Özbekçe veya Özbek Türkçesi (Özbekçe: oʻzbekcha, Özbek Dili: oʻzbek tili), Özbekistan'ın resmî dilidir. Türk dillerinin içerisinde sınıflanan Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir.
SSCB devrinde Özbekçe adı kullanılmaya başlamadan önce Özbekler kendi dillerini Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Örneğin Muhammedemin Fahriddinov'un 1913 yılında okullarda okutulmak üzere yazdığı Özbekçe ders kitabının adının Turkcha Qoida olduğu kaydedilir.[2]Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür.[3]
Özbekçe, tipolojik açıdan diğer Türk dillerinden farklı özelliklere sahiptir. Ünlü uyumunun olmaması ve bünyesinde Karluk, Kıpçak ve Oğuz lehçelerini barındıran tek Türk dili olması, bu farklılıklardan bazılarıdır.[4]
Özbekçe Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk dilidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçeleri, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçeleri, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçeleri konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent'te kullanılan Karluk lehçesi hâkimdir. Karluk dili Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur.[5]
Özbekçede diğer Türk dillerine göre Farsçanın etkisi daha fazladır. Sözlüklerinde Farsça sözlük sayısı fazla olduğu gibi sesletimde de Farsçanın etkisi açıkça görülür. Diğer Türk dillerindeki ünlü uyumu Özbekçede yoktur. Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugün kullanılan Latin alfabesinde mevcut ünlülerin yetersiz oluşu da lehçelerdeki bu eğilimin önünde engel teşkil etmektedir.[6]
XIX. asrın ikinci yarısında Çarlık Rusyası tarafından Orta Asya'nın zapt edilmesiyle birlikte (Rus-mahallî mekteplerinin açılışı, iktisadi talancılık, siyasi hakimiyetin Rusların elinde oluşu, vb.) ve yeni gazetelerin, dergilerin neşredilişi münasebetiyle çok Rusça ve uluslararası söz ve ibareler Özbek diline (konuşma ve yazı diline) girmeye başlamıştır. Bu cereyan özellikle 20. asrın 20'li yıllarında süratlenmiştir. Eğer 1922 yılında içtimai ve siyasi terimlerin %0.9'u Rusça uluslararası terimler ise, 1980'li yıllara gelince %20'sini teşkil eder. Belli bilimlerde ise Rusça uluslararası terimler %70-%80'e, kimya biliminde ise %90-%95'e ulaşmıştır.[7]
Sosyalist ideolojiyi yerleştirmek için mekteplerde okutulan Ortak Türk Alfabesi ile yazılmış Jaş Kyc (Yosh Kuch) "genç kuvvet" adlı kitabın kapağı.
1904'ten önce, bütün Orta Asya dilleri Arap yazısı ile yazılırdı. 1924-1940 arasında resmî Özbekçe, Stalin idaresi tarafından Kiril alfabesi dayatılıncaya kadar Latin alfabesi ile yazılmıştır. Özbekistan'ın bağımsızlığından sonra, 1995 yılında Latin esaslı yeni bir alfabe resmî olarak kabul edilmiştir. Günümüzde Latin alfabesinin yanında Kiril alfabesi de hâlâ yaygın olarak kullanılmaktadır.[8]
Özbekçede hâl ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Ekler yazıda ünlü ve ünsüz uyumuna göre değişmez. Sadece yönelme hâlinde sonu q ve k ile biten sözcüklerde -ga eki -qa/-ka şeklinde olur:
Hâl Ekleri
Yalın hâl
(Bosh kelishik)
Belirtme hâli
(Tushum kelishigi)
Yönelme hâli
(Joʻnalish kelishigi)
Bulunma hâli
(Oʻrin-payt kelishigi)
Çıkma hâli
(Chiqish kelishigi)
İlgi hâli
(Qaratqich kelishigi)
-
-ni
-ga
-da
-dan
-ning
qiz
kız
qizni
kızı
qizga
kıza
qizda
kızda
qizdan
kızdan
qizning
kızın
ish
iş
ishni
işi
ishga
işe
ishda
işte
ishdan
işten
ishning
işin
ona
anne
onani
anneyi
onaga
anneye
onada
annede
onadan
anneden
onaning
annenin
oyoq
ayak
oyoqni
ayağı
oyoqqa
ayağa
oyoqda
ayakta
oyoqdan
ayaktan
oyoqning
ayağın
mushuk
kedi
mushukni
kediyi
mushukka
kediye
mushukda
kedide
mushukdan
kediden
mushukning
kedinin
İsim çekimi
İsim Çekimi
1. Teklik Şahıs
(1. yagona shaxs)
2. Teklik Şahıs
(2. yagona shaxs)
3. Teklik Şahıs
(3. yagona shaxs)
1. Çokluk Şahıs
(1. koʻplikli shaxs)
2. Çokluk Şahıs
(2. koʻplikli shaxs)
3. Çokluk Şahıs
(3. koʻplikli shaxs)
-man
-san
-dir
-miz
-siz
-dirlar
yoʻlchiman
yolcuyum
yoʻlchisan
yolcusun
yoʻlchidir
yolcudur
yoʻlchimiz
yolcuyuz
yoʻlchisiz
yolcusunuz
yoʻlchidirlar
yolcudurlar
turkman
Türk'üm
turksan
Türk'sün
turkdir
Türk'tür
turkmiz
Türk'üz
turksiz
Türk'sünüz
turkdirlar
Türk'türler
Metin örneği
Latin
Kiril
sözcüğü sözcüğüne aktarım
Türkçe
Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur.
Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари билан биродарларча муомала қилишлари зарур.
Varca adamlar erkin, kadir-kıymet ve hukuklarda denk olup doğulurlar. Onlar akıl ve vicdan sahibidirler ve bir-birleri ile biraderlerce muamele kılışları zarur.
Bütün insanlar özgür, saygınlık ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler.
Kaynakça
^ab"Arşivlenmiş kopya". 21 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2013.Kaynak hatası:Geçersiz <ref> etiketi: "ethnologue.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
^Adeeb Khalid, Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia, International Journal of Middle East Studies, Volume 26, Issue 2, Mayıs 1994, pp. 187-200
^Ozod Sharafiddinov. Fitrat va uning ikki maqolasi («Tilimiz», «Yopishmagan gajjaklar») & Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. 1-jild
