No momento da súa morte, durante as festividades do Entroido, o Conservatorio abriu as súas portas para que alumnado e profesorado do centro puideran darlle a última homenaxe, e algúns xornais cualificaron a súa como «unha perda irreparable» para a arte española.
Traxectoria
Primeiros anos e formación
María Carolina Casanova Rodríguez naceu o 10 de xaneiro de 1847 no barrio de Esteiro, Ferrol,[4][c] sendo a cuarta filla do matrimonio de Rosa Rodríguez da Veiga e Luis Casanova Pérez,[5] home do que se descoñece a profesión exacta existindo diferentes versións, a máis probable é que fose carabineiro de Facenda, un corpo creado para vixiar o litoral e loitar contra a fraude e o contrabando.[4] Polos padróns de 1840 a 1853 sábese que na súa infancia residiu na rúa de San Nicolao e non na de San Carlos, como indican algúns documentos. Tamén se deduce dos padróns ferroláns que o seu pai estivo destinado noutras cidades, e podemos coñecer a data aproximada da súa morte grazas aos mesmos, xa que en 1852 se recolle que a súa nai era viúva[4][d] Pouco se sabe dela ou da súa familia ata a adolescencia, tan só que deberon abandonar Ferrol arredor de 1853, xa que a familia non figura no padrón da cidade ese ano, posiblemente por terse trasladado ao domicilio dalgunha das súas irmás.[6]
Da formación musical de Carolina Casanova non se coñece nada ata a súa adolescencia, cando estudou solfexo co mestre Francisco Piñeiro, músico maior do Departamento de Mariña de Ferrol e director do Teatro Filharmónico.[6] Foi precisamente neste teatro cando a soprano ferrolá debutou en 1863, cando tiña tan só 16 anos.[5] Este debut produciuse casualmente, xa que Piñeiro precisaba cubrir a ausencia da súa primeira tiple e presentáronlle a moza, que daquela xa tiña fama de posuír unha boa voz aínda que nunca cantara en público. Logo do éxito obtido esa función, o propio Piñeiro entregoulle dúas das coroas de flores que recibiu, dicíndolle:[7][8]
“
Todas as noites antes de deitarse contemplará vostede ben estas coroas, que recibiu sen merecelas; vostede posúe dotes suficientes para chegar algún día a obtelas ben merecidas. Ánimo e constancia.
”
Por mediación do propio Piñeiro, que xa velaba polo futuro musical da rapaza, conseguiu un papel como soprano nunha compañía de ópera que visitou a cidade, dirixida por Macucci, quen accedeu a incorporala á súa compañía e acolleuna baixo a súa protección e a da súa muller.[9] Poucos meses despois presentouse con esa mesma compañía no Teatro da Zarzuela,[5] onde comezou destacar neste xénero.[2] No teatro madrileño traballaba como corista un daquela novísimo Julián Gayarre,[10][e] e posiblemente fora tamén en dito teatro onde a soprano coñeceu o que sería o seu marido, Luis Rodríguez Cepeda, un compositor e director de orquestra e coros,[2] que practicamente duplicaba a idade da soprano ferrolá.[5]
Aínda que se descoñece a data exacta na que casaron, no exemplar de decembro de 1866 da Revista de Bellas Artes Carolina xa aparece citada como «señora Cepeda» ao aparecer citada como tiple contratada para a compañía lírica de Palma de Mallorca.[11] Carolina Casanova continuou a súa formación en Roma, onde estudou arte dramática, e en París, onde realizou estudos de solfexo e canto, residindo a familia durante varias tempadas en Auteuil, nas proximidades de París. Foi precisamente na capital francesa onde o día 21 de abril de 1869 naceu o primeiro fillo do matrimonio, Luís.[12]
Primeiras xiras
O Teatro Solís de Montevideo, que Carolina Casanova estivo vinculada durante varios meses en 1872 e onde deixaría unha especial pegada.
Logo dun aplaudido debut profesional en Palma de Mallorca[13] foi contratada polo Teatro Principal de Valencia.[12] Desta nova fíxose eco a revista madrileña La Escena, que sinala que o teatro valenciano reunira «un persoal, tanto para as funcións ordinarias como extraordinarias, como nunca tiveron en Valencia». Carolina Casanova foi unha das catro prime-donne coas que contou o teatro, que contou ademais con tres tenores, dous barítonos, dous baixos e sete partes secundarias.[14] En Valencia cantou, entre outras obras, Un ballo in maschera de Giuseppe Verdi e Robert le diable de Giacomo Meyerbeer, antes de dirixirse aos baños de Caldes d'Estrac co seu home.[12] Ese mesmo ano tivo o seu primeiro contacto co Gran Teatre del Liceu ao participar nun concerto con alumnos do mestre Marià Obiols.[15]
Axiña o matrimonio iniciou unha longa xira por América Latina e o Norte de Europa.[15] Logo de percorrer os principais teatros de América, con grande éxito en Costa Rica, en 1869, onde o público a acompañou á súa residencia ovacionándoa,[16] a soprano ferrolá actuou con éxito na cidade sueca de Gotemburgo, como sinalaba o xornal La Iberia na súa edición do 26 de outubro de 1869,[17] e uns meses máis tarde, en abril de 1870, outro xornal madrileño, La Época, sinalaba os eloxios que recibira en París unha Carolina Casanova recentemente chegada do Brasil,[18] se ben é probable que o matrimonio levase tempo xa en Europa.[15] Ese mesmo ano hai referencia tamén a unha estadía en Italia, cantando en Il Trovatore de Verdi en Avellino.[19]
Nesta época de xiras naceu ademais a segunda filla de Carolina Casanova, Luísa, o día 4 de xuño de 1870 en Madrid.[12]
Debut no Teatro Real
O Teatro Nacional da Ópera (actualmente Teatro Real) en 1860. Carolina Casanova debutou no teatro madrileño con Norma en 1873, tendo unha acollida desigual da crítica. Non volvería ata 1885.
A principios de 1873 a soprano regresou a España. En febreiro dese ano o xornal madrileño La Correspondencia de España recolle a chegada de Carolina Casanova, xunto co seu marido, a Madrid, salientando o éxito recollido no estranxeiro formando parte das compañías italianas coas que traballou, e dá mostra do interese do público madrileño pola soprano ferrolá:[20]
“
Os intelixentes desexan que a empresa do noso teatro da Ópera lles proporcione o placer de escoitar tan celebrada artista, segundo a prensa estranxeira e americana.
”
Cómpre salientar que xa nesta época o nome de Carolina Casanova aparece en primeiro lugar, o que implicaría que fose xa máis coñecida que o seu marido.[20] Poucos meses despois, o 27 de abril dese mesmo ano, o mesmo xornal refírese a Carolina Casanova como prima donna do teatro da Ópera.[21]
Ese mesmo ano, cando estaba a finalizar a tempada do Teatro Nacional da Ópera[g] foi contratada polo señor Robles para actuar en dito teatro. Debutou o día 12 de marzo con Norma, de Vincenzo Bellini, repetindo os días 13 e 18 dese mesmo mes. Tamén participou nas representacións de La traviata de Giuseppe Verdi os días 23 e 25, así como na estrea da ópera de Filippo MarchettiRuy Blas o día 29, repetindo tamén o 30 de marzo e o 1 e 2 de abril.[23]
A prensa da capital de España estivo dividida respecto do debut da cantante ferrolá. Mentres que xornais como Galicia Moderna, La Iberia e La Época se fan eco do triunfo no escenario madrileño, sinalando este último que despois da interpretación da aria «Casta Diva» foi chamada dúas veces a escena, outras críticas na prensa da época, pola contra, non foron tan positivas: a Crónica da ópera italiana de Luis Carmena y Millán cualificou as actuacións de Carolina Casanova como «mal éxito», aínda que a crítica máis dura foi a publicada en La Moda elegante polo Marqués de Valle-Alegre:[23]
“
...parece que a bela artista entusiasmou os chilenos e peruanos... pero nós, que temos oído no papel da sacerdotisa druida á Lagrange, á Penco, á Gazzaniga e á Ferni, non puidemos chegar ao grao de exaltación daqueles pobos, que deron serenatas e que conduciron en triunfo á diva... A Cepeda poderá ocupar un honroso posto no teatro da Ópera, mais non o principal...
”
Sexa como for, a soprano non volveu cantar no Teatro Real ata o ano 1885, tamén na representación de Norma, precedida dunha prestixiosa carreira internacional. Posteriormente ese ano marchou a Italia, non sen antes actuar no Teatro Jovellanos e no Conservatorio de Madrid.[23]
Éxito internacional
En 1876 Carolina Casanova cantou o Réquiem de Verdi baixo a dirección de Franco Faccio nunha homenaxe ao compositor en Parma.
Nestes anos coñécese tamén da súa presenza no Teatro Imperial de Varsovia en canto menos dúas tempadas, nas que realizou a estrea de Aida no papel principal.[26][27]
En 1878 formou parte da Royal Italian Opera, a compañía dirixida por Frederick Gye, na Royal Opera House de Londres. O éxito desta primeira tempada levou a Carolina Casanova a actuar de novo no Covent Garden en 1879, alternando nesta segunda tempada con Adelina Patti, interpretando papeis dramáticos en Les Huguenots e Robert le diable de Meyerbeer, Tannhäuser de Wagner, Lucrezia Borgia de Donizetti, Don Giovanni e Le nozze di Figaro de Mozart e Norma de Vincenzo Bellini. A prensa londiniense da época salienta o trato do público, e como a soprano ferrolá mantiña a súa posición no favor do público, como The Musical Times, que en agosto dese ano se refería á cordialidade do público durante toda a tempada. Nestas dúas tempadas a soprano ferrolá compartiu escenario co tenornavarroJulián Gayarre,[33][34] con quen actuaría en numerosas ocasións ao longo da súa carreira.[30] A segunda tempada londiniense finalizou con Norma, sobre a que Julio Enciso escribiu para o xornal vasco editado na HabanaIr-rac-bat, e que recolleu tamén Galicia Moderna:[34]
“
... foi a coroa artística que rematou a gloria de Carolina Cepeda, conquistándoa o título de célebre segundo a opinión da prensa e do público.
”
Nesta mesma época encóntranse referencias á presenza de Carolina Casanova en Rusia en outubro de 1878, cando Crónica musical recolle a súa participación na compañía do Teatro Imperial de San Petersburgo cantando Aida.[35] A prensa española do momento fíxose eco do éxito da soprano ferrolá en Rusia. O xornal madrileño La Época, o nove de xaneiro de 1879, sinala a ferrolá como unha das primas donnas da compañía e apunta que a soprano galega é considerada pola prensa rusa como unha «artista de primeira orde», recibindo cada noite «máis de vinte chamadas a escena» e adianta a presenza na tempada de primavera e verán no Covent Garden.[36] Amais, Carolina Casanova sumou nesta etapa ao seu repertorio Don Giovanni de Mozart, e interpretou tamén Marina e tres novas pezas do compositor navarro Emilio Arrieta en Londres e posiblemente tamén en San Petersburgo.[35]
Nos primeiros anos da década de 1880 a prensa española fíxose eco novamente da presenza da soprano ferrolá en Italia, onde o xornal madrileño Crónica de la música sinala que fora contratada en 1880 polo Teatro San Carlo de Nápoles para cantar en Aida e Lohengrin,[37] cantando 26 veces no teatro napolitano,[38] e recollendo un notable éxito segundo informa a prensa da época. O ano seguinte Carolina Casanova regresou a Milán, desta vez para cantar no Teatro alla Scala, onde recibiu unha sonora ovación logo da representación de La traviata, segundo relatou a prensa da época, que afirmou tamén que recibiu unha serenata por parte da orquestra do teatro e foi acompañada á saída do teatro por numeroso público, se ben non foi ata 1887 cando volveu ao teatro da capital lombarda.[19] En 1930El Correo Gallego lembraba unha das últimas representacións da tempada de outono o 11 de febreiro de 1880 en San Petersburgo, na que a soprano ferrolá[j] interpretou o papel principal en Lucrezia Borgia, recibindo unha sonora ovación e sendo chamada ao palco dos tsares.[1]
Gravado de Carolina Casanova na revista Sporting & Dramatic, coincidindo cunha das actuacións da soprano no Covent Garden.
Na tempada 1881-82 formou parte da compañía lírica italiana que funcionaría no Gran Teatre del Liceu na primeira parte da tempada como Prima donna assoluta soprano drammatica.[39]El Correo Gallego apuntaba no seu número do 5 de outubro de 1881 que a tempada de inverno reportaríalle á diva ferrolá unha suma de 45 000 duros.[40]
Carolina Casanova parecería que regresou a Rusia en 1884, despois de asinar un contrato para cantar en Moscova logo de finalizar a tempada no Liceu e cantar en ParísLucrezia Borgia no dobre debut xunto con Julián Gayarre, que contou entre as persoas asistentes co escritor Alexandre Dumas, e que foi moi aplaudido. A diva ferrolá viviu moitas tempadas na capital francesa, ao estar contratada no seu teatro italiano, e a prensa española da época fixo referencia con frecuencia ás súas viaxes a París ao finalizar actuacións ou xiras.[35] A prensa española da época informa ademais dalgúns datos curiosos da vida da soprano ferrolá en París, como os recollidos en 1889 por xornais como La Monarquía ou La Correspondencia, que salientan a súa presenza nas reunións íntimas que a raíña Isabel II ofrecía no seu palacio parisiense, e nas que segundo indicaban os medios, Carolina Cepeda era aplaudida con entusiasmo pola aristocracia que acudía aos seus salóns, e especialmente pola monarca española.[41] No ano 1884 o xornal madrileño La Correspondencia de España sinala a presenza de Carolina Casanova e Gayarre na Coruña, aínda que se descoñece se cantaron na cidade herculina. Nesta época era habitual atopar notas na prensa nas que se recollía a presenza da soprano ferrolá en Vilaboa (Culleredo), un lugar que frecuentaba a burguesía e certa aristocracia para os retiros de verán, e onde adquirira unha casa na que pasaba tempadas acompañada da súa familia.[42]
En 1886 volveu ser contratada polo Covent Garden, e ao ano seguinte La Correspondencia fíxose eco de que a soprano ferrolá fora contratada por cuarta vez polo teatro londiniense, no que cantaría, entre outros títulos Semiramide, que regresou ao Teatro Imperial de San Petersburgo, inaugurando a tempada de outono e entroido coa ópera Norma. A interpretación valeulle un novo éxito e o crítico do Diario de San Petersburgo chegou a comparala en moitos aspectos con Giuditta Pasta, considerada no momento a Norma modelo. O crítico ruso afirmaba:[43]
“
Di a frase In mia mano al fin tu sei como mellor non se pode imaxinar e en todo o final está nunha sublimidade sen igual, tanto no sentimento daquelas belísimas frases, como na razoada e eficacísima acción coa que acompaña a situación dramática e a paixón daquel terrible momento
”
A tempada 1887-88 foi a última na que Carolina Casanova actuou no Liceu, coincidindo coa Exposición Universal de 1888. Aló foi de novo a «mellor» Valentina en Les Huguenots en maio, e en xuño Lohengrin e finalmente Lucrezia Borgia.[30]
Últimos concertos e profesora
Retrato de Julián Gayarre. A morte do tenor navarro, unida á do seu marido Luis de Cepeda, puido ser un dos detonantes do retiro dos escenarios de Carolina Casanova.
A pesar de que Carolina Casanova aínda estaba en plenas facultades, a partir de 1889 foi reducindo a súa actividade concertística ata que arredor de 1893 se retirou dos escenarios. Mercedes Puyol apunta a dous factores que puideron desembocar na súa retirada dos escenarios para pasar a dar clase, as mortes de Julián Gayarre primeiro, e logo a do seu marido.[44]
A soprano ferrolá mantivera unha frutífera relación profesional co tenor navarro, e posiblemente tamén de amizade. Logo de cantar xuntos en Bilbao, en decembro de 1889 Gayarre enfermou e sufriu un esvaemento en pleno escenario do Teatro Real mentres cantaba Les Pêcheurs de Perles de Bizet o 8 de decembro. Poucos días despois, o 2 de xaneiro de 1890, falecía en Madrid.[44][45][46] Pouco despois de que Gayarre caera enfermo, o seu marido morreu de xeito inesperado o 15 de decembro. En marzo dese mesmo ano Carolina Casanova solicitou unha praza para ensinar canto na Escola Nacional de Música e Declamación, xa que un dos seus profesores, Jorge Ronconi, acababa de falecer. A soprano fixo valer os seus méritos e nuha carta dirixida ao director xeral de instrución pública, posiblemente o director afirma que os méritos alegados son certos e manifesta que a considera apta para desempeñar a cátedra. Con todo, aínda tería que agardar para conseguir unha resposta por parte do conservatorio madrileño.[47]
Logo dos tráxicos sucesos, Carolina Casanova presentouse en Santander para cantar a ópera de Tomás BretónLos amantes de Teruel en abril, antes de regresar a Madrid para a tempada de outono. Na capital de España regresou ao Teatro da Zarzuela, que daquela se encontraba nun proceso de mudanza cara á ópera italiana logo de deixar o xénero chico por protestas dos medios, onde cantou de novo Lucrezia Borgia con grande éxito.[47]
En 1891 cantou Norma e Les Huguenots no Teatro Nacional São João do Porto e participou nun concerto benéfico a favor das persoas damnificadas polo lume en Ribera de Curtidores no madrileño Teatro do Príncipe Alfonso en presenza da familia real española, e uns meses despois nun concerto organizado polo Conservatorio, daquela dirixido por Emilio Arrieta, para colaborar na reparación dos danos producidos nas inundacións en Toledo e Almería. Foi o 14 de xullo dese mesmo ano cando a soprano ferrolá recibiu a resposta do Conservatorio, sendo nomeada interina e tomando posesión ao día seguinte.[47] Carolina debeu conseguir a súa praza polos méritos presentados e non por superar un exame, como pode deducirse dun documento oficial no que a frase «practicou os exercicios con nota de» e no seu lugar aparece escrito a man «foi nomeada por concurso».[48] O xornal barcelonés La Dinastía referiuse ao seu nomeamento nos seguintes termos:[49]
“
Foi nomeada profesora de canto da Escola Nacional de Música e Declamación, a célebre tiple dramática española dona Carolina Casanova de Cepeda.
Consideramos acertadísimo este nomeamento, que vén ser xusto premio ao talento indiscutible dunha eminente artista española. Indudablemente gañará moito a ensinanza en dita escola, con tan boa mestra.
”
— La Dinastía, 22 de xullo de 1891 (tradución do orixinal)
Primeira páxina dunha carta de Carolina Casanova a Barbieri.
Con todo, o salario recibido foi de tan só 2 000 pesetas anuais, dous terzos menos da dotación da cátedra. Carolina Casanova decidiu solicitar a cátedra en propiedade en 1892 apoiándose no Real Decreto do 22 de xaneiro dese mesmo ano, solicitando así mesmo apoio do propio Barbieri para o «pronto despacho» da súa solicitude.[47] Finalmente o 11 de marzo foi nomeada profesora numeraria da institución, o que supuxo un notable incremento nos seus ingresos, xa que o seu salario pasou a ser de 3 000 pesetas anuais, que se incrementou en 500 pesetas por cada un dos tres quinquenios nos que exerceu a cátedra.[48]
Arredor de 1895 Carolina Casanova casou por segunda vez, desta volta cun tenor trece anos menor ca ela chamado Miguel Campo Herbella e que nacera na Rúa de Valdeorras, no concello ourensán da Rúa, o 27 de decembro de 1860.[48] Se ben hai certos paralelismos á inversa entre a primeira relación de Carolina con Luis de Cepeda e a que mantivo con Miguel Campo, non se pode afirmar que se repetise, aínda que eran igualmente unha mestra consagrada e unha promesa da arte, a diferenza de idade non era tan grande, e Miguel non era tan novo nin tiña tanto talento; de feito, non se coñece nada sobre a súa carreira antes do seu matrimonio coa soprano ferrolá nin tampouco despois do mesmo, xa que morreu novo e Carolina quedou viúva por segunda vez.[50]
Últimos anos e morte
Non se teñen moitos datos da súa vida logo do seu segundo matrimonio, hai que remontarse a unha carta dirixida ao seu «xefe e amigo» Tomás Bretón en xaneiro de 1910. Nesta misiva a soprano pide permiso para dar clases na casa, xa que non pode subir escaleiras debido a un ataque de reúma, engadindo: «prometo que ninguén o saberá».[51]
Carolina Casanova faleceu o 8 de febreiro de 1910 en Madrid, sendo aínda profesora de canto no Conservatorio. O día seguinte á súa morte instalouse no Conservatorio unha capela ardente para que profesorado e alumnado da institución puidesen renderlle a súa derradeira homenaxe e unirse ao cortexo fúnebre animados por Tomás Bretón, a pesar de non haber clases con motivo das festas do Entroido. O xornal madrileño La Correspondencia de España publicou sobre a morte da soprano ferrolá que «a arte española, coa morte de Carolina Cepeda, sufriu unha perda irreparable».[52][k]
Foi enterrada na Sacramental de San Xusto, en Madrid, nunha tumba sinxela na que tan só figura o seu nome e data de nacemento, acompañada polos restos doutras persoas da súa familia. A súa sepultura está localizada no chamado Patio de Santa Xertrude, onde tamén se encontran os compositores Federico Chueca e Ruperto Chapí, así como Jorge Ronconi, a quen substituíra Carolina Casanova no conservatorio.[53]
Características
Pódense atopar descricións do canto de Carolina Casanova na prensa do seu tempo. A constancia, os dotes musicais, a flexibilidade e extensión da súa voz, así como as súas cualidades físicas e a súa presenza foron algunhas das características que se destacaron da voz de Carolina Casanova xa dende os seus inicios.[15]. En 1869 o xornal La Iberia definía o canto da soprano ferrolá do seguinte xeito: «A señora Cepeda posúe unha magnífica voz, de grande extensión e moi simpática; o seu canto é correcto e o seu estilo de boa escola»,[17] e logo do seu debut no Teatro Real o xornal La Época destacaba a súa «fermosa e potente voz e a súa boa figura», augurándolle «un porvir feliz».[23]
No seu tempo Carolina Casanova foi comparada con Giulia Grisi, unha das grandes sopranos do século XIX, e falecida en 1869,[54] no tempo no que a soprano ferrolá iniciaba a súa carreira. Coincidindo co seu debut na capital británica, o 13 de xullo de 1878, The New York Times referíase a Carolina Casanova do seguinte xeito:[34]
“
Unha nova cantante apareceu en Londres, na Royal Italian Opera, Mlle. Cepeda —en realidade señora— que asumiu o difícil papel de Valentina en Les Huguenots. O seu talento tense comparado co da Grisi. Posúe unha beleza pouco común, unha voz pura e ben educada e un instinto dramático de primeira orde.
”
Tamén a prensa italiana salientou tanto a súa voz como os dotes escénicos de Carolina Casanova, como recolleu o xornal Sferza de Nápoles en 1881:[19]
“
Dende o momento no que pisa a escena, o público comprende que ten ante si unha grande artista. A súa figura é impoñente; o seu xesto escultórico. Que dicir da súa voz? Xa suave, xa docísima, xa vibrante e forte, segundo a situación.
”
Carolina Casanova foi tamén comparada con Giuditta Pasta, outra das grandes sopranos do seu tempo nunha das súas visitas ao Teatro Imperial de San Petersburgo.[43]
A soprano ferrolá era descrita como unha cantante completa tamén por Enrique Sánchez Torres, quen tamén destaca as súas interpretacións de Giacomo Meyerbeer, e en 1891 en Nueve músicos clásicos y seis artistas españoles definíaa como unha desas persoas que:[51]
“
enchen o teatro... Todo nela era exuberante: a voz, a figura, a arte... é tan valente que é capaz de ir con Stagno e Uetam á fin do mundo... dramático musical... A súa «salva Raúl» é desas frases que fan lembrar sempre un artista... Á Cepeda, aínda que sempre demostra que sabe cantar, tendes que oíla nas óperas de Meyerbeer...
No seu tempo, Carolina Casanova recibiu o recoñecemento do público nos teatros nos que actuou. Atópanse homenaxes escritas á soprano ferrolá, como o escrito en Baía (Brasil) o 15 de xullo de 1868, durante as primeiras xiras que realizou por Latinoamérica, pola escritora, pintora e melómana Joaquina Navarro de Cunha e Menezes, filla do coronel e barón de Rio Vermelho, que lle adicou «á distinguida prima donna ... intérprete sublime camiño da gloria».[15]
A escritora coruñesaEmilia Calé, que sería nai da pianista de sona Emilia Quintero Calé, e que mantiña unha relación de amizade coa diva ferrolá, adicoulle un poema titulado «Á la célebre diva Carolina Casanova de Cepeda», escrito en 1885. Este poema foi escrito con ocasión dunha festa que a soprano celebrou na súa casa-quinta de Vilaboa (Culleredo), e na que a filla de Emilia Calé interpretou algunhas pezas ao piano e a súa nai leu o poema, que publicaría ese mesmo ano en MadridEl Correo de la Moda.[55]
En 1905 publicouse un «método completo» de canto obra do Marqués de Altavilla, que tamén fora profesor no Real Conservatorio de Madrid. No método, amais dos contidos puramente teóricos, o autor adica unhas páxinas ás personalidades do canto máis famosas da súa época, entre as cales menciona a Carolina Casanova.[m][56]
Con todo, a pesar da súa traxectoria e de que foi célebre no seu tempo, a figura de Carolina Casanova caeu no esquecemento tanto no mundo da ópera como na súa cidade natal, e boa parte da súa traxectoria vital e profesional seguen a ser descoñecidos.[57]
Notas
↑En 1930, El Correo Gallego, nun breve artigo retrospectivo sobre Carolina Casanova publicado o 11 de febreiro de 1930, indica que o segundo apelido da soprano era Martínez e non Rodríguez. Isto contrasta coa necrolóxica da súa morte arquivada no Conservatorio de Madrid e que se reproduce no traballo de Mercedes Puyol (p. 86), onde figura como "Carolina Casanova Rodríguez, viúva de Cepeda".[1]
↑A presenza do apelido Cepeda débese a que o adoptou do seu marido ao casar.[2]
↑Existen datos contraditorios sobre o lugar de nacemento de Carolina Casanova, citando como lugares de nacemento Madrid ou Barcelona, con todo tanto os documentos de San Xiao, onde foi bautizada, como os do rexistro de nacementos do Arquivo do Concello sitúan como lugar de nacemento a cidade departamental.[4]
↑O corpo de carabineiros de Facenda dependería tanto do Exército como de Facenda, o que explicaría que fontes como o Diccionario de Música Lábor afirmen que era oficial do Exército e que morrera nun motín en Madrid.[6]
↑O Teatro da Zarzuela era coñecido tamén como Teatro de Jovellanos ou Teatro Jovellanos por estar situado en dita rúa da capital de España.
↑As recensións da prensa peruana indicaban que Carolina Casanova chegaba ao país logo de ter percorrido con éxito os principais teatros de Alemaña e Europa en xeral, así como os de América Central.[15]
↑A ópera de Verdi é a máis representada no teatro barcelonés con 442 representacións dende a súa estrea.[28]
↑O título orixinal da obra de Fromental Halévy é La Juive, mais as fontes indican o título en italiano, polo que posiblemente debutase cantando unha versión en lingua italiana.
↑Carolina Casanova aparece erroneamente clasificada como contralto.[1]
↑En 1930, El Correo Gallego publicou un breve artigo retrospectivo no que indicaba que Carolina Cepeda morrera nun hotel parisiense, o que contrasta coa prensa da época.[1]
↑No caso das óperas alemás non se pode asegurar que fosen versións nunha lingua distinta da alemá, xa que o repertorio alemán de Carolina Casanova non tiña tradución a outras linguas; con todo, é probable que fosen versións noutra lingua, xa que era unha práctica común na época.
↑O nome da soprano ferrolá aparece acompañado polo apelido do seu marido, isto é, Carolina Cepeda.
↑ 28,028,1"Aida"(en catalán). Arxiu històric de la Societat del Gran Teatre del Liceu. 14 de outubro de 2018. Arquivado dende o orixinal o 14 de outubro de 2018. Consultado o 14 de outubro de 2018.
↑Catálogo (2001). Verdi em Portugal, 1843-2001: exposição comemorativa do centenário da morte do compositor(en portugués). Lisboa: Biblioteca Nacional. ISBN972-565-327-0.
↑Encyclopaedia e The New Grove Dictionary of Opera. Ver tamén: Beale 1890; De Candia and Hird 1910; Engel 1886, pp. 332 and 336–337; e Floris e Serra 1986.
_(14757818876).jpg)
