ახლანდელი თელავის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მდებარე დასახლება საქართველოს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კულტურულ, სავაჭრო და საგანმანათლებლო ცენტრს წარმოადგენდა.
ქართლ-კახეთის სამეფოსრუსეთის იმპერიასთან შეერთების (1801) შემდეგ შეიქმნა ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული თელავის მაზრა, რომელიც მოიცავდა ალაზნის ხეობის ზემო ნაწილს.
დიუბუა დე მონპერეს ცნობით (1834) მაზრის მოსახლეობა 47000 ადამიანი იყო. თელავის მაზრაში განვითარებული იყო მეღვინეობა, ვენახებს ეჭირა 7 ათასი დესეტინა მიწა და ისხმებოდა 31360000 პინტა ღვინო. მეღვინეობის საუკეთესო ადგილები იყო კონდოლი, ყვარელი და წინანდალი.
1841 წელს მაზრა დაიყო თელავის, ყვარლის, სიღნაღის, უკანამხრის, თუშეთისა და ფშავ-ხევსურეთის უბნებად. 1842 წელს თელავის მაზრას ჩამოაშორეს თუშეთისა და ფშავ-ხევსურეთის უბნები და მათგან დამოუკიდებელი ადმინისტრაციული ერთეული შექმნეს. 1844 წელს აღადგინეს სიღნაღის მაზრა, თელავის მაზრა კი თელავისა და ყვარლის უბნებად დაყვეს. 1874 წელს თელავის მაზრას თიანეთის მხარეც ჩამოსცილდა. 1891 წელს თელავის მაზრა იყოფოდა ქალაქ თელავის (11214 მცხ.), ყვარლისა (20543 მცხ.) და წინანდლის უბნებად (33362 მცხ.). სულ მაზრაში შედიოდა ერთი ქალაქი და 61 სოფელი. მისი ტერიტორია შეადგენდა 2523,43 კმ2-ს.[4]
1930 წლიდან თელავის მაზრა გაუქმდა და მის ნაცვლად შეიქმნა რამდენიმე რაიონი, მათ შორის ერთ-ერთი იყო თელავის რაიონი, რომლის ადმინისტრაციული ცენტრი გახდა ქალაქი თელავი.
2006 წლიდან თელავის რაიონს ეწოდა „თელავის მუნიციპალიტეტი“. 2014 წელს მუნიციპალიტეტს გამოეყო ქალაქი თელავი.[5]
2017 წლიდან ქალაქ თელავს ჩამოერთვა თვითმმართველი ქალაქის სტატუსი, შეუერთდა თვითმმართველი თემი და შეიქმნა თელავის მუნიციპალიტეტი.[6]
ადმინისტრაციული მოწყობა
თელავის მუნიციპალიტეტი არის დასახლებათა ერთობლიობა, რომელსაც აქვს ადმინისტრაციული საზღვრები და ადმინისტრაციული ცენტრი - ქალაქი თელავი. თელავის მუნიციპალიტეტს გააჩნია არჩევითი წარმომადგენლობითი (საკრებულო) და აღმასრულებელი ორგანო (მერია), რეგისტრირებული მოსახლეობა და აქვს საკუთარი ქონება, ბიუჯეტი, შემოსულობები. მუნიციპალიტეტი საჯარო სამართლის იურიდიული პირია.[7] თელავის მუნიციპალიტეტის საკრებულო და მერი 4 წლის ვადით ირჩევა. ბოლო არჩევნები ჩატარდა 2021 წელს.[8]
თელავის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ერთეულები და მოსახლეობის რაოდენობა 2014 წლის საყოველთაო აღწერის მონაცემებით[9]
მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მიეკუთვნება ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკული ჰავის ოლქს. ალაზნის ვაკეზე ჩამოყალიბებულია ზომიერად ნოტიო ჰავა ცხელი ზაფხულითა და ზომიერად ცივი ზამთრით. ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურაა 12 °C, ნალექების რაოდენობა 700-800 მმ წელიწადში.[10]
თელავის მუნიციპალიტეტის მთავარ ჰიდროლოგიურ არტერიას ქმნის მდინარე ალაზანი და მისი აუზი. მისი სიგრძე 351 კილომეტრია და საქართველოს ტერიტორიაზე ყველაზე გრძელი მდინარეა.[11]
მუნიციპალიტეტის ტერიტორია გეომორფოლოგიური თვალსაზრისით რთული აგებულებისაა. თელავის მუნიციპალიტეტის ცენტრალური ნაწილი გაშლილია ალაზნის აკუმულაციურ ვაკეზე, რომელიც გეოლოგიური თვალსაზრისით წარმოადგენს ტექტონიკურ ერთეულს. შემოზღუდულია სამხრეთ-დასავლეთით გომბორის ქედით, ხოლო ჩრდილო-აღმოსავლეთით კახეთის კავკასიონით. აქაურ მიწებზე ვაკის სიმაღლე აღწევს 350-600 მ-ს.
მუნიციპალიტეტის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში იჭრება გომბორის ქედი, რომელიც აგებულია მეზოზოური და კაინოზოური წყებებით. სწორედ თელავის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზეა გომბორის ქედის უმაღლესი მწვერვალი - ცივი (1991 მ). მწვერვალი ცივი აგებულია მიო-პლიოცენური ფხვიერი ნალექებით - კონგლომერატებით, თიხებითა და ქვიშაქვებით.
მნიშვნელოვანი ოროგრაფიული ერთეულია ასევე ანდარაზანის ქედი (კახეთის კავკასიონის სამხრეთ განშტოება), რომელიც მდინარეებისდიდხევისა და ლოპოტის წყალგამყოფს წარმოადგენს. აგებულია ლიასის თიხაფიქლებით. ქედის ჩრდილოეთ ნაწილში აღმართულია მწვერვალი დიდი ანდარაზანი (3039 მ). სამხრეთ მონაკვეთში კი აღმართულია მწვერვალი პატარა ანდარაზანი (2448 მ). თელავის მუნიციპალიტეტს უჭირავს კახეთის კავკასიონის სამხრეთ-დასავლეთი კალთები: საჯიხვე-გირგალისა და ნაქერალის შტოქედებს შორის. აგებულია იურული და ცარცული თიხაფიქლებით, აგრეთვე მერგელებით, ქვიშაქვებითა და კირქვებით.
შიგა წყლები
თელავის მუნიციპალიტეტის მთავარ ჰიდროლოგიურ არტერიას ქმნის მდინარეალაზანი და მისი აუზი. გამოსაყოფია მდინარე სტორი (სიგრძე 38 კმ), რომელიც წყალს იკრებს კახეთის კავკასიონის სამხრეთი კალთიდან. იკვებება თოვლის, წვიმის და მიწისქვეშა წყლით. მწვერვალ ცივის სამხრეთიდან რამდენიმე კმ-ის მოშორებით იწყება მდინარეკისისხევი (სიგრძე 37 კმ), რომლის სათავეში განვითარებულია ბედლენდები.
საყურადღებო ჰიდროლოგიური ერთეულია მდინარე ლოპოტა (სიგრძე 33 კმ) მარჯვენა შენაკად დიდხევით. ლოპოტა ჩამოედინება კახეთის კავკასიონის სამხრეთ კალთიდან. იგი ჯერ ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მიედინება შემდეგ კი იჭრება თელავის მუნიციპალიტეტში. მუნიციპალიტეტში შემოსვლის შემდეგ მდინარე უხვევს დასავლეთისაკენ, ხოლო შემდეგ მკვეთრად უხვევს სამხრეთისაკენ. სოფლებს სანიორესა და ნაფარეულის გავლის შემდეგ ლოპოტა რამდენიმე ღელეს სახით მიემართება ალაზნისაკენ (ერთვის მარცხენა მხრიდან). ლოპოტა ზოგჯერ ღვარცოფულია. მისი მთავარი შენაკადია დიდხევი (სიგრძე 19 კმ).
თელავის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მიეკუთვნება ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკული ჰავის ოლქს. ალაზნის ვაკეზე ჩამოყალიბებულია ზომიერად ნოტიო ჰავა ცხელი ზაფხულითა და ზომიერად ცივი ზამთრით. ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურაა 12 °C, აბსოლუტურ მაქსიმუმი 39 °C, ნალექები 700-800 მმ წელიწადში.
კახეთის კავკასიონზეზღვის დონიდან 1200 მ-მდე ჩამოყალიბებულია ზომიერად ნოტიო ჰავა. ნალექები 1150 მმ. სუბალპურ ზონაში ნალექიანობა მატულობს 2000 მმ-მდე.
ნიადაგები
ალაზნის მარცხენა მხარეზე ჩამოყალიბებულია მდელო-ტყის ალუვიური უკარბონატო ნიადაგი. მარჯვენა მხარეზე კი ალუვიური კარბონატული ნიადაგი. მთისწინეთის ზონაში განვითარებულია ყავისფერი ნიადაგი. კახეთის კავკასიონისა და ქედების კალთების ქვემო ნაწილში ფართოფოთლოვანი ტყის ქვეშ, გავრცელებულია ტყის ყომრალი ნიადაგი. გომბორის ქედის კირქვიან კონგლომერატებზე გვხვდება ნეშომპალა-კარბონატული ნიადაგი.
ლანდშაფტები
თელავის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბებულია ლანდშაფტის შემდეგი სახეები:
გამოზიდვის კონუსებიანი მთისწინეთი მუხნარით, ტყის ყავისფერი და ნეშომპალა კარბონატული ნიადაგებით;
დაბალი მთები მუხნარით და მუხნარ-რცხილნარით ტყის ყავისფერ და ყომრალ ნიადაგებზე;
საშუალო მთები წიფლის, მუხისა და წაბლის ტყეებით, ტყის ყომრალი ნიადაგებით;
სუბალპური მდელოები მთის მდელოს ნიადაგებით;
ალპური მდელოს ლანდშაფტი მთის მდელოს ნიადაგებზე.
ფლორა და ფაუნა
ფლორა
მუნიციპალიტეტის მიწების დიდი ნაწილი უჭირავს მთისწინეთის და დაბალმთიანეთის მუხნარ-რცხილნარსა და სხვა ფართოფოთლოვან ტყეებს. ალაზნის ვაკეზე შემორჩენილია ლეშამბიანი ტყე.
საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების მიხედვით თელავის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის რიცხოვნობა 2021 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით შეადგენს 55.1 ათას ადამიანს. აქედან საქალაქო დასახლებაში ცხოვრობს 19.8 ათასი, ხოლო სასოფლო დასახლებაში 35.4 ათასი ადამიანი.[12]
მოსახლეობის 2014 წლის საყოველთაო აღწერის მონაცემების მიხედვით სქესთა გადანაწილება ასეთია: საქალაქო დასახლებაში ცხოვრობს 8 968 მამაკაცი, ხოლო სასოფლო დასახლებაში - 19 134.
ქალთა რაოდენობა საქალაქო დასახლებაში არის 10 661, ხოლო - სასოფლო დასახლებაში 19 587.[13]
აღწერის მონაცემები
აღწერის წელი
მოსახლეობა
1989
77 988
2002
70 254
2014
58 350
ეკონომიკა
წამყვანი დარგია მევენახეობა, განვითარებულია აგრეთვე მებაღეობა, მარცვლეულის წარმოება, მებოსტნეობა, ეთერზეთოვანი კულტურების, ხორცისა და რძის წარმოება. მნიშვნელოვანი საწარმოებია ღვინის ქარხნები, კვების და მსუბუქი მრეწველობის ობიექტები. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გადის სარკინიგზო ხაზი და საავტომობილო მაგისტრალი.
ტურიზმი
თელავში არის ტურიზმის საინფორმაციო ცენტრი, რომელიც უცხოელ და ადგილობრივ ვიზიტორებს აწვდის საჭირო ინფორმაციას ტურისტული ინფრასტრუქტურის, არქიტექტურული და არქეოლოგიური ძეგლების, კულტურული ღონისძიებების, ფესტივალების, სახალხო დღესასწაულების, დაცული ტერიტორიების, ტრანსპორტის და სხვა საკითხების შესახებ.[14]
ვიზიტორთა რაოდენობა
2019 წლის მონაცემებით თელავის მუნიციპალიტეტში არსებული სასტუმროების, მუზეუმების (წინანდლის ალექსანდრე ჭავჭავაძის სახელობის და თელავის ისტორიული მუზეუმის) და საინფორმაციო ცენტრში შემოსული სტუმართა საერთო რაოდენობა იყო 132 352 (აქედან თელავის ტურიზმის საინფორმაციო ცენტრს მიაკითხა 4647 ვიზიტორმა).
თელავის მუნიციპალიტეტში ფუნციონირებს კახეთის მხარეში ერთადერთი უმაღლესი სასწავლებელი თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
მუნიციპალიტეტში მდებარეობს 27 საჯარო, 1 კერძო სკოლა და 32 საბავშვო ბაგა-ბაღი. 2021 წლის მდგომარეობით, სკოლის მოსწავლეთა რაოდენობა 8 728-ია, ხოლო ბაგა-ბაღებში ირიცხება 3 068 აღსაზრდელი.
მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს 27 ბიბლიოთეკა (22 სოფლის, 5 ქალაქის), მოსწავლე ახალგაზრდობის სახლი, პროფესიული კოლეჯი, 5 სამუსიკო სკოლა,[16] სამუსიკო სასწავლებელი და სამხატვრო სკოლა.[17]
თელავის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მდებარეობს თელავის აეროპორტი „მიმინო“, სადაც ხორციელდება საქართველოს საავიაციო უნივერსიტეტის სასწავლო პრაქტიკა.[18]
კულტურა
თელავის მუნიციპალიტში განვითარებულია კულტურული ცხოვრება. ფუნქციონირებს სხვადასხვა კულტურული და შემოქმედებითი დაწესებულება. მათ შორის:
მეფე ერეკლე მეორის იუბილეს აღსანიშნავად, ყოველი წლის 7 ნოემბერს თელავში ერეკლეობა იმართება. დღის განმავლობაში ტარდება მეფე ერეკლეს სულის მოსახსენიებელი წირვა, გამოფენები, კონცერტები და საპატიო თელაველების გამოვლენა.[26]
ყოველი წლის სექტემბრის თვეში, წინანდლის ისტორიულ მამულში ფესტივალი კლასიკურ, კამერულ და სოლო კონცერტებს მასპინძლობს. ფესტივალში მონაწილეობენ ქართველი და უცხოელი მუსიკოსები.[27]
ფესტივალი აერთიანებს ღვინის კომპანიებსა და მცირე მეწარმეებს, რომელთაც საშუალება აქვთ, წარადგინონ საკუთარი ღვინო. პარალელურად ფესტივალზე ადგილობრივი და მოწვეული შემოქმედებითი ჯგუფების კონცერტები იმართება.[28]
კლასიკური მუსიკის ფესტივალი
სექტემბერი-ოქტომბერი
ყოველი წლის შემოდგომაზე თელავი მუსიკის ფესტივალს მასპინძლობს, სადაც საერთაშორისო თუ ქართველი მუსიკოსები მონაწილეობენ. კონცერტებთან ერთად ტარდება მუსიკალური მასტერკლასები.[29]
სპორტი
პროფესიული სპორტი
თელავის მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს თელავის საჩოგბურთო კორტების კომპლექსი, რომელიც აერთიანებს თანამედროვე ინფრასტრუქტურით მოწყობილ 6 საჩოგბურთო თიხნარ მოედანს და 2 ხელოვნურსაფარიან კორტს, სადაც ტარდება საერთაშორისო ტურნირები (მათ შორის ლეილა მესხის სახელობის ყოველწლიური ტურნირი).[30]
საქართველოს რაგბის I ლიგაში მონაწილეობს თელავის რაგბის კლუბი „ჭადარი“. ასევე საართველოს რეგიონულ ლიგაში მონაწილეობს კლუბი „ქისი“.[32]
2018 წელს ქალაქ თელავში რაგბის სტადიონი „კავკასიონი არენა“ აშენდა, სადაც 2021 წელს ევროპის ჩემპიონატის ერთ-ერთი (საქართველო-ნიდერლანდები) მატჩი გაიმართა.[33]
სამოყვარულო და საბავშვო სპორტი
თელავის საჩობურთო კორტების ბაზაზე მიმდინარეობს ბავშვთა და მოზარდ სპორტსმენთა მომზადება.[30]
თელავის გივი ჩოხელის სახელობის სტადიონის ბაზაზე საფეხბურთო სკოლა „თელავი“ ფუნქციონირებს.[34]
სპორტულ კლუბთა გაერთიანება „თელავი“ ფუნქციონირებს თელავის თამაზ ანთაძის სახელობის სპორტული კომპლექსის ბაზაზე და მოიცავს კალათბურთის, რაგბის, ხელბურთის, ფრენბურთის, მხატვრული ტანვარჯიშის, ჭადრაკის, სპორტული ტირის, ბილიარდის და მაგიდის ჩოგბურთის სამოყვარულო კლუბებს.[35]
ჭიდაობის სპორტული სკოლა „თელავი“ ფუნქციონირებს მირიან ცალქამანიძის სახელობის სპორტული სკოლის ბაზაზე და აერთიანებს ქართულ ჭიდაობის, ძიუდოს, სამბოს, თავისუფალი სტილით ჭიდაობის, კარატეს, კრივისა და მკლავჭიდის სექციებს.[36]
ღირსშესანიშნაობები
ერეკლე II-ის სასახლე
ქალაქ თელავში მდებარე „ბატონის ციხის“ არქიტექტურული კომპლექსი თავისი არქიტექტურულ-ისტორიული მახასიათებლებით კულტურული მემკვიდრეობის ღირსშესანიშნავ ძეგლს წარმოადგენს. ერეკლე მეფის სასახლე დღემდე შემორჩენილი ერთადერთი სამეფო სასახლეა საქართველოში.
ხუროთმოძღვრული კომპლექსის შემადგენლობაში შედის: კახთ მეფეთა სასახლე, ერეკლე მეორის კარის ეკლესია, არჩილის კარის ეკლესია, ციხის გალავანი, აბანო და სასახლის ტერიტორიაზე გაყვანილი გვირაბი. გალავნის გარეთ მდებარეობს საქართველოში ყველაზე დიდი საზარბაზნე ბურჯი.[37]
ასწლოვანი ჭადარი და თელავის ხედი
ქალაქ თელავის ცენტრში დგას ასწლოვანი ჭადარი, რომლის გარშემოწერილობა 12 მ აღწევს. ის საქართველოში ყველაზე დიდი ჭადრის ხეა და 900 წელზე მეტს ითვლის.[38]
თელავის მუნიციპალიტეტში ხუროთმოძღვრული ძეგლებიდან აღსანიშნავია იყალთოს სამონასტრო კომპლექსი, რომელიც დაარსებულია ერთ-ერთი ასურელი მამის ზენონ იყალთოელის მიერ VI საუკუნეში.
აღსანიშნავია ასევე ძველი შუამთის მონასტერი. ანსამბლში შედის V საუკუნის ბაზილიკა, გუმბათოვანი და მცირე გუმბათოვანი ეკლესია. XVI საუკუნეში ძველი შუამთის მონასტერი დაცარიელდა. მის მახლობლად კახთა მეფის ლევან II-ის მეუღლემ თინათინ გურიელის ასულმა დააარსა შუამთის ახალი მონასტერი.
სოფელ კისისხევში 63 ისტორიული ძეგლია. მათგან უძველესია V-VI საუკუნეების ღვთისმშობლის ჭალის სამნავიანი ბაზილიკა, კონდამაინის სამონასტრო კომპლექსი, კალო მიწების სამაროვანი, სხვა ეკლესია-სამლოცველოები და საყოფაცხოვრებო დანიშნულების შენობა-ნაგებობების ნაშთები, რაც აღნიშნულ ტერიტორიაზე ქალაქური ტიპის დასახლების ნიშნებზე მიუთითებს.[39]
მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მდებარეობს ლოპოტას ტბა, რომლის გარშემო განვითარებულია ტურისტული ინფრასტრუქტურა: სასტუმროები, ღია და დახურული აუზები, გამაჯანსაღებელი ფიტნეს ცენტრი, კალათბურთის და ხელბურთის კორტები, მინი გოლფის მოედანი, სათევზაო სივრცე, საჯინიბო, ლოპოტას ტყის სპა, შატო ბუერა, რესტორნები, ღია ბუნგალოები და ბარები და სხვა გასართობი საშუალებები, როგორც ზრდასრულებისთვის, ასევე ბავშვებისთვის.[40]
თელავის მუნიციპალიტეტში მრავლადაა ღვინის და ყველის კომპანიები, ბიო მეურნეობები და საოჯახო მარნები, რომელთაც ხშირად სტუმრობენ ადგილობრივი თუ უცხოელი ვიზიტორები.
სხვა ხუროთმოძღვრული ძეგლებია : ვანთის სასახლის კომლექსი, ადამაანთ ციხე, ტორნისის და კიპურჭების ციხე ლაფანყურში და სხვა.
მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, საქართველოს მედიცინის მეცნიერებათა აკადემიის და ნიუ-იორკის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი, მედიცინის მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი.
.svg)
.svg)
.jpg)
.jpg)
