii ckm-y, skompletował obsługi, a te silnym ogniem z małej odległości raziły podchodzącego przeciwnika. Wyprowadzony polski kontratak zmusił go do wycofania się w stronę Dniepru[8].
W kolejnych dniach 3 pułk ułanów w składzie 3 Armii dowodzonej przez generała Edwarda Rydza-Śmigłego wziął udział w wyprawie kijowskiej przeciwko oddziałom bolszewickim. Początkowo stanowiąc jej straż przednią a od momentu rozpoczęcia odwrotu przez 3 Armię straż tylną. Stoczył krwawe walki m.in. pod Nową Heblą, Kniahininem.
Następnie wziął udział w polskiej kontrofensywie w składzie 4 Brygady Jazdy staczając w dniach 15–16 sierpnia 1920 ciężką walkę pod Cycowem. Po bitwie wziął udział w pościgu za wojskami przeciwnika na kierunku Biała Podlaska–Białystok–Augustów. W rejonie Augustowa doszło do walk z wojskami litewskimi.
Pułk wziął tam udział w bitwie nad Niemnem, a po zawarciu rozejmu pozostał na linii demarkacyjnej do połowy 1921.
16 listopada 1920 mjr Ignacy Boerner z Oddziału II Dowództwa 3 Armii sporządził referat „Morale własnego wojska”, w którym napisał[9]:
3. pułk ułanów odznacza się w ogóle skłonnością do grabieży, między innemi zrabował on Sejny, a okolice, przez które przechodził w końcu kampanji pełne są skarg i zażaleń ze strony ludności zarówno żydowskiej jak i polskiej. Ułani tego pułku zamordowali w bestjalski sposób na ulicy w Augustowie dnia 24/XI.20 kapitana Użupisa, ...
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918–1920[10][11][12]. Spośród niżej wymienionych oficerów pułku rotmistrz Stanisław Wilhelm Radziwiłł został pośmiertnie odznaczony również Krzyżem Złotym nr 544[13]
uł. Franciszek Żmijewski nr 4241 †11 IX 1920 Raków[39]
kpr. Franciszek Żyjewski nr 5046
Ponadto 609 żołnierzy zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych, w tym 33 czterokrotnie, 68 trzykrotnie i 156 dwukrotnie[40]. Wśród odznaczonych był plut. Stefan Handtke[41][42].
Pułk w okresie pokoju
Święto Kawalerii w Krakowie z okazji 250 rocznicy Odsieczy Wiedeńskiej; październik 1933. Żołnierze 3 puł. przejeżdżają przez wieś Modlnica.Pluton trębaczy 3 puł.Zawody jeździeckie o mistrzostwo armii w Warszawie - zwycięska ekipa 3 puł.; sierpień 1939.
16 października 1921 pułk otrzymał sztandar oraz miano „Dzieci Warszawy”. Nazwa ta, przyznana przez Radę Narodową Miasta Stołecznego Warszawy, nie została oficjalnie uznana przez Ministerstwo Spraw Wojskowych.
W tym samym, po wprowadzeniu w życie pokojowej organizacji jazdy, pułk został włączony w skład V Brygady Jazdy.
W czerwcu 1922 pułku uczestniczył w przejmowaniu części Górnego Śląska przyznanego po plebiscycie. W 1922 pułk skierowany został do swego pokojowego garnizonu w Tarnowskich Górach (koszary przy ul. Opolskiej), w którym stacjonował do 1939. W 1924 szwadron zapasowy pułku został dyslokowany z Warszawy do Bochni, w której stacjonował do 1939. W 1926 3 szwadron został przeniesiony do Pszczyny, w której pozostał do sierpnia 1939.
1 września 1939 pułk wzmocniony 3 batalionem Obrony Narodowej „Tarnowskie Góry” zajmował pozycje osłonowe na północ od Tarnowskich Gór na linii Kalety – Koszęcin. Natomiast 3 szwadron 3 pułku ułanów, 1 września 1939 brał udział w walkach pod Bożą Górą współtworząc Oddział Wydzielony Wodzisław[47][48].
W dniach 1–2 września pułk prowadził ciężkie walki z oddziałami niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej. 3 września, w związku z ogólnym położeniem całej Armii „Kraków”, rozpoczął odwrót w kierunku Pińczowa. 6 września pułk zajął pozycje obronne między Pińczowem a Buskiem, a następnego dnia w rejonie miejscowości Chotel Czerwony osłaniał kierunek Wiślicy. 8 września przekroczył Wisłę i podjął marsz w kierunku Baranowa, gdzie zajmuje pozycję broniąc przeprawy na Wiśle. Następnie wszedł w skład Grupy Operacyjnej gen. Sadowskiego i 12 września ubezpieczał ją w rejonie Tarnobrzega. 16 września pułk wziął udział w walkach o Tarnogród i nad rzeką Tanwią, a także w próbie opanowania Tarnawatki. 19 września pułk został rozbity w rejonie miejscowości Rogoźno, a jego dowódca został ranny. 20 września resztki pułku wraz z całą Krakowską Brygadą Kawalerii skapitulowały w lesie koło miejscowości Ulów.
Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[49][50][51]
Pułk odtworzony został w 1944, w konspiracji, w ramach Armii Krajowej, w rejonie Miechowa i Częstochowy, jako dywizjon w składzie 106 Dywizji Piechoty AK. Rozwiązanie pułku nastąpiło 19 stycznia 1945 w związku z rozkazem o rozwiązaniu Armii Krajowej. Nie są znane działania bojowe jednostki. Dowódcą oddziału był por. / mjr K. Skierczyński ps. „Kruk”.
dywizjon 3 pułku Ułanów Śląskich kryp. „Kwiaciarnia”
Kolejne odtworzenie 3 pułku Ułanów Śląskich miało miejsce w Bazie 2 Korpusu Polskiego we Włoszech. W dniu 25 lipca 1944 dowódca 2 Korpusu Polskiegogen. dyw. Władysław Anders wydał rozkaz L.dz. 1448/401/AG/Tj. utworzenia pułku ułanów, jako baonu szturmowego przy 2 Brygadzie Pancernej.
Na mocy rozkazu organizacyjnego z 3 grudnia 1944 ogłoszonego 12 grudnia ustalono, że 3 Pułk Ułanów dotychczas organizowany i szkolony jako zmotoryzowany będzie organizowany jako pancerny i wejdzie w skład 3 Wielkopolskiej Brygady Pancernej[57].
Pułk nie wziął udziału w działaniach bojowych. 21 czerwca 1946 pułk wraz z 14 Wielkopolską Brygadą Pancerną został przetransportowany do Wielkiej Brytanii[58].
We wrześniu 1948 pułk został rozformowany[59].
Pułk posiadał dwa sztandary. Pierwszy został ofiarowany przez Polonię amerykańską i znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Drugi sztandar, ufundowany przez mieszkańców Warszawy, został wręczony 16 października 1921 przez Józefa Piłsudskiego. Losy tego sztandaru, który uczestniczył w walkach pułku w 1939 nie są znane[60].
30 stycznia 1923 Minister Spraw Wojskowych, gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski zezwolił na noszenie na mundurze zatwierdzonej przez niego odznaki pamiątkowej 3 puł[h].
Odznaka o wymiarach 33x30 mm ma kształt regularnego prostokąta z nałożonym wieńcem dębowym. Pośrodku na listewce ażurowa litera „U” i numer pułku „3”. W narożnikach prostokąta wpisano daty „1807", „1831”, „1917" i „1918”. Odznaka wieloczęściowa – ażurowa, wykonana w tombaku srebrzonym. Autorem projektu odznaki był dowódca pułku, pułkownik Cyprian Bystram, a wykonawcą Mojżesz Nelken i Rubin Krajkemann z Warszawy[61][62].
Na mocy uchwały nr XIX/97/87 Miejskiej Rady Narodowej w Tarnowskich Górach z dnia 22 czerwca 1987 w sprawie nadania nazw ulicom w Tarnowskich Górach jednej z ulic dzielnicy Śródmieście-Centrum nadano nazwę „Ulica 3-go Pułku Ułanów”[75].
W kwietniu 2007 Publiczne Gimnazjum Nr 4 w Tarnowskich Górach (od 2017 Szkoła Podstawowa nr 8) otrzymało imię 3 Pułku Ułanów Śląskich.
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[46].
↑Rtm. Bolesław Mysłakowski pełnił jednocześnie funkcję dowódcy szwadronu gospodarczego.
↑Ppor. Marian Tadeusz Ferdynand Kuziak pełnił jednocześnie funkcję dowódcy plutonu w 1. szwadronie.
↑Izydor Wacław Korzeczyński vel Korzec ur. 9 maja 1909 w Trzebini. W bazie „Straty osobowe (...)” jako Wacław Korzeczyński, natomiast w pracy Jana Przemszy-Zielińskiego „Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej” jako Wacław Korzec, a w „Roczniku Oficerskim Rezerw” jako Izydor Wacław Korzec[52][53].
↑Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 4 z 30 stycznia 1923, poz. 43.
↑W 1921 przywrócono barwne proporczyki w broniach jezdnych.
↑ Karmazynowe patki ułanów (zamiast proporczyków) nawiązywały do dawnych barw mundurów i wyłogów tych formacji od XVIII wieku po 1831[68].
↑Cyprian Bystram od 9 kwietnia 1919 dowodził pułkiem w zastępstwie płk. Strzemieńskiego, któremu powierzano dowodzenie grupami taktycznymi.
↑Czesław Kozierowski pełnił obowiązki dowódcy pułku od sierpnia do października 1920, kiedy mjr Bystram dowodził Brygadą „A” w Grupie Operacyjnej pułkownika Nieniewskiego.
↑Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939.
↑Urodził się w rodzinie Stanisława i Anieli z Brunów. Nekrolog zamieszczony przez matkę, siostry i szwagrów. Nekrolog. „Kurier Warszawski”. 268, s. 7, 1920-09-27 wyd. wieczorne. Warszawa..
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 3 pułk ułanów. T. 8. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 3 Pułk Ułanów Śląskich. Krzysztof Mijakowski (red.). Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-225-7.
Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1921. Pruszków: Wojskowy Instytut Historyczny AON i Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947. Warszawa: Przedsiębiorstwo zagraniczne TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Jakub Żak: Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2014. ISBN 978-83-7399-621-2.
Marek Wroński: Ostatni ułani śląscy. Monografia Pułku 3. Ułanów Śląskich 1944-1947 tom I. Londyn-Tarnowskie Góry: Instytut Tarnogórski i Muzeum, 2004. ISBN 83-87470-49-X.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Wiesław Wysocki: Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2: Poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
