Ο Πόπλιος Παπίνιος Στάτιος (Publius Papinius Statius, περ. 45 – περ. 96 μ.Χ.) ήταν Ρωμαίοςποιητής της λεγόμενης «Αργυρής Εποχής» της λατινικής λογοτεχνίας.
Βιογραφικά στοιχεία
Ο Στάτιος γεννήθηκε στη Νάπολη και ήταν γιος μιας οικογένειας ελληνικής καταγωγής από την Καμπανία. Οι γονείς του ήταν φτωχοί αλλά όχι χωρίς διακρίσεις. Ο πατέρας του ποιητή δίδαξε με επιτυχία στη Νάπολη και στη Ρώμη, ανακηρυχθείς πολλές φορές νικητής στους ποιητικούς διαγωνισμούς που αποτελούσαν σημαντικό μέρος της ρωμαϊκής ψυχαγωγίας τα χρόνια της πρώιμης αυτοκρατορίας. Ο Στάτιος έλεγε δημόσια πως ο πατέρας του ήταν στην εποχή του ισάξιός του τόσο στον πεζό λόγο, όσο και στην ποίηση. Πιθανώς ο ποιητής είχε κληρονομήσει ένα μέτριο εισόδημα και επιπλέον έγραφε ποιήματα κατά παραγγελία για πλούσιους πελάτες (όπως οι Silvae i.1, 2, ii.7 και iii.4), αλλά δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα έσοδά του από αυτά ήταν ζωτικής σημασίας για αυτόν, παρά την ύπαρξη μιας τέτοιας αναφοράς στην έβδομη Σάτιρα του Γιουβενάλη.
Λίγα γεγονότα από τη ζωή του Στατίου είναι γνωστά. Από παιδί νικούσε σε ποιητικούς διαγωνισμούς, αρκετές φορές στη γενέτειρά του Νάπολη και τρεις φορές στην Άλμπα, όπου μάλιστα πήρε το έπαθλο (ένα χρυσό στέμμα) από το χέρι του ίδιου του αυτοκράτορα Δομιτιανού.
Στον μεγάλο διαγωνισμό του Καπιτωλίου (πιθανότατα στον τρίτο, του 94), ο Στάτιος απέτυχε να κερδίσει το επίζηλο στεφάνι από κλαδί βελανιδιάς. Χωρίς αμφιβολία, η ασυνήθιστη δημοτικότητα της Θηβαΐδας του τον είχε κάνει να θεωρεί τον εαυτό του ως τον κορυφαίο ποιητή της εποχής του, και όταν δεν μπόρεσε να επιβεβαίωσει μια τέτοια φήμη ενώπιον αντιπάλων από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας, θεώρησε την απόφαση των κριτών ως σημάδι πως η εποχή του είχε περάσει πια και αποσύρθηκε στη γενέτειρά του. Σώζεται το ποίημα με το οποίο απευθύνθηκε στη σύζυγό του σε αυτή την περίσταση (Silv. iii.5). Στο ποίημα αυτό υπάρχουν στοιχεία που υπαινίσσονται ότι ο Στάτιος υπέφερε από την απώλεια της εύνοιας του Αυτοκράτορα. Στον πρόλογο του τέταρτου βιβλίου των Silvae υπάρχει αναφορά σε «δυσφημιστές» που απεχθάνονταν το ύφος του, και αυτοί ίσως να είχαν επιτύχει να καθιερώσουν μία νέα μόδα στην ποίηση της αυτοκρατορικής αυλής. Αν έγινε κάτι τέτοιο, θα πρέπει να πείραξε πολύ τον Στάτιο.
Ο Στάτιος φαίνεται να απελάμβανε πολύ τον ρόλο του ποιητή της αυλής. Υμνεί τον Αυτοκράτορα όχι για να εξοφλήσει κάποιο χρέος, αλλά για να δημιουργήσει μια υποχρέωση. Η κολακεία του είναι εξίσου απομακρυσμένη από τον ευγενικό κι εξευμενιστικό τόνο του Κοϊντιλιανού, όσο και από τον άξεστο και έρποντα εξευτελισμό του Μαρτιάλη. Τη διακρίνει το μεγαλόπρεπο ύφος μιας φύσεως που η ίδια είναι υγιής και γενναιόδωρη, αλλά έχει αποδεχθεί το θέμα αυτό και αφήσει πίσω τους ενδοιασμούς. Σε μία από τις προεισαγωγικές επιστολές του, ο Στάτιος διακηρύσσει ότι ποτέ δεν δημοσίευσε κάποιο έργο του χωρίς πρώτα να επικαλεσθεί τη θεότητα του Αυτοκράτορα-θεού.
Ο Μαρτιάλης και ο Στάτιος ήταν αναμφίβολα οι κυρίαρχοι ανάμεσα στους αυτοκρατορικούς κόλακες. Ο ένας ήταν ο μοναδικός σοβαρός αντίζηλος του άλλου. Το πιο ακραίο ίσως δείγμα κολακείας του Στατίου είναι το ποίημα «Η κόμη του Φλαβίου Εαρινού», του ευνοούμενου του Δομιτιανού (Silv. 3.4), ένα από τα πιο αποκρουστικά παραδείγματα αληθινού ποιητικού ταλέντου που βεβηλώνεται για προσωπικές επιδιώξεις. `Ολες οι ενδείξεις συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι ο Στάτιος δεν επεβίωσε του αυτοκράτορά του — ότι στην πραγματικότητα πέθανε λίγο καιρό αφότου εγκατέλειψε τη Ρώμη για να εγκατασταθεί στη Νάπολη. Πέρα από τον αυτοκράτορα και τα «τσιράκια» του, οι φιλίες του Στατίου με άνδρες υψηλά ιστάμενους φαίνεται ότι διατηρούνταν στο επίπεδο του «ίσος προς ίσους». Υπήρξε καθαρά ο ποιητής της κοσμικής κοινωνίας της εποχής του, όσο και ο ποιητής της αυτοκρατορικής αυλής.
Το έργο του
Ως ποιητής, ο Στάτιος υπερέχει σε πολλές πλευρές συγκρινόμενος με τους περισσότερους της εποχής του. Γεννήθηκε με εξαιρετικό ταλέντο και η ποιητική του έκφραση είναι, με όλες της τις αδυναμίες, πλουσιότερη γενικά και λιγότερο πιεσμένη από τον μέσο όρο της «Αργυρής Εποχής» της λατινικής ποιητικής παραγωγής. Οι καλύτερες στιγμές του Στατίου είναι οι περιστασιακοί του στίχοι, οι Silvae, που διαθέτουν τον δικό τους χαρακτήρα και χάρη. Ο τίτλος υποδήλωνε στίχους που συντέθηκαν γρήγορα πάνω σε θέματα της καθημερινότητας.
Ο Στάτιος υπερηφανευόταν για τη δύναμη του αυτοσχεδιασμού του, και δεν φαίνεται απίστευτο το κατόρθωμά του που περιγράφει ο Οράτιος, ότι δηλαδή υπαγόρευσε 200 στίχους σε μία ώρα ενώ στεκόταν στο ένα του πόδι. Ο αυτοσχεδιασμός έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως στην ύστερη Αρχαία Ελλάδα, όπως υποδείχνει ο λόγος του Κικέρωνα για τον ποιητή Αρχία, και οι ποιητικοί διαγωνισμοί που συνηθίζονταν στην πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο της Ρώμης συνέτειναν πολύ στη διέγερση αυτής της ικανότητας. Σε αυτή τη συνήθεια οι Silvae οφείλουν τη σχετική τους φρεσκάδα και ελευθερία, μαζί με τη χαλαρή υφή τους και την ανισότητά τους. Αποτελούνται από 32 ποιήματα συγκεντρωμένα σε 5 βιβλία, το καθένα από τα οποία περιέχει μία αφιέρωση υπό τη μορφή «επιστολής». Από τους σχεδόν 4.000 στίχους των ποιημάτων των 5 αυτών βιβλίων, πάνω από τα 5/6 είναι εξάμετροι. Τέσσερα ποιήματα (που περιέχουν περί τους 450 στίχους) είναι γραμμένα σε ενδεκασύλλαβο μέτρο, το «μικρό μέτρο του Κάτουλλου», ενώ υπάρχει μία Αλκαϊκή ωδή και μία Σαπφική.
Τα θέματα των Silvae
Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στη θεματολογία των ποιημάτων: 5 ποιήματα στοχεύουν στην κολακεία του αυτοκράτορα και των ευνοουμένων του, 6 είναι θρήνοι για νεκρούς ή παρηγορητικά προς τους επιζώντες συγγενείς.
Υπάρχουν συχνά τάσεις για μια σχεδόν σύγχρονη οικειότητα σε αυτούς τους στίχους και ο άτεκνος Στάτιος έχει εδώ κι εκεί αγγίξει τη χάρη της παιδικής ηλικίας. Το ένα από τα «επικήδεια» (epicedia), αυτό για την Πρίσκιλλα, τη σύζυγο του Αβασκάνθου, απελεύθερου του Δομιτιανού, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την εικόνα των επίσημων δραστηριοτήτων ενός ανώτερου κρατικού αξιωματούχου που παρουσιάζει.
Μία άλλη ομάδα των Silvae δίνει γραφικές περιγραφές των επαύλεων και των κήπων των φίλων του ποιητή. Σε αυτές έχουμε μία ζωηρή αναπαράσταση του περιβάλλοντος στο οποίο ζούσαν οι μεγαλόσχημοι της πρώιμης αυτοκρατορίας όταν πήγαιναν διακοπές.
Τα υπόλοιπα ποιήματα των Silvae, οι συγχαρητήριες επιφωνήσεις προς φίλους και τα χιουμοριστικά κομμάτια, δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Στο ποίημα Kalendae decembres δίνεται μία κτυπητή περιγραφή των δώρων και της ψυχαγωγίας που προσέφερε ο αυτοκράτορας στον ρωμαϊκό πληθυσμό κατά την εορτή Σατουρνάλια.
Η γενέθλια ωδή του Στατίου προς τιμή του ποιητή Λουκανού διαθέτει, πέρα από τις συνηθισμένες υπερβολές, πολλούς δυνατούς στίχους και δείχνει μεγάλη εκτίμηση προς τους προγενέστερους Λατίνους ποιητές. Η ωδή καταλήγει με μια μεγαλόπρεπη εικόνα: το πνεύμα του Λουκανού υψώνεται μετά τον θάνατό του πάνω στις φτερούγες της δόξας σε χώρους όπου μόνο δυνατές ψυχές μπορούν να ανέλθουν. Από εκεί επιθεωρεί περιφρονητικά τη γη ή ανακλίνει στα Ηλύσια, όταν δεν εξερευνά τον Τάρταρο και ακούει τους θρήνους των ενόχων, τηρώντας τον Νέρωνα, χλομό από την αγωνία καθώς ο εκδικητής πυρσός της μητέρας του αστράφτει μπροστά στα μάτια του. Είναι αξιοσημείωτο πόσο ο Νέρων είχε παραμερισθεί από την αναγνώριση υπό της αυλής της αυτοκρατορικής διαδοχής, έτσι ώστε ο νέος αυτοκράτορας δεν προσβαλλόταν όταν ο «αρχικόλακάς» του μεταχειριζόταν με ασέβεια το όνομα του προκατόχου του.
Επικά ποιήματα
Τα επικά ποιήματα του Στατίου δεν έχαιραν παραδοσιακά της ίδιας εκτιμήσεως από τους φιλολόγους, καθώς σε αυτά ο ποιητής καταφεύγει σε λογοτεχνικές κοινοτοπίες και υψηλό βαθμό μιμητισμού, αλλά αξίζουν μελέτη σε πολλές τους πλευρές. Είναι ο καρπός μακράς και επίπονης προσπάθειας.
Η Θηβαΐδα (λατινικά: Thebais) χρειάσθηκε κατά τον ποιητή 12 χρόνια για τη δημιουργία της, εκτείνεται σε 12 βιβλία και έχει ως θέμα την παλαιά μυθολογία των Θηβών — τον θανάσιμο αγώνα των Θηβαίων αδελφών. Η Θηβαΐδα είναι το μόνο ρωμαϊκό επικό ποίημα που σώζεται ολόκληρο. Σώζεται επίσης ένα απόσπασμα από την Αχιλληίδα (ένα βιβλίο και μέρος ενός δεύτερου), «ένα πιο ποικιλόμορφο και χαρίεν έργο από ό,τι θα μπορούσε να φαντασθεί ένας αναγνώστης της Θηβαΐδας, ίσως η πλέον ελκυστική προσέγγιση στον μιμητικό και επαγγελματία ποιητή.»[5]
Το καλύτερο κείμενο που έχουμε για αμφότερα τα έπη προέρχεται από το χειρόγραφο του 9ου αιώνα Codex Puteaneus του Αββαείου του Corbie, σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (BN 8051).
Ο Στάτιος χειρίζεται τα θέματά του με θάρρος και ελευθερία που έρχονται σε ευχάριστη αντίθεση με τη δειλή προσκόλληση στην παράδοση του Σιλίου και τον άκαμπτο σχολαστικισμό του Φλάκκου. Το λεξιλόγιο του Στατίου είναι εμφανώς πλούσιο και ο ποιητής δείχνει τόλμη, συχνά με επιτυχία, στη χρήση των λέξεων και των μεταφορών. Ταυτόχρονα όμως καταφεύγει σε ορισμένα λογοτεχνικά «κόλπα» με ενοχλητική συχνότητα, ιδίως στην παρήχηση και τον μυθολογικό υπαινιγμό, του οποίου γίνεται κακή χρήση: Τα πιο γνωστά πρόσωπα και τόποι περιγράφονται με επίθετα ή περιφράσεις που αντλούνται από κάποια απόμακρη σύνδεση με τη μυθολογία, έτσι ώστε κάποια χωρία να είναι τόσο δυσνόητα όσο και ο Ηράκλειτος.
Ο Στάτιος στη νεότερη λογοτεχνία
Ο κορυφαίος κλασικός Ιταλός ποιητής Δάντης αναφέρει τον Στάτιο στο έργο του De vulgari eloquentia μαζί με τους Οβίδιο, Βιργίλιο and Λουκανό ως τους 4 regulati poetae (ii, vi, 7). Κυρίως όμως στη Θεία Κωμωδία του Δάντη ο συγγραφέας και ο Βιργίλιος ως ήρωες του έργου συναντιούνται με τον Στάτιο καθώς αφήνουν το πέμπτο επίπεδο (των φιλάργυρων και των ασώτων) και εισέρχονται στο έκτο (των λαίμαργων). Η λύτρωση του Στατίου ακούγεται στην Ωδή 20 (το βουνό τρέμει), οπότε στην Ωδή 21 ακολουθεί τους Δάντη και Βιργίλιο. Ταξιδεύει μαζί τους στο Καθαρτήριο όρος και μένει με τον Δάντη αφού ο Βιργίλιος έχει επιστρέψει στην Κόλαση. Ο Στάτιος αναφέρεται για τελευταία φορά στην Ωδή 33, πράγμα που τον καθιστά έναν από τα επί μακρότερο αναφερόμενα πρόσωπα του έργου, τέταρτο μετά τους Δάντη, Βιργίλιο και Βεατρίκη. Δεν αναφέρεται στην ενότητα του Παραδείσου, παρότι θα πρέπει να ανεβαίνει εκεί, όπως ο Δάντης. Ο Δάντης ισχυρίζεται ότι ο Στάτιος είχε μυστικά ασπασθεί τον Χριστιανισμό ως αποτέλεσμα της αναγνώσεως έργων του Βιργιλίου. Αυτό το γεγονός δεν καταγράφεται σε κάποια ιστορική πηγή.
↑Elaine Fantham: "Statius' Achilles and His Trojan Model", The Classical Quarterly New Series, 29 (1979), σσ. 457-462, σ. 457.
Βιβλιογραφία
Fantham, E.: «Chironis Exemplum: on teachers and surrogate fathers in Achilleid and Silvae», Hermathena, τόμ. 167 (1999, σ. 59-70)
Feeney, D.: «Tenui... latens discrimine: spottign the differences in Statius' Achilleid, Materiali e discussioni per l'analisi dei testi classici», 52 (2004, σσ. 85-106)
Hardie, A.: Statius and the Silvae, Liverpool 1983
Heslin, P.J.: The Transvestite Achilles: Gender and Genre in Statius' Achilleid, Cambridge 2005
Lewis, C.S.: «Dante's Statius», Studies in Medieval and Renaissance Literature, Cambridge 1966
