Dywizja została sformowana w maju 1943, w Sielcach nad Oką, na podstawie postanowienia Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, według etatu sowieckiej dywizji piechoty gwardii z niewielkimi poprawkami. Decyzją Józefa Stalina dowództwo dywizji objął płk dypl. Zygmunt Berling. Nadzór polityczny nad dywizją sprawował Związek Patriotów Polskich. 15 lipca 1943, w rocznicę bitwy pod Grunwaldem, żołnierze dywizji złożyli przysięgę. Rota przysięgi zobowiązywała m.in. do dochowania wierności sojuszniczej Związkowi Radzieckiemu i dochowanie braterstwa broni sojuszniczej Czerwonej Armii[4]. W końcu sierpnia nadal występowały braki kadrowe – do pełnych stanów brakowało 20% oficerów i 36% podoficerów[7].
W środowisku komunistycznych działaczy wojskowych związanych z 1 Dywizją Wojska Polskiego (Jakub Prawin, Włodzimierz Sokorski) za akceptacją gen. Berlinga opracowano tzw. „Tezy nr 1” proponujące przyjęcie jako programu ZPP zbudowania w wyzwolonej Polsce „zorganizowanej demokracji”. Koncepcja ta zakładała oparcie ustroju przyszłej Polski na rządach silnej ręki, lewicowych, ale bezpartyjnych, opartych na sile armii tworzonej w ZSRR. Program ten odchodził zarówno od założeń leninowskich pomijając rolę partii komunistycznej, jak i od deklarowanych w oficjalnym programie Związku Patriotów Polskich założeń demokratycznych[8].
W czerwcu 1943 Wódz Naczelny i premier RP gen. Władysław Sikorski uznał wojsko Berlinga za polską dywizję komunistyczną, o charakterze dywersyjnym, samego jego twórcę za zdrajcę, który zdezerterował z Wojska Polskiego[9]. 7 lipca 1943 attaché wojskowy RP w Stanach Zjednoczonych płk Włodzimierz Onacewicz wydał oświadczenie, w którym napisał, że dywizja ta nie należy do Wojska Polskiego i jest Dywizją Armii Czerwonej pod rozkazami władz sowieckich[10].
Stworzenie dywizji stanowiło polityczny problem dla rządu w Londynie. Na posiedzeniu Rady Ministrów 30 sierpnia 1943 r. premier Mikołajczyk stwierdził, że „sprawa dywizji Berlinga zaczyna przybierać coraz więcej rozgłosu i wyłania się konieczność przeciwdziałania tak na terenie brytyjskim, jak i na terenie Stanów Zjednoczonych. Za element takiego przeciwdziałania uznał „wprowadzenie chociażby jednej jednostki lądowej do walki, by podkreślić, że Polacy nie po to wychodzili z Rosji, by uchylać się od dalszej walki” od czasów bowiem bitwy o Tobruk w sierpniu 1941 r. aż do czasu bitwy pod Lenino żadna polska regularna jednostka lądowa nie uczestniczyła w walkach. Minister Romer przestrzegał przed wystosowywaniem noty protestacyjnej w sprawie utworzenia dywizji Berlinga, ponieważ „może to wywołać wrażenie, że Rząd Polski sprzeciwia się wprowadzeniu do walki przeciwko wspólnemu wrogowi nowych sił”[11].
1 kompania karna (sformowana w składzie 1 DP, od 1 kwietnia 1944 podporządkowana dowódcy 1 Armii WP)
2 Ruchome Warsztaty Taborowo-Mundurowe
1 Piekarnia Polowa
1862 Kasa Banku Polowego
2898 Wojskowa Stacja Poczty Polowej
Oddział Informacji Dywizji
Miano wyróżniające „Warszawska” nadano rozkazem ND WP nr 206 z 15 września 1945.
Marsze i działania bojowe
Dywizja wyrusza na front
30 sierpnia 1943 dywizja wyruszyła na front i została przegrupowana w okolice wsi Lenino.
Od dowódcy 33 Armii gen. Gordowa otrzymała zadanie przełamać obronę niemiecką na odcinku: Połzuchy, wz. 215.5, a następnie nacierać w kierunku: Łosiewa i Czurniłowa.
W bitwie pod Lenino dywizja poniosła duże straty. Po jej zakończeniu ześrodkowano ją w rejonie Smoleńska, gdzie dalej odbywała szkolenie bojowe.
W marcu 1944 roku ześrodkowała się w okolicy Żytomierza i Berdyczowa. Zgodnie z dyrektywą z 29 kwietnia 1944, będąc w składzie 1 Armii WP podporządkowana została 1 Frontowi Białoruskiemu. W kolejnych dniach wraz z wojskami 1 FB, dywizja maszerowała w kierunku zachodnim, by 23 lipca 1944 przekroczyć rzekę Bug.
W rezultacie, po ponad trzystukilometrowym marszu dofrontowym trwającym od 15 do 27 lipca 1944, dywizja osiągnęła rubież Wisły i 2 sierpnia 1944 dokonała próby uchwycenia przyczółka w rejonie Dęblina.
W kolejnych dniach przegrupowała się na północ i 26 sierpnia 1944 prowadziła dalsze boje nad Wisłą w rejonie między rzekami: Wilga i Świder. 5 września 1944 dywizja została czasowo wyłączona ze składu 1 AWP i podporządkowana dowódcy sowieckiej 47 Armii. W dniach 10–15 września 1944 toczyła krwawe walki o wyzwolenie prawobrzeżnej Warszawy – Pragi.
Od lutego 1945 roku dywizja walczyła o Wał Pomorski, forsowałaOdrę oraz wzięła udział w szturmie Berlina.
4 maja 1945 Rada Najwyższa ZSRR odznaczyła Dywizję Orderem Kutuzowa II klasy za „wzorowe wypełnianie zadań dowództwa w walce z wrogiem przy zdobyciu miast Deutsch Krone, Märkisch Friedland i wykazane przy tym męstwo i odwagę”. Dwa dni później dowódca 1 Armii WP, gen. dyw. Stanisław Popławski polecił używać nazwy – 1 Polska Warszawska Odznaczona Orderami Czerwonego Sztandaru i Kutuzowa II klasy Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (ros. 1-я польская Варшавская Краснознаменная ордена Кутузова 2-й степени пехотная дивизия имени Тадеуша Костюшко)[13].
Sztandar dywizji
Sztandar 1 Warszawskiej DP z dewizą: „Za naszą wolność i waszą”
Sztandar dywizji został ufundowany przez Związek Patriotów Polskich. Projekt sztandaru wykonał Zenon Wasilewski. Haftowano go w jednej z fabryk w Moskwie. Robocze rysunki wykonali kreślarze Borysow i Tichonow. Uroczyste wręczenie sztandaru dywizji odbyło się 15 lipca 1943 roku w obozie sieleckim[14].
Opis sztandaru:
Płat o wymiarach 111x114 cm, obszyty z trzech stron żółtą frędzlą, przymocowany do drzewca za pomocą taśmy i gwoździ. Drzewce, z ciemnego politurowanego drewna, składa się z dwóch części skręconych za pomocą okuć stalowych. Głowica w kształcie orła wspartego na cokole skrzynkowym 2 napisem „1 Dywizja Piechoty”. Przy sztandarze wstęgi orderowe: Virtuti Militari, Krzyża Grunwaldu i Czerwonego Sztandaru[14].
Strona główna:
Biały krzyż kawalerski, pola między ramionami krzyża czerwone. Pośrodku aplikowany i haftowany biało-szarą nicią orzeł w otoku wieńca laurowego w tym samym kolorze. Nad orłem haftowany żółtą nicią napis: „HONOR I OJCZYZNA”. Na czerwonych polach inicjały: „1 DP” – w otoku wieńców dębowych, haftowanych, szaro-brązową nicią. W lewym dolnym rogu małymi literami wyhaftowane nazwiska hafciarek: „ŁAWKENOWA, ALEKSANDROWA”[14].
Strona odwrotna:
Czerwony krzyż kawalerski, pola między ramionami krzyża białe. Pośrodku, na białym tle aplikowane i haftowane popiersie Tadeusza Kościuszki w otoku wieńca laurowego, aplikowanego z brązowego jedwabiu i haftowanego biało-szarą nicią. Nad wizerunkiem haftowany żółtą nicią napis: „ZA NASZĄ WOLNOŚĆ I WASZĄ”. Na ramionach krzyża inicjały: „1 DP”[14].
Po zakończeniu służby okupacyjnej w Niemczech w czerwcu 1945 dywizja wróciła do kraju. Sztab dywizji rozlokowano w Siedlcach. Jej poszczególne oddziały wykorzystywano do walki ze zbrojnym podziemiem niepodległościowym.
Wanda Bigoszewska, Henryk Wiewióra: Sztandary ludowego Wojska Polskiego 1943–1974. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1974.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, T. 1, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.
Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
Kazimierz Kaczmarek: Polacy na polach Brandenburgii. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1981. ISBN 83-11-06672-8.
Wiesław Mąsior: Dowódcy dywizji Wojska Polskiego. Profesjonalne Forum Wojskowe. Serwis-militarny.net, 2005. [dostęp 2018-02-05].
Kazimierz Sobczak: Lenino-Warszawa-Berlin. Wojenne dzieje 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
.jpg)
