Polska
1920
1947
Wielkopolskich
17 września[a] 9 lipca
29 kwietnia 1923
115 Pułk Ułanów Wielkopolskich
płk Maciej Mielżyński[b]
płk Bohdan Kazimierz Stachlewski
Kalisz (1920)Nowogródek (1921–1924)Prużana (1924–1939)
wojsko
kawaleria
Nowogródzka Brygada Kawalerii5 Kresowa Dywizja Piechoty
25 Pułk Ułanów Wielkopolskich (25 puł) – oddział kawalerii Wojska Polskiego II RP.
Pułk powstał na terenach Wielkopolski z której pochodziła większość jego kadry oficerskiej, podoficerskiej i żołnierzy wywodzących się wcześniej z różnych armii zaborczych, jak i późniejszych żołnierzy ochotników[2][3]. Po zakończeniu działań wojennych w 1920 pułk stacjonował w Kaliszu, a następnie został przeniesiony w okolice Nowogródka[4]. Od 1924 stacjonował w garnizonie Prużana. Szwadron zapasowy pułku znajdował się w Łukowie[5].
Początkowo święto pułku obchodzono w dniu 17 września, w rocznicę bitwy pod Klewaniem w 1920 roku[6]. 18 lutego 1933 roku Minister Spraw Wojskowych zmienił datę święta pułkowego z dnia 17 września na dzień 19 lipca[7] będący rocznicą powstania pułku[8].
W połowie lipca 1920 r. sformowany został 115 pułk Ułanów Wielkopolskich na bazie szwadronów zapasowych 15 pułku Ułanów Poznańskich (1 i 2 szwadron), szwadronu zapasowego 16 pułku Ułanów Wielkopolskich (3 szwadron), szwadronu zapasowego wojennego 2 pułku strzelców konnych w Pińczowie (4 szwadron), kompanii telegraficznej nr VII (pluton łączności). Z ochotników zorganizowano 2 szwadron. Improwizowany szwadron karabinów maszynowych utworzono dopiero pod koniec działań wojennych z wszystkich trzech w/w pułków. Z formowania szwadronu technicznego zrezygnowano. 26 lipca 1920 r. ukazał się pierwszy rozkaz dzienny pułku[9][10].
29 lipca 1920 r. szwadrony 115 pułku ułanów (liczył wówczas 473 szable) zostały przetransportowane koleją bezpośrednio w pobliże linii frontu[9], gdzie toczyły walki przeciwko bolszewickim dywizjom i Korpusowi Konnemu Gaj Chana w obronie przepraw na Narwi pod Nowogrodem i Łomżą[9]. Stan osobowy po sformowaniu przedstawiał się następująco[12]: 16 oficerów, 598 szeregowych i 469 konie. W tym dowództwo pułku liczyło 5 oficerów i 2 podchorążych. 1 szwadron liczył 3 oficerów i 160 szeregowych, 160 koni i 2 ckm. Skład 2 szwadronu stanowiło 2 oficerów, 120 szeregowych, 110 koni. 3 szwadron: 4 oficerów, 135 szeregowych, 120 koni. 4 szwadron: 2 oficerów, 160 szeregowych, 169 koni. Pluton łączności liczył 23 szeregowych. 8 sierpnia pułk wszedł w skład 8 Brygady Kawalerii. Brał udział w wypadzie na Ciechanów gdzie rozproszono dowództwo 4 Armii i zniszczono bolszewicką radiostację[9], a następnie w opanowaniu Mławy. Później toczył boje z Armią Konną Budionnego. Pułk zajął Morozowicze, a 17 września zdobył Klewań[13]. W walce pod Klewaniem poległo 12 żołnierzy pułku. Autor monografii 25 puł rotmistrz Władysław Goel tak ocenił bitwę pod Klewaniem[14]:
Bój pod Klewaniem jest w dziejach pułku najznaczniejszym, nie z powodu poniesionych strat, lecz ze względu na krytyczne położenie, w którym znalazł się zupełnie osamotniony, zaskoczony i otoczony przez brygadę kozaków z artylerią i samochodem pancernym; ważny on jest dla tradycji pułkowej ze względu na zimną krew i odwagę wykazaną przez oficerów, podoficerów i ułanów oraz za osiągnięte wyniki – odrzucenie brygady nieprzyjacielskiej z wielkimi dla niej stratami. Dzięki zajęciu i utrzymaniu przedmościa na rzece Stuble, stworzono tą drogą podstawę wyjściową do dalszej akcji zaczepnej w kierunku na Równe i przesądzono tym sprawę zajęcia tego miasta. O tym, jak wielką wagę przywiązywało dowództwo nieprzyjacielskie do zawładnięcia przedmościa w Klewaniu, świadczy fakt starannego przygotowania i siły przeciwnatarcia Rosjan.
Od 27 września operował w rejonie rzeki Słucz[15]. Szlak bojowy zakończył w październiku 1920 r. udziałem w zagonie na Korosteń (liczył wówczas tylko ok. 250 szabel)[16].
W grudniu 1920 pułk został przeniesiony do Kalisza, gdzie 25 lutego 1921 został przemianowany na 25 pułk ułanów wielkopolskich[6]. W lipcu 1921 pułk został przeniesiony w okolice Nowogródka[6][19]. W 1923 dowództwo pułku stacjonowało w Łopusznej, 1. szwadron w m. Zarój, 2. szwadron we wsi Chodorki (Chiderki), 3. szwadron w m. Bracianka, 4. szwadron w m. Morozowicze, szwadron karabinów maszynowych w m. Pucewicze, a kadra szwadronu zapasowego w Siedlcach[20].
W 1924 pułk przybył do Prużany[6].
23 marca 1939 roku 25 pułk Ułanów Wielkopolskich został zmobilizowany w ramach mobilizacji alarmowej w grupie "czerwonej". Poza organicznymi pododdziałami pułku zmobilizowano dla brygady: samodzielny pluton km nr 9, oraz dwie kolumny taborowe nr 941 i 942[26]. W dniach 23-28 marca pułk załadowano na transporty kolejowe w macierzystym garnizonie w Prużanie i przewieziono poprzez Orańczyce, Baranowicze i Białystok do stacji kolejowej w Sierpcu. Po przyjeździe dyslokowano je do wsi przy szosie Sierpc- Rypin. Zajęto wsie Szczutowo i pobliskie. Prowadzono szkolenie i zgrywanie szwadronów i plutonów pułku. 8 lipca 25 puł. przeszedł marszem nad granicę niemiecką do Lidzbarka i sąsiednich wsi. Oprócz szkolenia, prowadzono prace inżynieryjno-saperskie i rozpoznawano teren. Pułk zajął środkowy odcinek obrony brygady wsparty baterią 9 dywizjonu artylerii konnej.
W czasie wojny obronnej 1939 walczył w składzie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii[27][28]. 29 sierpnia 25 p uł. zajął stanowiska w wykonanych wcześniej umocnieniach polowych nad rzeką Wel 2 i 3 szwadron i na południe od Lidzbarka 1 szwadron[27] szwadron ckm plutonami przy szwadronach, 4 szwadron w odwodzie dowództwo puku w leśniczówce Jamielnik[29].
1 września nieprzyjaciel nie nawiązał kontaktu bojowego z pułkiem na zajętych stanowiskach obronnych. Nocą 1/2 września wysłano podjazd z 2 szwadronu w kierunku granicy w okolice Żabiny, gdzie we współdziałaniu z plutonem czołgów rozpoznawczych TK 91 dywizjonu pancernego brygady i jednostką straży granicznej nawiązano kontakt ogniowy z patrolami niemieckimi. 2 września 25 pułk ułanów nie nawiązał kontaktu bojowego z nieprzyjacielem. 3 września potyczkę z niemieckimi kolarzami i piechotą stoczyła placówka 4 szwadronu w miejscowości Wielki Łęck. Pododdziały niemieckie zostały odrzucone z miejscowości ponosząc starty w zabitych i rannych. 3 września na rozkaz dowódcy brygady gen. bryg. Władysława Andersa w godzinach nocnych pułk zszedł ze swoich stanowisk obronnych i podjął nocny marsz do lasów w okolicach na północ i wschód od Sierpca, a kolejną nocą 4/5 września pomaszerował do Płocka. 5 września o świcie po przejściu pułku na zachodni brzeg Wisły po moście zatrzymał się w lesie w okolicach Radziwia i Łącka stanowił wraz 27 pułkiem ułanów odwód brygady[30].
Wieczorem 8 września 25 puł. w kolumnie Nowogródzkiej BK podjął marsz przez Gąbin wzdłuż Wisły do Puszczy Kampinoskiej docierając do wsi Biała Góra. Następnie 9 września dotarł do okolic Kazunia, ponownie zawrócony w rejon Czerwińska, Wyszogrodu i Kromnowa Polskiego dotarł tam 10 września. W trakcie marszu w Puszczy Kampinoskiej był atakowany przez lotnictwo niemieckie. Po krótkim odpoczynku ułani wielkopolscy pomaszerowali ponownie przez Puszczę Kampinoską w kierunku Modlina. Przechodząc most na Wiśle nocą 10/11 września, poprzez Jabłonnę, Ząbki dotarł do Miłosnej. 25 puł. odpoczywał 12 września. Na bazie Nowogródzkiej BK, Wołyńskiej BK, części Kresowej BK oraz pododdziałów piechoty i artylerii utworzono rozkazem Naczelnego Wodza Grupę Operacyjną Kawalerii gen. bryg. W. Andersa.
Zgodnie z rozkazami grupa w dniu 13 września miała wykonać natarcie w kierunku Mińska Mazowieckiego i Kałuszyna. 25 pułk ułanów wraz z baterią 4/9 dak miał poruszać się za pierwszorzutowymi 27 puł. i 26 pułkiem ułanów jako odwód GOKaw. W godzinach popołudniowych płk B. Stachlewski wprowadził do walki o Siennicę 1, 2 i 4 szwadrony pułku, ze wsparciem 4/9 dak. Jednak z uwagi na odkryty teren dowódca pułku wstrzymał dalszy atak wiążąc piechotę niemiecką walką ogniową, wyczekując z natarciem do godzin nocnych. Jednak w godzinach nocnych pułk wycofał się na rozkaz dowódcy brygady płk. Kazimierza Żelisławskiego. Pomaszerował przez Kołbiel i Garwolin w okolice Łaskarzewa, gdzie zatrzymał się w zagajnikach w pobliżu miasta.
Wieczorem 14 września 25 puł. podjął dalszy marsz w kierunku Baranowa nad rzeką Wieprz, osiągając rejon lasów na wschodnim brzegu rzeki 15 września. W trakcie postoju pułku wysłane patrole toczyły z powodzeniem potyczki na szosie Warszawa-Lublin. Po odpoczynku 17 września pułk wraz z macierzystą brygadą podjął dalszy marsz lasami przez Samoklęski i Cyców odpoczywając w dzień, maszerując nocami w kierunku Rejowca, który osiągnął 19 września[31]. W trakcie postoju wysłano dwa podjazdy z 1 i 2 szwadronu: jeden na Krasnystaw drugi na Wojsławice i Grabowiec, które nawiązały kontakt bojowy z niemieckimi pododdziałami. 1 szwadron zniszczył niemiecki patrol zmotoryzowany. Grupa Operacyjna Kawalerii zgodnie z rozkazem dowódcy Frontu Północnego gen. dyw. S. Dąb-Biernackiego miała prowadzić natarcie w kierunku południowym, ku granicom rumuńskiej i węgierskiej. 21 września pułk osiągnął rejon Wojsławice, Grabowiec.
22 września przegrupował się wraz z Nowogródzką BK do wsi Kraczów i Sosnowa zajmując podstawy wyjściowe do natarcia w kierunku Krasnobrodu. Tego dnia jako straż przednia brygady działał 25 puł. z baterią 1/9 dak, obok działał 4 pułk strzelców konnych z 2/9 dak. We wsi Dąbrowa jadący w I rzucie pułku 4 szwadronu rozpoznał niemiecką piechotę. Uderzenie spieszonymi od czoła 2 i 4 szwadronem oraz ze skrzydła 1 szwadronem ze wsparciem 1 baterii 9 dak przyniosło sukces pułkowi. Ranny został dowódca 4 szwadronu rtm. A. Pieściuk. Na noc 22/23 września pułk zajął obronę we wsi Dąbrowa. 23 września o świcie ułani wielkopolscy podjęli dalsze działania zaczepne osiągając lasy na południe od Suchowoli. Po czym czołowy 2 szwadron po osiągnięciu Nowej Wsi przekroczył rzekę Wieprz i spieszony zaatakował oddziały niemieckie w Krasnobrodzie. Szwadrony 3 i 4 pod dowództwem ppłk. Korczaka zastępcy dowódcy pułku wsparły natarcie 2 szwadronu rtm. Roycewicza. 1 szwadron i za nim pluton kolarzy po przejściu po moście rzeki Wieprz, oskrzydliły od wschodu Krasnobród. Po osiągnięciu wsi Podklasztor 1/25 puł. zepchnął niemieckie ubezpieczenia i w szyku konnym wykonał szarżę na niepełny szwadron kawalerii niemieckiej ze składu 8 dywizjonu rozpoznawczego niemieckiej 8.DP. Po starciu na białą broń, kawaleria niemiecka wycofała się, a prowadzący pościg konno 1 szwadron dostał się pod ostrzał niemieckiej broni maszynowej z zabudowań wsi Podklasztor. Od ostrzału niemieckiego poległo wielu ułanów, wśród nich dowódca por. Tadeusz Gerlecki, reszta szwadronu wycofała się i schroniła za zabudowaniami. W tym czasie spieszony pluton kolarzy wykonał natarcie na wieś Podklasztor, poległ jego dowódca ppor. Marian Śrutka, pluton kolarzy w natarciu zdobył wieś i nawiązał kontakt z atakującymi Krasnobród szwadronami pułku. 1 bateria 9 dak ostrzeliwała południowy skraj Krasnobrodu uniemożliwiając ewentualne podejście niemieckich odwodów spoza miasta. Straty jakie pułk poniósł pod Krasnobrodem to: 26 zabitych i 35 rannych. Wśród poległych było 2 w/w oficerów[32].
Po odpoczynku i zabezpieczeniu przejścia pozostałej części Nowogródzkiej BK i innych oddziałów z GOKaw. gen. Andersa przez Krasnobród. Pułk wieczorem wyruszył w kierunku Majdanu Sopockiego. Następnie rano 24 września 25 p uł. przemieścił się do Rudy Różanieckiej zajmując okoliczne lasy. Wystawione placówki i ubezpieczenia toczyły potyczki z niemieckimi patrolami i były atakowane przez niemieckie lotnictwo. W nocy 24/25 września w trakcie przekraczania szosy Bełżec-Cieszanów stoczył walkę czołowym 3 szwadronem z kolumną niemiecką, a następnie 3 szwadron wraz z 2 szwadronem zabezpieczał przejście macierzystego pułku i reszty sił GOKaw. Następnie 25 p uł. pomaszerował w ślad za macierzystą brygadą przez Wólkę Horyniecką do wsi Siedliska.
26 września 25 pułk ułanów jako straż przednia brygady maszerował w kierunku południowym. We wsi Lipniki stoczył potyczkę 3 szwadron z oddziałami Armii Czerwonej. W godzinach wieczornych we wsi Chlipie stoczył walkę z sowieckimi oddziałami 99. Dywizji Strzelców, dywizjon mjr. W. Cendro w składzie 3 i 1 szwadronu. Gdy strona sowiecka zaproponowała przerwanie walki, 27 września pułk wycofał się w kierunku południowym, dalsze ubezpieczenie prowadził pozostawiony 1 szwadron, który został podstępnie otoczony przez sowietów i dostał się do niewoli. 2 szwadron wysłany został jako podjazd do wsi Koniuchy, rtm. Roycewicz nie zachował ostrożności w wyniku czego szwadron został otoczony przez kawalerię i czołgi sowieckie i po gwałtownej walce dostał się do niewoli. Pozostałe szwadrony pułku 27 września dotarły do lasów w okolicach wsi Krukienic gdzie stoczyły ostatnią walkę z wojskami Armii Czerwonej. W trakcie walk z wojskami sowieckimi pułk został rozproszony. Podzielony na grupki przebijał się przez pierścień okrążenia. Część żołnierzy usiłowała przedostać się do granicy węgierskiej. 28 lub 29 września przedzierający się oficerowie pułku we wsi Pinkut, 10 km od Mościsk zostali zamordowani przez Ukraińców. Zginęli tam płk B. Stachlewski, rtm. W. Pilinkiewicz, por. W. Witkowski i ppor. Z. Gędzierski. Wielu przedzierających się podoficerów i ułanów trafiło do niewoli sowieckiej lub niemieckiej, a niektórzy zostali zamordowani przez dywersantów ukraińskich[33][34][35].
Straty pułku wynosiły ogółem 90 żołnierzy, w tym 44 zabitych i 46 rannych.
W trakcie mobilizacji powszechnej do Prużany zgłosili się oficerowie, podoficerowie i ułani rezerwy, z nich i pozostałej w garnizonie kadry pułku pod dowództwem rtm. Ludwika Rojkiewicza sformowano OZN 25 puł. Przewieziony został ok. 7-8 września transportem kolejowym do Ośrodka Zapasowego Kawalerii Nowogródzkiej BK w Łukowie. Na bazie nadwyżek 25 puł. sformowano w ośrodku szwadron liniowy pod dowództwem por. Tadeusza Basińskiego. Ponadto część ułanów weszła w skład; szwadronu ckm, plutonów: kolarzy, łączności i pionierów formowanych w OZ Kaw. „Łuków”. Szwadron por. T. Basińskiego wraz z dwoma innymi szwadronami liniowymi i szwadronem ckm, uzupełniły 21 września we wsi Werhy 5 pułk ułanów ze składu Podlaskiej Brygady Kawalerii. Szwadron dzielił dalsze losy z 5 puł. walcząc z wojskami sowieckimi pod Jabłonią i niemieckimi w bitwie pod Kockiem.
Z pozostałych jeszcze nadwyżek 25 pułku ułanów rtm. Ludwik Rojkiewicz sformował następny szwadron konny, który wszedł w skład dywizjonu kawalerii „Łuków” pod dowództwem ppłk. Czesława Wisłockiego. Dywizjon „Łuków” 19 września dołączył do Grupy Kawalerii ppłk. Kazimierza Halickiego w Grupie „Dubno”.
Ułani 25 pułku weszli również w skład:
Za kampanię wrześniową 1939 pułk został odznaczony orderem Virtuti Militari V klasy[37]..
Na mocy rozkazu dowódcy 2 Korpusu Polskiego z dnia 22 grudnia 1944 roku pod dowództwem ppłk. dypl. Wilhelma Lewickiego polecono sformować Pancerno-Motorowy 25 Pułk Ułanów Wielkopolskich[40] – nowy pułk rozpoznawczy 5 KDP. Pułk odtworzono dnia 5 stycznia 1945 w Maglie w południowych Włoszech[41]. Organizację i szkolenie pułku prowadzono w Bazie 2 KP na południu Włoch.
We wrześniu 1946 roku większość żołnierzy pułku transportem kolejowym wyjechała z Włoch przez Francję i kanał La Manche do Wielkiej Brytanii, gdzie pułk stacjonował w obozie wojskowym Grim’s Ditch (koło Salisbury). 5 maja 1947 został formalnie rozwiązany.
29 kwietnia 1923 roku w Nowogródku dowódca Okręgu Korpusu Nr III, generał dywizji Juliusz Malczewski wręczył w imieniu Prezydenta RP sztandar ufundowany przez oficerów pułku[41][42]. Drzewce były ozdobione orłem podarowanym przez byłego dowódcę oddziału pułkownika Erazma Stablewskiego[41]. Sztandar towarzyszył ułanom podczas walk w 1939 roku, a po rozbiciu pułku przez wojska sowieckie, został zakopany 28 września w lesie koło Woli Sudkowskiej[5][41] lub Władypola[43].
Początkowo Ministerstwo Spraw Wojskowych zatwierdziło imienne żetony pamiątkowe rozm. 4×3 cm, noszone na łańcuszku po lewej stronie nad orderami. Na żetonach tych widniały: biały emaliowany krzyż maltański, napis 115 pułk ułanów, stopień, nazwisko posiadacza oraz nazwy bitew stoczonych przez pułk w 1920 r. Miniatura takiego żetonu (bez nazw miejscowości), wypełniając środek wieńca oplecionego proporczykami, weszła później do zatwierdzonej odznaki pułkowej[5][44]. Orzeł, który na odznace 115 puł. znajduje się wewnątrz wieńca, został umieszczony nad nim. Na dole odznaki wewnątrz dużej litery U znajdowała się cyfra 25[45]. Na odwrocie wygrawerowano nazwy miejscowości gdzie walczył pułk: Malużyn, Ojżeń, Morozowicze, Klewań, Korosteń[44].
Odznaka zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. z 23 listopada 1922 roku. Posiada kształt srebrnego orła trzymającego w szponach mosiężną tarczę z wizerunkiem krzyża maltańskiego pokrytego białą emalią i nawiązującego do poprzedniej odznaki[5][44]. Tarczę oplata wieniec z liści dębowych owinięty emaliowaną wstęgą w barwie białej, niebieskiej i czerwonej. Pod tarczą inicjał U – ażurowy. Odznakę wykonano w dwóch wersjach: oficerskiej i dla podoficerów i szeregowych. Dwuczęściowa – oficerska wykonana w tombaku i emaliowana, dla podoficerów i szeregowych z białego metalu lub niklowana[44]. Na rewersie stopień, nazwisko wyróżnionego i numer. Wymiary: 40x30 mm, w praktyce 45x28 mm[44]. Wykonanie: Wiktor Gontarczyk – Warszawa[46][44].
Kolory nawiązywały do barw 15 p.uł., a chabrowy pasek odnosił się do udziału w formowaniu jednostki kadry 16 p.uł.
Przeniesienie pułku na Polesie do Prużany przyjęte zostało przez oficerów jak „zesłanie” za wileńskie „swawole”. Oficerowie odwiedzali nie tylko Nowogródek, ale również Wilno, stąd żurawiejki:
Powstanie kolejnej żurawiejki wiąże się z „przedsiębiorczą” żoną dowódcy pułku w latach dwudziestych, która praktycznie „rządziła” pułkiem:
Odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1939
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1939[62].
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Walecznych za wojnę 1939[62].
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[63] oraz Muzeum Katyńskie[64][n][o].
W 1987 roku Szkoła Podstawowa w Krasnobrodzie otrzymała imię 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich. Od 2017 roku, po reorganizacji oświaty, imię 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich nosi Zespół Szkół w Krasnobrodzie[72]
Lokasi Pengunjung: 3.144.9.192