Полацкае княжанне (паводле саг — Палтэск'я[1][2]) , або Крывіцкае княжанне (правадырства), або Вялікая Крывія[3] — дадзяржаўнае этнапалітычнае аб’яднанне полацкіх крывічоў, якое папярэднічала Полацкаму княству.
Першапачатковыя славянскія летапісі аднагалосна цьвердзяць, што славяне перасяліліся на ўсходна-эўрапэйскую раўніну з берагоў Дунаю. Пацвярджае гэта архэолёгія і этнаграфія мясцовасцяў. Лелевэль прыводзіць больш шасьцідзесяці геаграфічных імён з-над Дунаю, сходных з такімі-ж імёнамі ў усходніх славян. Дагэтуль некаторыя беларускія рэкі маюць назвы: Дунай, Задункі і г.д[4]. Аздобы на рэчах, знаходжаных ў прыдунайскіх магілах бронзавага веку, пацьвярджаюць еднасьць культуры з жыхарамі, падобнага-ж тыпу магільнікаў, з абшару паміж Прыпяцьцю і Дзвіной, Дняпром і Нёманам. Петр Кёпен і Іаахім Лялевель выводзяць назву крывічоў ад дунайскага (фракійскага) народу - кробізаў, або кровічаў і лічаць крывічоў іх нашчадкамі[3].
Таксама акрамя славянскіх есць яшчэ гістарычныя даныя аб перасяленьні кровічіаў з-над Дунаю, захаваўшыяся ў летапісах Старажытнага Рыму. У першым стагодзьдзі хрысціянскай эры, на берагох Дуная існавала Дака-Гецкая дзяржава якая доўгі час вяла змаганне з Рымскай імперыяй. Цар дакаў Дэцэбал, будучы акружан рымскім імператарам Траянам ва ўласнай сталіцы, спаліў сябе дабравольна на груду, каб не трапіць ў рукі сваіх ворагаў.
«Дакія паняволена, Дакія абернута ў Рымскую правінцыю, аднак ня зысціліся надзеі рымлянаў! Яны пабачылі відовішча, якому ня было падобнага: Дака-Гэты, народ ратайскі, які жыў у вёсках і гарадох, ня жадаючы паддаваца рымскаму паняволяннню, спрамогся на нязвычайны чын, векапомны прыклад любові да незалежнасьці народнай: кінуў вельмі старую зямлю бацькоў сваіх, і рушыў на другі бераг Дунаю»[5]
Далей рымскія пісьменнікі разрожніваюць две Дакіі - старую, ці Траянаву, якая асталася пустой, бязлюднай, куды прышлося сьцягаць Рымлянам перасяленцаў са ўсіх канцоў сваей дзяржавы, і новую, дакі пакіравалі сваё перасяленне да Днестру і Бугу, a затым павярнулі далей на ўсход - да Дняпра і Заходняй Дзвіны. З географаў Марына[ru]Пталемэя і, асабліва, з рымскага падарожніка «Пэнтынгерскіх табліц 210 г.» вядома, што па цячэнню Дняпра, ў цяперашняй Магілёўскайвобласці, ад суток Іпуці з Дняпром, ўніз, да суток Уці 3 Сожам - жыў народ - Дака-Гета-Пар'яны. Пад літоўскай назвай «Gudai» захавалася да нашых дзён старая назва Гетаў, які выйшаў з-над Дунаю і аселі паміж Дзвіною і Прыпяццю, Дняпром і Нёманам у першыя стагоддзі нашай эры[4].
Магчыма, нейкую сувязь маюць «Геты» з «Гаўрамі» якія згадваюцца ў Дзядах. Такое-ж імя насіла сабака князя Бая[4].
Княжанне
Валі, бог у германа-скандынаўскай міфалогіі, які атаясамліваецца з князем Баем.
У міфалагічных і радаводах паданнях беларусаў, нашчадкаў крывічоў-палачан згадваецца князь Бай. У міфе аб стварэнні свету Бай з'яўляецца першым чалавекам. Адзін з сыноў Бая, Белаполь, – продак беларусаў. Гіганцкія сабакі бацькі - Стаўра і Гаўра - дапамагаюць Белапалю вызначыць межы сваіх уладанняў, прарыў ракі Дзвіну і Дняпро[6]. У дацкай хроніцы Саксона Граматыка дзейнічае «рутэнскі» князь Бай, атаясамлены са скандынаўскім богам Валі, сынам Одзіна і Рынды (апошняя пераасэнсавана СаксонамГраматыкам як «рутэнская князёўна»). Паданне прымеркавана да вядомага на Русі кургана загінуўшага ў бітве Бая.
На тэрыторыі сучаснай Беларусі, існавала дзяржава крывічоў, якая ў пазьнейшыя часы распалася на некалькі цэнтраў (Смаленск, Полацк, Тураў), істнаваўшых далей пад тым самым імем[4].
Тыдрэк Бернскі пераканаў Атылу пачаць вайну супраць уладара Русі Вальдзімара. Атыла сабраў 20 тысяч рыцараў і іншае войска, і пайшоў на Русіланд і Пуліналанд, спальваючы крэпасці і замкі. Прыйшоўшы да Полацка, яны сутыкнуліся з моцнымі ўмацаваннямі. Атыла падзяліў войска на тры часткі і пачаў аблогу, якая працягвалася тры месяцы. У рэшце рэшт, пасля моцнага штурму, гуны ўзялі горад, зраўнялі яго з зямлёй і ўзялі шмат здабычы. Паводле Сагі аб Тыдрыке Бернскім, падчас Пахода гунаў на Русь Аблога Полацка з'яўлялася рашаючай часткай вайны. Пасля перамогі Атыла над Вальдзімарам, прызначаны ўладарыць Русіландам і Палціскі быў прызначаны смаленскі князь Іран[2].
Паводле Саксона Граматыка, легендарны кароль Даніі Фродзі I, пасля перамогі над конунгам Русі Транно, направіўся ў Палціскі. Фродзі зразумеў, што сілай узяць горад не атрымаецца. Тады ён вырашыў звярнуцца да хітрасці: распаўсюдзіў слых наконт сваёй смерці і нават арганізаваў уласнае пахаванне, сам пры гэтым таемна хаваўся з невялікай колькасцю давераных паплечнікаў. Конунг Веспасій, даведаўшыся пра ўяўную смерць варожага правадыра, прыслабіў пільнасць і абарону горада. Фродзі скарыстаўся бестурботнасцю русаў, пракраўся ў горад са сваімі людзьмі, забіў Веспасія падчас балю і авалодаў горадам[2].
«Пераканаўшыся, што сілай горада не перамагчы, ён пайшоў на хітрасць. Пры невялікай колькасці сведкаў ён адправіўся ў таемнае мес ца і загадаў паўсюль абвясціць, што ён памёр, каб тым самым усыпіць ворага. Дзеля пераканаўчасці быў здзейснены абрад пахавання і насы паны пахавальны курган. Да таго ж воіны, свядома паказваючы сму так, прайшлі ў працэсіі за нібыта памерлым правадыром. Пачуўшы пра гэта, кароль горада Веспасій, які ўжо амаль атрымаў перамогу, так нядбайна паставіўся да абароны, што, даўшы магчымасць ворагам ўварвацца ў горад, быў забіты сярод гульняў і забаваў»[1]
Існуе вялікая спакуса атаясаміць эпічныя падзей «Гісторыі данаў» з нейкімі рэальнымі выправамі ў Паўночнай Еўропе. Тым больш, што пад Палтэск’ю Фродзі апынаецца ў выніку паходу ва Усходнюю Балтыю, нават прыводзіцца магчымая дата такога паходу – выправа данаў у 853 г. на куршаў.
Княжанне складалася з галоўнага горада, у якім сядзеў князь-правадыр з дружынай, і падуладных князю тэрыторый.
Паводле Міколы Ермаловіча, княжанні фарміраваліся з племянных саюзаў і былі протадзяржаўнымі аб’яднаннямі, якія папярэднічалі сапраўдным дзяржаўным утварэнням — княствам.
Князі
Пра князёў крывіцкага княжання нічога не вядома ў стражытнарускіх летапісах, але ў скандынаўскіх сагах згадваюцца некалькі князеў (конунгаў).
Бай — рутэнскі князь, родапачынальнік беларускіх плямёнаў, адно з бажаствоў замагільнага свету старажытных крывічоў.
Вальдзімар — князь Полацка (у сазе Палціскі), які згадваецца ў Сазе пра Тыдрэка Бернскага.
Іран — легендарны конунг Смаленска (Smálenzkju), брат конунга Вальдзімара, пасля смерці якога быў прызначаны Атылам конунгам Русі і Полацка.
Веспасій — князь Полацка (у сазе Палціскі), які згадваецца Саксонам Граматыкам у сувязі з паходам дацкага караля Фрода І у Падзвінне.
Палтэс — князь Полацка (у сазе Палтэск’юбарга), які згадваецца ў Сазе пра Ода Стралу.
Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. Ермаловіч.— Мінск: Мастацкая літаратура, 1990. — 366 с.; іл.
Дз. У. Дук. Полацкае гарадзішча. (ст. 201 у зборніку: Археалогія Беларусі. Энцыклапедыя ў двух тамах. 2 том. Мінск: «Беларуская энцыклапедыя» імя Патруся Броўкі. Полацк, 2011.
.jpg)
