Аграгарадок Крэва Герб Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Смаргонскі Сельсавет Крэўскі Каардынаты 54°18′39″ пн. ш. 26°17′00″ у. д.HGЯO Першая згадка XIII стагоддзе Плошча 6,284 км² Вышыня цэнтра 224 м[1] Насельніцтва ▼552 чал. (2019) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1592 Паштовыя індэксы 231022 Аўтамабільны код 4 СААТА 4256827081 Афіцыйны сайт kreva.travel (бел.) Крэва на карце Беларусі ±

Крэва на Вікісховішчы

Крэ́ва^[2] (трансліт.: Kreva, руск.: Крево) — аграгарадок у Смаргонскім раёне Гродзенскай вобласці. Адміністрацыйны цэнтр Крэўскага сельсавета.

Колішні горад у Вялікім Княстве Літоўскім.

Найверагодней тапонім «Крэва» ўтварыўся ад рачной назвы тыпу літоўскага гідроніма Krevė (рака на поўначы ад літоўскіх Кейданаў)^[3]. Такую назву магла мець крэўская рэчка, цяпер вядомая як «Крэўлянка».

Згодна з В. Жучкевічам, тапонім «Крэ́ва»^[4] ўтварыўся ад назвы племянной супольнасці крывічоў^[5]. Але паводле Е. Ахманскага, які грунтаваўся на звестках тапаніміі, літоўска-крывіцкая мяжа была не далей за Маладзечна^[6], таму крывічы не маглі заснаваць Крэва, бо туды не даходзілі.

Першыя пісьмовы згадкі пра Крэва як сталіцу Нальшанскай зямлі^[7] змяшчаюцца ў нямецкай хроніцы і датуюцца XIII ст. З таго часу назва паселішча неаднаразова фіксуецца ў розных летапісах, дакументах і на мапах. У 1260-я гады Крэва далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. У XIV ст. яно зрабілася сталіцай Крэўскага княства, тут пабудаваны мураваны замак. У 1338 г. вялікі князь Гедзімін перадаў Крэва свайму сыну Альгерду, потым ім валодаў Ягайла.

У 1382 годзе па загаду Ягайлы ў Крэўскім замку забілі Кейстута, бацьку Вітаўта. 14 жніўня 1385 года тут адбылося падпісанне Крэўскай уніі. У 1387 годзе Ягайла заснаваў у Крэве адну з першых у Літве каталіцкіх парафій. У 1391 годзе загінуў апошні князь крэўскі Вігунд. У 1413 годзе мясцовасць увайшла ў склад Віленскага ваяводства^[8].

Пра аўтахтонных жыхароў Крэва і іх антрапанімію ў другой палове XV ст. сведчыць Літоўская Метрыка, дзе, датаваны гэтым перыядам, ёсць запіс у кн. 3-й: «У Креве. Явоишу два ч(о)л(о)веки: Кгирятович а Билюс»^[9]. Гэтыя «Гір’ятавіч і Білюс» мелі быць мясцовыя жыхары, якіх адпісвалі знатнаму баярыну «Явойшу». З імені па-бацьку «Кгирятович» паўстае балцка-літоўскае двухасноўнае імя Girjotas (значыць «Слаўны вершнік»), а прозвішча (ранейшае імя) Bilius засведчанае ў сучаснай літоўскай антрапаніміі^[10].

З сярядзіны XV да 1-й паловы XVI стст. Крэва было сталіцай павета. Станам на 1551 год яно плаціла ў велікакняжацкі скарб мінімальную суму падаткаў — 5 коп грошаў^[8].

7 красавіка 1559 года вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Крэву Магдэбургскае права, да канца XVIII ст. ужываўся герб: «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбная зорка»^[11] (герб «Ляліва»). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) мястэчка ўвайшло ў склад Ашмянскага павета. З 1636 года пры касцёле працавалі школа і бальніца.

У вайну 1654—1667 гадоў маскоўскія захопнікі спусташалі Крэва двойчы (у 1655 і 1659 гг.)^[12]. Цягам XVIII ст. у мястэчку дзейнічалі 6 уніяцкіх цэркваў і 1 касцёл^[12]. Паводле інвентару (1789), існавалі рынак (52 дамы, 2 карчмы), вуліцы Зарэцкая (56 дамоў), Пяскоўская (9 дамоў), Татарская (13 дамоў), Багданаўская (56 дамоў), Барунская (5 дамоў)^[12]. У канцы XVIII ст. мястэчка карысталася пячаткай з гербам Ляліва.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Крэва апынулася ў складзе Расійскай імперыі. У XIX — 1-й палове XX стст. паселішча было адным з найбуйнейшых цэнтраў вытворчасці керамікі. Па здушэнні нацыянальна-вызваленчага паўстання ў 1866 годзе расійскія ўлады гвалтоўна перарабілі мясцовы касцёл у царкву Маскоўскага патрыярхату. Паводле вынікаў перапісу (1897) у Крэве было 217 двароў, 2 царквы, сінагога, вучэльня, школа, 2 крамы, рэгулярна праводзілася 5 кірмашоў. У 1898 г. мястэчка наведаў мастак Фердынанд Рушчыц, які напісаў карціну «Крэва».

У Першую сусветную вайну каля Крэва праходзілася лінія фронту. 21 ліпеня 1917 г. у ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазіцыі войскі Расійскай імперыі ўшчэнт разбурылі муры замка і касцёла.

У 1920 г. Крэва апынулася ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 г. — міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводства. У 1929 г. беларускі мастак Язэп Драздовіч стварыў серыю малюнкаў мястэчка. Цягам 1929 — 1930-х гг. праводзілася ўмацаванне муроў замка.

У 1939 г. Крэва ўвайшло ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 г. зрабілася цэнтрам сельсавета Смаргонскага раёна. У 1998 годзе з мэтай спрыяння захаванню і адраджэнню Крэўскага замка ўтварыўся міжнародны фонд «Крэва».

• 1789 год — 1,1 тыс. чал.^[12]
• 1866 год — 1285 чал., у тым ліку 639 праваслаўных, 337 каталікоў, 68 магаметанаў, 241 іўдзеяў^[13];
• 1897 год — 1380 чал.
• 1909 год — 2,3 тыс. чал.;
• 1972 год — 1155 чал.^[14];
• 1994 год — 865 жыхароў, 360 двароў^[14];
• 1997 год — 837 чал.
• 2004 год — 726 чал.

У Крэве працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, бальніца, аптэка, клуб, бібліятэка.

Праз Крэва праходзяць турыстычныя маршруты «Легенды Вялікага Княства Літоўскага», «Дойлідства Налібоцкага краю»^[15].

• Замак вялікіх князёў (XIV ст.; руіны)
• Касцёл Перамянення Божага
• Яўрэйскія могілкі
• Сінагога (канец XIX — пачатак XX стст.)
• Царква Св. Аляксандра Неўскага (1854)
• Крэўскі вялікі камень — геалагічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння

• Касцёл Маці Божай Ласкавай (1936)

• Ілья Ісаакавіч Даен (1914—1989)^[16]

• Шаблюк В. Крэва // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — С. 284. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Баравы Р. Крэва // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 157—158. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Дзярновіч А. Гісторыя Крэва // Адраджэнне: гістарычны альманах. Вып. 1. — Мн.: Універсітэцкае, 1995.
• Крэва : гісторыя, археалогія, культурная спадчына : зборнік навуковых артыкулаў / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., навук. рэд. А. I. Дзярновіч. — Мінск: Беларуская навука, 2021 . — 460 с.: іл. (Беларусь праз прызму рэгіянальнай гісторыі).
• Цітоў А. Крэва // Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Крэва // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 405. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Krewo // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno (польск.). — Warszawa, 1883. — S. 666—688.
• Krewo // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 2: Januszpol — Wola Justowska (польск.). — Warszawa, 1902. — S. 165.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Крэва
• Турыстычны сайт мястэчка Крэва (руск.)
• Крэва на сайце Radzima.org
• Герб Крэва Геральдыкум