Ebu Muhammed el-Hasan ibn Ebu'l-Hayja Abdallah ibn Hamdan al-Taghlibi[a] (Arapça: أبو محمد الحسن ابن أبو الهيجاء عبدالله ابن حمدان ناصر الدولة التغلبي; ö.968 veya 969), daha yaygın olarak basitçe Nasırü'd Devle'nin (Arapça: ناصر الدولة, "[Abbâsî] Hanedanlığının Savunucusu"), Cezire'nin çoğunu kapsayan Musul Emirliği'nin ikinci Hamdânî hükümdarıydı.
Hamdani hanedanının kıdemli üyesi olarak, Musul çevresindeki aile güç üssünü babası Abdullah ibn Hamdan'dan miras aldı ve amcalarının meydan okumalarına karşı güvence altına almayı başardı. Hasan, Bağdat'taki Abbasi Halifeliğinin saray entrikalarına karıştı ve 942 ile 943 yılları arasında kardeşi Ali'nin (Seyfü'd Devle olarak bilinir) yardımıyla kendisini amir al-umara ("emirlerin emiri") veya fiilen naip olarak kurdu. Abbasi halifesi için. Türk birlikleri tarafından Musul'a geri püskürtüldü ve ardından 945'te Bağdat'ın kontrolünü ele geçiren ve Irak'ı aşağı indiren Büveyhîlere meydan okuma girişimleri defalarca başarısızlıkla sonuçlandı. Başkenti Musul, kendi kurallarına karşı yerel muhalefeti yenemeyen Büveyhî güçleri tarafından iki kez ele geçirildi. Gücü elinde tutmadaki başarısızlıklarının bir sonucu olarak, Nasırü'd Devle'nin nüfuzu ve prestiji azaldı. Halep ve Kuzey Suriye'de egemenliğini daha sıkı bir şekilde kuran kardeşi Ali'nin eylemleri onu gölgede bıraktı. 964'ten sonra, Nasırü'd Devle'nin en büyük oğlu Ebu Tağlib, kendi toprakları üzerinde fiili kural uyguladı ve 967'de Nasırü'd Devle tahttan indirildi ve hapsedildi, bir veya iki yıl sonra esaret altında öldü.
Hayatı
Kökeni ve ailesi
Hamdani hanedanının soy ağacı
Nasırü'd Devle, Abu'l-Hayja Abdallah ibn Hamdan'ın en büyük oğlu olan al-Hasan ibn Abdallah olarak doğdu (929'da öldü); Hamdânî hanedanına adını veren Hamdan ibn Hamdun ibn al-Harith'in oğlu ve bir Kürt Kadını.[2][3] Hamdânîler, İslam öncesi dönemlerden beri Cezire (Yukarı Mezopotamya) bölgesinde ikamet eden bir Arap kabilesi olan Banu Taghlib'in bir koluydu. [4] Tağlib, geleneksel olarak Musul ve bölgesini, Abbasi hükûmetinin eyalet üzerinde daha sıkı kontrol sağlamaya çalıştığı 9. yüzyılın sonlarına kadar kontrol altında tutuyordu. Hamdan ibn Hamdun, bu harekete karşı çıkmada en kararlı Taghlibi liderlerinden biriydi. Özellikle Abbasileri savuşturma çabasında, Musul'un kuzeyindeki dağlarda yaşayan Kürtlerin ittifakını sağladı; bu, ailesinin sonraki servetinde oldukça önemli olacak bir gerçektir. Aile üyeleri, Hamdani ordusunda da önde gelen Kürtlerle evlendi.[5][6]
Hamdan'ın mülkü 895'te Abbasi Halifesi Mutazıd (h. 892-902) ve Hamdan, uzun bir kovalamacanın ardından Musul yakınlarında teslim olmaya zorlandı. Hapse atıldı, ancak Ardumusht kalesini halifenin güçlerine teslim eden oğlu Hüseyin ibn Hamdan, ailenin geleceğini güvence altına almayı başardı. Vergi indirimleri karşılığında Tağlib arasında asker topladı ve Abbasi yetkilileri ile Arap ve Kürt nüfus arasında arabuluculuk yaparak Cezire'de komuta etkisi kurdu. Ailenin, 10. yüzyılın başlarında Bağdat'taki merkezi Abbasi hükûmeti ile sık sık gergin olan ilişkisinden kurtulmasını sağlayan şey, bu güçlü yerel tabandı.[5][7] Hüseyin, kendisini Hariciler ve Tolunoğulları'dan ayıran başarılı bir generaldi, ancak 908'de İbnü'l-Mu'tazz'ın başarısız gaspını destekledikten sonra gözden düştü. Küçük kardeşi İbrahim, 919'da Diyar Rabi'a'nın (Nusaybin çevresindeki vilayet) valisiydi ve ertesi yıl onun ölümünden sonra yerine başka bir erkek kardeşi Davud geçti.[5][8] Hasan'ın babası Abdullah, 905/6–913/4'te Musul'un emiri (valisi) olarak görev yaptı, 925/6'da Musul'un kontrolünü yeniden ele geçirene kadar, Bağdat'ta siyasi durum değiştiği için defalarca gözden düşürüldü ve itibarı iade edildi. Halife ordusunun güçlü komutanı Mu'nis el-Hadim ile 929'da sıkı ilişkilere sahip olan ve daha sonra 932-934'te halife olarak hüküm sürecek olan Kahir'in Muktedir'e (h. 908-932) karşı kısa ömürlü gaspında öncü bir rol oynadı ve bastırılması sırasında öldürüldü.[9][10] Tarihçi Marius Canard'a göre Abdullah, kendisini Hamdani hanedanının ilk neslinin en önde gelen üyesi olarak kurdu ve esasen Musul'daki Hamdani emirliğinin kurucusuydu.[11]
Cezire üzerindeki kontrolün sağlamlaştırılması
Hamdânîlerin anavatanı ve ana güç üssü olan Cezire'nin (Yukarı Mezopotamya ) Haritası
Abdullah, 920/21'den itibaren Bağdat'ta bulunmadığı son yıllarında Musul üzerindeki yetkiyi Hasan'a devretti.[12][13] Ancak Abdullah'ın ölümünden sonra Muktedir, Hamdânîlerden intikam alma fırsatını değerlendirdi ve Abdullah'ın toprakları hayatta kalan kardeşleri arasında paylaştırılırken Musul'a ilgisiz bir vali atadı. Dayılarının iddialarıyla karşı karşıya kalan Hasan, Dicle'nin sol yakasındaki küçük bir bölümün başına bırakıldı.[11][13] 930'da, halifenin valisi öldükten sonra,[13] Hasan, Musul'un kontrolünü yeniden ele geçirmeyi başardı, ancak amcaları Nasr ve Sa'id kısa süre sonra onu iktidardan uzaklaştırdı ve Diyar Rabi'nin batı kısımlarına hapsettiler. 934'te Hasan, Musul'u tekrar geri aldı, ancak Bağdat'ta ikamet eden ve halife hükûmeti tarafından desteklenen Sa'id, onu tekrar tahliye etti. Hasan, Sa'id'in cinayetini planladığı yerden Ermenistan'a kaçtı. Ancak o zaman birlikleri Musul'u işgal etti ve onu kalıcı olarak hükümdar olarak kurdu.[11] Son olarak, vezir İbn Mukle ve Tağlib'deki rakipleri Banu Habib komutasındaki halife güçlerini yendikten sonra, 935'in sonlarında halife Râzî onu Musul'un ve tüm Cezire'nin valisi olarak resmen tanımak zorunda kaldı. Bağdat ve Sâmerrâ'nın iki halifelik başkenti için yıllık 70.000 altın dinar haraç ve un tedariki karşılığında.[11][12]
Hasan, ailesinin Musul çevresindeki çekirdek bölgesinin dışında, yönetimine karşı hatırı sayılır bir direnişin üstesinden gelmek zorundaydı. Diyar Bekir'de Silvan valisi Ali ibn Ja'far, Hasan'a isyan etti ve Diyar Mudar'da Suruç çevresindeki bölgenin Kaysi aşiretleri de ayaklandı. Hasan onlara boyun eğdirdi ve büyük ölçüde ödül olarak iki vilayet valiliği verilen kardeşi Ali'nin çabaları sayesinde 936'nın sonunda tüm Cezire'nin kontrolünü ele geçirdi.[11][14] Bu arada, Al-Ala ibn al-Mu'ammar'ın önderliğindeki yaklaşık 10.000 kişilik mağlup Banu Habib, topraklarını terk etti ve Bizans İmparatorluğu tarafından kontrol edilen topraklara kaçtı. Bu benzeri görülmemiş hareket, kabilenin önemli bir kısmının hala Hristiyanlığı uygulamasıyla veya güneyden gelen kabilelerin otlak alanlarına yaptığı baskıyla açıklanabilir, ancak hareketin birincil amacı Hamdani otoritesinden ve vergilendirmesinden kaçmaktı.[12] Hasan, 934 ve 938'de kontrolünü Sâcoğu yönetimindeki Adharbayjan'a da genişletmeye çalıştı, ancak çabaları başarısız oldu.[13]
Hasan, Musul üzerindeki hakimiyetini sağlamlaştırmaya çalışırken, kendisini bariz bir şekilde Abbasi rejimine sadık gösterdi ve Mu'nis el-Hadim'in 932'de halife Müttaki'ye karşı isyanını desteklemeyi reddetti.[13] Müttaki'yi devirmek ve öldürmek, bir darbeler kısır döngüsünü başlatmak. Sonraki birkaç yıl içinde Abbasi hükûmeti neredeyse tamamen çöktü, ta ki 936'da güçlü Vasıt valisi İbn Râik, Emîrü’l Ümerâ ("emirlerin emiri") unvanını ve bununla birlikte fiilen kontrolü üstlenene kadar. Abbasi hükûmeti. Geniş sivil bürokrasi hem boyut hem de güç açısından önemli ölçüde azaltılırken, Halife Râzî bir kukla rolüne indirgendi.[15] İbn Râik'in konumu güvenli olmaktan çok uzaktı ve çok geçmeden çeşitli yerel yöneticiler ile Türk ve Deylem askeri komutanları arasında makamının ve onunla birlikte Halifeliğin kontrolü için dolambaçlı bir mücadele patlak verdi. 946, Büveyhîlerin nihai zaferiyle.[16][17]
Böylece, 930'ların sonunda, geniş ve zengin bir bölge üzerindeki kontrolünden cesaret alan Hasan, Abbasi sarayının entrikalarına girdi ve Emîrü’l Ümerâ unvanı için ana yarışmacılardan biri oldu.[11] başta Hasan, haraç ödemesini engellemek için Abbasi hükûmetinin zayıflığından yararlanmaya çalıştı, ancak 938'de İbn Râik'i deviren Türk Bayram onu hızla geri adım atmaya zorladı. [13] Hasan daha sonra İbn Râik'in kaybettiği konumunu geri kazanma arayışında destekledi. Bajkam, Hasan'ı Cezire topraklarından zorla çıkarmaya çalıştı, ancak boşuna ve sonunda 941'in başlarında Kürt haydutlarla bir çatışmada öldürüldü.[11][17][18] Hasan'ın büyük şansı 942'nin başlarında, Halife Müttaki (h. 940-944) ve en yakın yardımcıları, şehrin yakında Basralı Baridilere düşmesinden kaçmak için Bağdat'tan kaçtılar ve Musul'a sığındılar. Hasan, artık doğrudan iktidar için bir teklifte bulundu: İbn Râik'e suikast düzenledi ve onun yerine Emîrü’l Ümerâ olarak geçti ve Nasırü'd Devle ("Hanedanın Savunucusu") şerefli lakabı aldı. Daha sonra halifeye, 4 Haziran 942'de girdikleri Bağdat'a kadar eşlik etti. Nasırü'd Devle, konumunu daha da güvence altına almak için kızını halifenin oğluyla evlendirdi.[11][18][19] Nasır el-Devle'nin kardeşi Ali, kuzenleri Hüseyin ibn Sa'id ile birlikte Hamdani girişiminde etkili oldu ve hâlâ zengin Basra vilayetini kontrol eden Baridilere karşı sahaya çıktı. Bağdat'ı geri almaya kararlı. Ali, Meda'in Savaşı'nda onlara karşı bir zafer kazandıktan sonra, ünlü olduğu Seyfü'd Devle ("Hanedanın Kılıcı") lakabı ile ödüllendirildi.[11][14][20] Bu çifte ödül, prestijli el-Devle unsurunu içeren bir lakap, Hilafet'in başbakanı olan vezir dışında herhangi birine verildiği ilk kez oldu ve ordunun sivil bürokrasi.[14]
Hamdânîlerin Abbasi başkenti üzerindeki başarısı ve yönetimi bir yıldan biraz fazla sürdü. Paraları yoktu ve siyasi olarak izole edilmişlerdi, Halifeliğin en güçlü vasalları, Mâverâünnehir Samanidleri ve Mısırİhşîdîler arasında çok az destek buluyorlardı. Sonuç olarak, 943'ün sonlarında, birlikleri arasında (çoğu Türkler, Deylemliler, Karmatîler ve sadece birkaç Araptan oluşan) maaş sorunları nedeniyle bir isyan patlak verdiğinde, Türk generali Tüzün önderliğinde, Bağdat'ı terk etmek ve üsleri, Musul'a geri dönmek zorunda kaldılar.[11][20][21] Halife Müttaki artık Tüzün'ü Emîrü’l Ümerâ olarak atadı, ancak Türk'ün küstah tavrı Müttaki'yi bir kez daha Hamdani sarayına sığınmaya sevk etti. Seyfü'd Devle komutasındaki Hamdani güçleri, Tüzün'ün ordusuna karşı sahaya çıktı, ancak mağlup oldu. Hamdânîler artık Tüzün ile Cezire'yi ellerinde tutmalarına izin veren ve hatta onlara yıllık 3,6 milyon dirhem haraç karşılığında (o zamanlar Hamdani kontrolü altında olmayan) kuzey Suriye üzerinde sözde yetki veren bir anlaşma imzaladılar.[11][20][21]
Bu arada halife daha fazla güvenlik için Rakka'ya getirilirken, Hüseyin ibn Sa'id kuzey Suriye'de kontrolü sağlamaya ve Mısır hükümdarı Muhammed bin Toğaç'ın bölgenin kontrolünü ele geçirmesini engellemeye çalıştı. El-İhşid'in kendisi Suriye'ye ilerleyip Halep'i aldığı ve halifeyle tanıştığı Rakka'ya yürüdüğü için girişim başarısız oldu. El-İhşid, Muttaki'yi koruması altında Mısır'a gelmeye ikna etmeye çalıştı, ancak halife reddetti ve el-İhsid Mısır'a döndü. Bunun yerine, Tüzün'ün sadakat ve güvenlik güvenceleriyle ikna olan Müttaki, Bağdat'a döndü ve burada Tüzün onu görevden alıp kör etti ve yerine Müstekfî'yi (h. 944-946) getirdi.[16][21][22] Bu suçun haberini alan Nasırü'd Devle haraç ödemeyi bir kez daha reddetti, ancak Tüzün ona karşı yürüdü ve boyun eğmeye zorladı.[21] Bundan böyle, Nasırü'd Devle Bağdat'a bağlı olacaktı, ancak bir zamanlar yönettiği şehir üzerindeki gücünü kaybetmesine boyun eğmekte zorlanacak ve sonraki yıllarda onu yeniden kazanmak için birkaç girişimde bulunacaktı.[23]
Büveyhîler ile Savaşlar
9. – 10. yüzyıllarda Irak Haritası
945'in sonlarında Tüzün öldü. Onun ölümü, Abbasi hükûmetinin, Ahmed ibn Buya yönetiminde Fars ve Kirman üzerindeki kontrolünü zaten sağlamlaştırmış olan Büveyhîlerin artan gücüne karşı bağımsızlığını koruma yeteneğini zayıflattı ve Baridilerin işbirliğini sağladı. Müstekfî'nin sekreteri İbn Şirzad, Nasırü'd Devle'nin yardımını çağırarak Büveyhîler ile yüzleşmeye çalıştı, ancak Ahmed birlikleriyle Bağdat'a ilerledi ve Ocak 946'da Müizzüddevle ile amir al-umara olarak atanmasını sağladı. Müizzüddevle ("Hanedanın Güçlendiricisi").[21][22][24] Büveyhîler konumlarını güvence altına almak için hemen Hamdânîlere karşı yürüdüler. Nasırü'd Devle, Dicle nehrinin doğu yakasında ilerleyerek ve Bağdat'ı abluka altına alarak karşılık verdi. Ancak sonunda Büveyhîler, Hamdânîleri savaşta mağlup ettiler ve Nasırü'd Devle'yi Ukbara'ya çekilmeye zorladılar.[21] Oradan, Nasırü'd Devle, Büveyhî ve Hamdani küreleri arasındaki sınır Tikrit'te olacak şekilde Cezire, Suriye ve hatta Mısır üzerindeki Hamdani kontrolünün Halifeliğin kolları olarak tanınmasını sağlamayı amaçlayan müzakerelere başladı. Müzakereler, Hamdânîlerin Türk birlikleri arasındaki bir isyan nedeniyle kesintiye uğradı, ancak şu an için kuzey sınırında anarşiye istikrarlı bir Hamdani beyliğini tercih eden Müizzüddevle, Nasırü'd Devle'nin onu bastırmasına yardım etti. Barış, Hamdânîler için uygun şartlarla kabul edildi ve Nasırü'd Devle'nin oğullarından birinin Bağdat'a rehin alınmasıyla onaylandı.[11][21]
İki rakip arasındaki çatışma, 948'de Müizzüddevle'nın Musul'a tekrar yürümesi, ancak İran'da sorun yaşayan kardeşi Rüknüddevle'ye yardım etmek için seferini kesmek zorunda kalmasıyla yeniden alevlendi. Buna karşılık Nasırü'd Devle, Cezire ve Suriye için haraç ödemeye yeniden başlamayı ve Cuma namazında halifenin isminden sonra üç Büveyhî kardeşin isimlerini eklemeyi kabul etti.[21] 956-958'de başka bir savaş turu patlak verdi. Büveyhîler, güney Irak'ta Rezbahan ibn Vindadh-Khurshid komutasındaki Daylamlı birliklerinin isyanıyla meşgulken, Nasırü'd Devle güneye ilerleme ve Bağdat'ı ele geçirme fırsatını değerlendirdi. Ancak Deylemi isyanının bastırılmasından sonra Hamdânîler, Büveyhî karşı saldırısı karşısında konumlarını koruyamadılar ve şehri terk ettiler.[21][25] Haraçların yeniden başlaması ve ek bir tazminat karşılığında barış yenilendi, ancak Nasırü'd Devle ikinci yılın ödemesini göndermeyi reddedince Büveyhî hükümdarı kuzeye ilerledi. Sahada Büveyhî ordusuyla yüzleşemeyen Nasırü'd Devle, Musul'u terk etti ve önce Silvan'a, ardından Halep'teki kardeşi Seyf al-Dawla'ya kaçtı. Büveyhîler Musul ve Nasibin'i ele geçirdiler, ancak Hamdânîler ve destekçileri hazinelerini, tüm hükûmet kayıtlarını ve vergi kayıtlarını yanlarına alarak kuzeydeki dağlardaki ana topraklarına çekildiler. Sonuç olarak, Büveyhî ordusu fethedilen bölgede kendisini destekleyemedi, çünkü ağırlıklı olarak Deylem birlikleri, onlara gerilla saldırıları başlatan yerel halk tarafından içerlendi.[21][26] Seyf ed-Devle, Müizzüddevle ile arabuluculuk yapmaya çalıştı, ancak ilk yaklaşımları reddedildi. Ancak Sayf al-Dawla, kardeşinin tüm Diyar Rabi'a haraçını ödeme yükünü üstlenmeyi kabul ettiğinde, Büveyhî hükümdarı barışı kabul etti. Bu anlaşma, iki Hamdani kardeş arasındaki rollerin tersine çevrilmesine ve ailenin Suriye şubesinin kontrolünün kurulmasına işaret ediyor.[21][26]
964'te Nasırü'd Devle, anlaşmanın şartlarını yeniden müzakere etmeye çalıştı, ama aynı zamanda en büyük oğlu Ebu Tağlib'in halefi olarak Büveyhî'nin tanınmasını sağlamaya çalıştı. Müizzüddevle, Nasırü'd Devle'nın taleplerini reddetti ve Hamdani bölgesini yeniden işgal etti. Musul ve Nasibin bir kez daha ele geçirilirken, Hamdânîler dağdaki kalelere kaçtı. 958'de olduğu gibi, Büveyhîler Cezire'de uzun süre tutunamadılar ve kısa süre sonra Hamdânîlerin Musul'a dönmesine izin veren bir anlaşmaya varıldı. Ancak bu sefer Ebu Tağlib, babasının yerine etkili lider olarak ortaya çıktı: Muizz el-Devle, yaşlı Nasır ed-Devle yerine onunla bir anlaşma imzaladı.[11][21][26] Nasırü'd Devle'nin yönetiminin sonu, kardeşi Seyf al-Dawla ve büyük rakibi Müizzüddevle'nin ölümlerinin görüldüğü aynı yıl olan 967'de geldi. Nasırü'd Devle'nın kardeşinin ölümünden o kadar etkilendiği bildirildi ki hayata olan ilgisini kaybetti ve mesafeli ve açgözlü oldu.[21] Sonunda, zaten emirliğin fiili valisi olan Ebu Tağlib, Ali İbnü'l-Esîr'e göre kocasının işleri üzerinde önemli bir etkiye sahip olan Kürt annesi Fatima bint Ahmed'in yardımıyla onu görevden aldı.[21][27] Nasırü'd Devle, diğer oğullarından biri olan Hamdan'ın farklı bir annesine dönerek onlara karşı koymaya çalıştı. Tepki olarak Ebu Tağlib, onu 968 veya 969'da öldüğü Ardumusht kalesine hapsetti.[11][21]
İç politikalar
Nasırü'd Devle, çağdaşları tarafından baskıcı maliye politikaları ve bunların halk arasında neden olduğu acılar nedeniyle ağır bir şekilde eleştirildi.[21] Nasırü'd Devle'nin topraklarını ziyaret eden gezgin İbn Havkal, Cezire'nin en verimli bölgelerindeki özel arazilere dayanıksız yasal bahanelerle, eyaletinin en büyük toprak sahibi olana kadar el koyduğunu uzun uzun anlatır. Bu, Bağdat'ın büyüyen nüfusunu beslemeye yönelik monokültür tahıl uygulamasıyla bağlantılıydı ve ağır vergilerle birleşti, öyle ki Seyfü'd Devle ve Nasırü'd Devle'nin Müslüman dünyasının en zengin prensleri haline geldiği söyleniyor.[21][28] Bununla birlikte, Hamdani idari mekanizması oldukça ilkel görünüyor ve Büveyhîlere ödenen haraç - ödendiğinde iki ila dört milyon dirhem arasında bir yerde olduğu tahmin ediliyor - hazineye ağır bir yüktü.[20]
Notlar
^İbn Hallikan'a göre tam ad ve soybilim: Ebu Muḥammad al-Hasan ibn Ebu'l Hayjā ʿAbd Allah ibn Ḥamdān ibn Ḥamdūn ibn al-Ḥārith ibn Lūqman ibn Rashīd ibn al-Mathnā ibn Rāfīʿ ibn al-Ḥārith ibn Ghatif ibn Miḥrābaha ibn Ḥārith ibn Ghatif ibn Miḥrābaha ibn Ḥārith ibn ibn Mālik ibn ʿUbeyd ibn ʿAdī ibn Usāme ibn Mālik ibn Bakr ibn Ḥubayb ibn ʿAmr ibn Ghanm ibn Taghlib.[1]
Bonner, Michael (2010). "The waning of empire, 861–945". Robinson, Chase F. (Ed.). The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 305–359. ISBN978-0-521-83823-8.
