Badania archeologiczne prowadzone na terenie Ciechanowa w latach 60. XX w. przez Irenę Górską sugerują, że na terenie dzisiejszego miasta funkcjonowała niewielka osada, być może już okresie VII–X w.[8]
W drugiej połowie X w. Mazowsze zostało włączone do państwa pierwszych Piastów. Zdaniem większości badaczy nastąpiło to za panowania Siemomysła, ojca Mieszka I, według innych nawet w końcu X w.[9] Pierwsza pisana wzmianka o Ciechanowie pochodzi z 1065 r. z dokumentu mogileńskiego wydanego przez Bolesława Śmiałego, w którym król uposaża ufundowany wówczas klasztor benedyktynów w Mogilnie. Ciechanów wymieniony jest z nazwy jako jeden z 19 grodów (castrum) i obciążony dziesięciną na rzecz klasztoru[10]. Zdaniem A. Kociszewskiego w XI w. na terenie Ciechanowa funkcjonowały 4 kościoły, co stawiało miasto na drugim miejscu na Mazowszu[11]. Inną opinię wyraża W. Górczyk, który dopuszcza istnienie tylko jednego kościoła w II poł. XI w. w tym mieście[12]. W okresie wczesnego średniowiecza trzon zespołu osadniczego na terenie dzisiejszego Ciechanowa stanowił gród i podgrodzie, którego północny zasięg wyznaczała dzisiejsza ulica Strażacka. Od południa przylegała do nich najprawdopodobniej niewielka osada targowa[13]. W promieniu 2–4 km funkcjonował zespół osad znajdujących się na terenie obecnego miasta[14]. Ze względu na strategiczne położenie gród ciechanowski stanowił ośrodek obronny na północnym Mazowszu był przez to wielokrotnie najeżdżany przez Pomorzan, Prusów i Jaćwingów, Litwinów, a później przez zakon krzyżacki. O znaczeniu ówczesnego Ciechanowa świadczy skupienie wokół miasta skarbów wczesnośredniowiecznych. Na terenie dzisiejszego miasta oraz w jego okolicach zlokalizowano łącznie 16 znalezisk.
Odnalezione dotychczas źródła pozwalają na pewne stwierdzenie istnienia kasztelanii ciechanowskiej w połowie XIII w. W dokumencie z 1254 r. występuje pierwszy znany kasztelan ciechanowski – Racibor (Rethiborius). W 1240 r. występował kasztelan ciechanowski Pomścibór[15]. Jego funkcjonowanie, w oparciu o sobie znane źródła potwierdza Stanisław Pazyra[16].
W 1337 roku miał miejsce najazd litewski na Ciechanów[17].
Interesującym problemem w dziejach miasta jest data jego lokacji. Pewny jest przywilej Janusza I Starszego z roku 1400 przenoszący miasto w nowe miejsce. Część historyków uważa, że już w połowie XIV w. Ciechanów musiał posiadać prawa miejskie. Świadczyć o tym miałby dokument z 1375 r., wydany również przez Janusza I, w którym stwierdzono wprost, że miasto posiada prawo chełmińskie[18]. Zdaniem W. Górczyka, w II poł. XIV w. Ciechanów otrzymał prawo targu, zaś przywilej z roku 1400 był pierwszą lokacją miasta, świadczy o tym choćby brak regularnej zabudowy przed rokiem 1400[12][19]. Również Marian Gumowski podaje rok 1400 jako datę lokacji Ciechanowa[20]. Na początku lat 90. XX w. opublikowano tzw. rocznik ciechanowski, który miał potwierdzać lokację miasta w 1266 r. Jednak dokument ten okazał się dwudziestowiecznym fałszerstwem[21]. W celu podniesienia rangi Ciechanowa, autor rocznika ciechanowskiego J. Gaczyński, dopuścił się także innego fałszerstwa, jak pisze Stanisław Suchodolski, który odkrył to fałszerstwo: „Innego typu mistyfikacji dopuścił się J. Gaczyński, fabrykując relacje o odkryciach archeologicznych dokonanych przed rokiem 1921 przy kościele parafialnym w Ciechanowie. Miano tu znaleźć denar typu GNEZDVN CIVITAS. Celem tego fałszerstwa było podniesienie prestiżu rodzinnego miasta”[22].
Pomyślny okres dla miasta trwał od XIV do XVI w. W tym czasie liczba mieszkańców sięgnęła 3,5 tys. Kupcy ciechanowscy handlowali nawet z odległymi miastami, odbywały się wielkie targi i zjazdy rycerstwa. Pod koniec XIV w. na mokradłach Łydyni książę Janusz I Starszy rozpoczął budowę zamku. Jego ojciec, Siemowit III, sprowadził do Ciechanowa w 1358 r. zakon augustianów, którzy rozpoczęli budowę kościoła (pierwotnie drewnianego, a od XVI wieku murowanego) oraz klasztoru.
W 1526 r., po śmierci ostatnich książąt mazowieckich, Ciechanów włączono do Korony. Miasto i okolice zostały przekazane jako wiano ślubne królowej Bonie, która przyczyniła się znacznie do rozwoju miasta.
W 1553 roku w rejonie ul. Warszawskiej wzniesiono murowany kościół Świętego Ducha. Przy nim były hospicjum i cmentarz. Rozebrano go ostatecznie po 1797 roku.
W 1559 r. spisano w Ciechanowie prawo bartne po raz pierwszy w Polsce jako samodzielny dokument. Obejmowało ono starostwa przasnyskie oraz ciechanowskie.
Kanclerz wielki litewskiAlbrycht Stanisław Radziwiłł niezbyt pochlebnie wyrażał się o Ciechanowie. Zapisał w swoich pamiętnikach pod datą 1 marca 1646 r.: „Ktoś mógłby nazwać Ciechanów mieszkaniem szczurów; wszelkie prawie domy zaplugawione.”[24].
Wraz z wiekiem XVII nastąpił powolny upadek miasta, spowodowany najazdami szwedzkimi i pożarami. Ciechanów długo nie mógł powrócić do dawnej świetności.
W 1806 r., podczas kampanii Napoleona na Mazowszu, miasto zostało ograbione i zniszczone. W XIX w. ludność Ciechanowa wspierała dążenia niepodległościowe, w okolicy toczyły się walki powstańcze. Pod koniec XIX w. nastąpiło ożywienie gospodarcze. W 1864 r. zbudowano tu pierwszy na Mazowszu browar parowy. Trzy lata później Ciechanów stał się miastem powiatowym. W 1877 r. dotarła tu Kolej Nadwiślańska, a w 1882 r. wybudowano cukrownię. W latach 1905–1906 miały miejsce strajki szkolne i robotników rolnych, działały koła SDKPiL i PPS. Rozwijała się spółdzielczość i oświata, zaangażowani w to byli m.in. Maria Konopnicka, Ludwik Krzywicki i Aleksander Świętochowski. Od 1907 w miejscowej cukrowni pracował Marceli Nowotko, tworzący tam organizację socjalistyczną.
Kamienica Brudnickich
Wybuch I wojny światowej i kilkakrotne zniszczenie zahamowały rozwój miasta. W 1915 r. pod Ciechanowem przebiegała linia frontu niemiecko-rosyjskiego. W latach 1918–1920 liczne strajki robotniczo-chłopskie, działalność rad delegatów robotniczych[25].
W okresie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. podczas bitwy nad Wkrą miasto stanowiło punkt obrony bolszewickiej (mieścił się tu sztab korpusu). Wypad 203 pułku ułanów 15 sierpnia 1920 r. doprowadził do zajęcia, rozbicia sztabu i zniszczenia głównego ośrodka łączności, co stworzyło dogodne warunki do działań 5 Armii gen. W. Sikorskiego i rozpoczęcia ofensywy znad Wieprza.
Po opuszczeniu miasta przez Armię Czerwoną władze wojskowe rozstrzelały w dniu 20 sierpnia 1920 r. 8 członków Komitetu Rewolucyjnego i Milicji Ludowej w mieście[26].
Hala Pułtuska
Wraz z odzyskaniem niepodległości, mimo trudności i kryzysów, przystąpiono do odrabiania zacofania narosłego w okresie niewoli. Następuje ożywienie gospodarcze, rozpoczęto realizację długofalowych planów rozwojowych. Szczególnie wiele uczyniono w zakresie oświaty i kultury, tworząc powszechnie akceptowany wzorzec kultury regionalnej. Ciechanów nadal pełnił funkcje powiatowe w obrębie woj. warszawskiego, a jego ludność wzrosła w latach 1921–1938 z 12 tys. do 15,5 tys. osób. Należy też podkreślić rolę, jaką w życiu miasta odgrywał 11 pułk Ułanów Legionowych im. Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza.
Z 3 września na 4 września 1939 r. miasto zostało zajęte przez Niemców. Ciechanów został wcielony do III Rzeszy i przemianowany na niem.Zichenau jako stolica rejencji ciechanowskiej. Rozpoczęła się eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej[potrzebny przypis]. Zbudowano 3 obozy pracy, tysiące mieszkańców miasta wywieziono lub rozstrzelano. W mieście stacjonowało komando SS (skierowane m.in. do Jedwabnego[potrzebny przypis]). Z okupantem walczyły tu oddziały Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Batalionów Chłopskich i Armii Ludowej. W nocy z 15 na 16 stycznia, hitlerowcy aresztowali i rozstrzelali ok. 100 mężczyzn, których podejrzewali o współpracę z podziemiem. 19 stycznia 1945 roku oddziały 2 Armii Uderzeniowej II Frontu Białoruskiego dowodzonego przez marszałka Rokossowskiego[27] wkroczyły do Ciechanowa. Miasto zostało zdobyte w wyniku manewru oskrzydlającego. Hitlerowcy zagrożeni okrążeniem wycofali się z miasta[28].
Na terenie miasta zaraz po jego zdobyciu funkcjonował obóz NKWD[29].
Dawna wieża ciśnień obecnie Park Nauki Torus, ul. Płocka 34
Po wojnie nastąpił szybki rozwój miasta. W latach 60. XX w. zbudowano kilka filii zakładów przemysłowych z Warszawy m.in. Fabryki Wyrobów Precyzyjnych im. gen. Karola Świerczewskiego, Fabryki Obrabiarek Precyzyjnych „Avia”. Do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Nużewo. Najlepszym okresem były lata po 1975 r., kiedy Ciechanów był stolicą województwa ciechanowskiego, w 1975 rozpoczęła pracę największa w kraju wówczas fabryka stolarki budowlanej produkująca na licencji szwedzkiej[25]. Po 1989 r. miasto dotknęła fala bezrobocia. W 1998 Ciechanów stał się miastem powiatowym, jako jedno z trzech byłych miast wojewódzkich, nie został miastem na prawach powiatu (pozostałe dwa to Piła i Sieradz).
Komunikację miejską na zlecenie Urzędu Miasta Ciechanów obsługuje ZKM Ciechanów. Operator świadczy usługi na 11 liniach autobusowych. ZKM Ciechanów działa również na zlecenie gmin: Ciechanów, Golymin-Ośrodek, Opinogóra Górna i Ojrzeń.
Taxi
W Ciechanowie działają trzy postoje taksówek oraz liczni prywatni przewoźnicy.
Kościół św. Małgorzaty – gotycki, murowany, wzmiankowany ok. 1427 r. Remontowany w 1678 r. Od połowy XVIII w. w ruinie. Rozbiórki najprawdopodobniej dokonali Prusacy – po 1797 r. (lokalizacja: ul. 17-go Stycznia w pobliżu gmachu Starostwa Powiatowego)
Kościół św. Ducha – murowany, na planie kwadratu, jednonawowy – erygowany w 1533 r., remontowany w latach 1632–1674. W XVIII w. w ruinie. Rozebrany po 1797 r. (lokalizacja: posesja Ropelewskich przy ul. Warszawskiej 25)
Kościół św. Piotra – wzmiankowany w 1598 r. jako najstarsza świątynia parafialna. Drewniany, jednonawowy o czterech oknach. W ruinie od XVIII w. Rozebrany na pocz. wieku XIX. (lokalizacja: posesja Lenca przy ul. Augustiańskiej, róg Orylskiej).
Kamienica z XV/XVI w. przy pl. Jana Pawła II 5. Zachowane są tylko gotyckie piwnice (obecnie zasypane), odkryte w czasie wykopalisk w latach 1976–1981[44].
↑Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
↑Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku. Cz. 1 1617-1620, wydała Alina Wawrzyńczyk, Wrocław 1968, s. 46.
↑Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 74.
↑I. Górska, Badania sondażowe na Farskiej Górze w Ciechanowie, „Wiadomości archeologiczne”, T. XXXIV/3–4, 1969, s. 436–442.
↑B. Gierlach, Świt Mazowsza, Warszawa 1984, s. 30, 119; H. Łowmiański, Początki Polski, t. 5, s. 493–495.
↑J. Gaczyński, Dokument mogileński – studium krytyczne, „Zapiski Ciechanowskie” V, 1983, s. 5–45.
↑A. Kociszewski, „Oppidum nostrum Ciechanoviense in alium locum translocare...”. W poszukiwaniu początków Ciechanowa, „Zapiski Ciechanowskie” X, 2000, s. 105.
↑RyszardR.MałowieckiRyszardR., Ciechanów. Miasto – Ogólne wytyczne konserwatorskie do Planu Zagospodarowania Przestrzennego, Ciechanów 1992, s. 7.
↑J. Gaczyński, Ciechanów jako czoło plemienne Mazowsza, [w:] Rola i znaczenie Ciechanowa w dziejach Mazowsza, 1995, s. 38–40; M. Piotrowski, Historię Ciechanowa trzeba pisać na nowo, „Tygodnik Ciechanowski” 1/2012, s. 14.
↑ abK. Niesiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1839–1845, t. 10, s. 102–107.
↑S. Pazyra, Dzieje Ciechanowa i ziemi ciechanowskiej, Ciechanów 1976, s. 237.
↑Grzegorz Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych po współczesność, tom I, Poznań 1998, s. 77.
↑„Cum iure theutonico Chulmensi, quo civitas Ciechanoviensis fruitur” – cyt. za: A. Kociszewski, Od „castrum”…, s. 16.
↑M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego,[w:]MiesiÍcznik Heraldyczny. Organ Polskiego Towarzystwa Heraldycznego wydawany przez Oddział Warszawski, 1937 R. 16, nr 1,s. 6.
↑K Pacuski, Uwagi i sprostowania do Nowego Kodeksu dyplomatycznego Mazowsza. Część III. Dokumenty z lat 1356, „Studia Źródłoznawcze”, T. 40 (2002), s. 168.
↑S. Suchodolski, Uwaga, fałszerstwo! O rzekomych znaleziskach denarów z legendą GNEZDVN CIVITAS i innych monet z czasów Bolesława Chrobrego, „Notae Numismaticae. Zapiski Numizmatyczne” tom III/IV, s. 319 Czytaj.
↑Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.
↑Albrycht Stanisław Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, tłum. i opr. Adam Przyboś i Roman Żelewski, t. 2, Warszawa 1980, s. 480.
↑ abTomasz Chludziński, Janusz Żmudziński „Mazowsze, mały przewodnik” Wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1978 s. 105–108.
↑“Odgłosy Rewolucji Październikowej na Mazowszu i Podlasiu“. Praca zbiorowa. Książka i Wiedza 1970, s. 219 i 220
↑IMT, t.1: nr 75, s. 136 [Nicolai de Dobrzankowo]; nr 82, s. 146 [Nicolao de Dobrzankowo]; nr 90, s. 158 [Nicolao Wansch de Dobrzankowo]; nr 95, s. 171.
↑Metr. Kor., 337, s. 46–49v; IMT, t. 1, nr 114, s. 219 [Jakobo de Bogleuicze].
↑IMT, t. 1: nr 126, s. 246 [Jacobo de Gobynino]; IMT, t. 2, nr 130, s. 10 [Jacobus de Golynyno]; nr 141, s. 31, 33 [Jacobo de Golynyno]; nr 143, s. 36 [Jacobo de Golinyno]; nr 145, s. 42; nr 146, s. 46 [Jacobo de Golinyno]; nr 151, s. 55 [Jacobo de Golinino].
↑IMT, t. 2, nr 171, s. 102 [Nicolaum de Obori]; nr 175, s. 111; nr 176, s. 112.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
