Halaçça

Halaçça
خلج
Halaçcanın konuşulduğu bölgeler
Ana dili olanlarİran
Konuşan sayısı52.800  (2017)[1]
Dil ailesi
DiyalektlerTalx-āb[3]
Xarrāb
Dāγān
Yazı sistemiFars alfabesi
Dil kodları
ISO 639-2tut
ISO 639-3klj

Halaçça, İran'da konuşulan bir Türk dilidir. Yazı dili kimliği yoktur, ağız olarak konuşurlara sahiptir. 2017 sayımlarına göre 52.800 konuşanı vardır.[4] Bu dil Alman türkolog Gerhard Doerfer'in dikkatini çekmesiyle o güne kadar dilleri açısından sıradan bir Türk halkı oldukları, Azericenin bir ağzını konuştukları düşünülen Halaçlar ve dilleri Türk dilbilim araştırmalarında önemli bir yere sahip oldu. Fakat daha sonra Halaçlar'ın bir Azeri halkı olmadığı gibi dilleri de Azericenin bir ağzı olmayıp Eski Türkçeden de özellikler gösteren bir Türk dili olduğu ortaya çıktı.[5] Dil, günümüzde büyük ölçüde Farslaşmıştır.[6][7] Dilde belirsiz kökenli yaklaşık 150 kelime vardır.[3]

Halaç dili, Argu adı verilen eski bir Türk dilinin torunudur.[2][8] 11.yüzyıl Türk sözlükbilimcisi Kâşgarlı Mahmud, çoğunlukla bugünkü Halaç ile uyumlu olan Halaç dilinin yazılı örneklerini veren ilk kişiydi.[9]

Coğrafi dağılım

Halaç ağırlıklı olarak İran'ın Merkezi eyaletinde konuşulmaktadır. Doerfer, konuşmacıların sayısını 1968'de yaklaşık 17.000 ve 1978'de 20.000 olarak belirtmektedir;Ethnologue, konuşmacıların nüfusunun 2017 yılına kadar 52.800'e yükseldiğini bildirmektedir.

Lehçeler

Halaçça'nın ana lehçeleri Kuzey ve Güneydir. Bu lehçelerde, bireysel köyler ve konuşmacı grupları farklı konuşma kalıplarına sahiptir.

Dilbilgisi

Ses bilgisi

Ünsüzler

Halaççanın Türk dilleri arasındaki yeri konusunda en belirleyici yönü belki de Ana Altayca *p- sesinin devamı sayılan Ana Türkçe varsayımsal *h- sesini yaşatıyor olmasıdır. Orta Moğolcada h- ve çağdaş Mançu Tunguz dillerinden Nanaycada p- olarak görülen bu ses Türk dillerinde dağınık olarak görülüyorsa da, düzenli olarak yaşadığı tek dil Halaççadır.[5]

Ünlüler

Halaççanın belirleyici yönlerinden biri de Ana Türkçede var olduğu kabul edilen birincil uzun ünlüleri korumasıdır. Yakutça ve Türkmenceden başka uzun ünlülerin düzenli olarak korunduğu tek Türk dili Halaççadır. Doerfer'e göre ise Halaççada yalnızca bilinen türden ünlü uzunluğu bulunmayıp, olağan uzunluktaki ünlülerin yanı sıra üçüncü olarak bir de ikiz uzun ünlüler vardır, yani Halaççada üç tür a ünlüsü ve üç tür ünlü niceliği (quantitiit) vardır.[5]

Ad çekimi

Hâl Sonek Türkçesi
Yalın durum - -
Yönelme durumu -A, -KA -e
Belirtme durumu -I, -NI -i
Bulunma durumu -čA -de
Çıkma durumu -dA -den
Araç durumu -lAn, -lA, -nA -le
Eşitlik durumu -vāra -ce, gibi

Alfabe kullanımı[5]

Kullanılan Yazıçevrimi
ا‎ a, ā; ẹ̄; آ ā
ب‎ b
پ p
ت‎ t
ث‎ s̱
ج‎ c
چ ç
ح‎ ḥ
خ‎ ḫ
ر‎ r
ز‎ z
ژ j
د‎ d
ذ‎ ẕ
س‎ s
ﺵ‎ ş
ص‎ ṣ
ض‎ ḍ, ż
ط‎ ṭ
ظ‎ ẓ
ﻉ‎ ʿ
ﻍ‎ ġ
ف‎ f
ق‎ ḳ
ك‎ k
گ g
ل‎ l
م‎ m
ن‎ n, ŋ
و‎ v; او u, ü, o, ö, ū, ǖ
ه‎ h; ﻪ e, a
لا la
ى‎ y; اى i, ï, ī, ï̄
ىٌ ė
ء ʾ

Kelime bilgisi

Halaç kelime dağarcığının çekirdeği Türkçedir, ancak birçok kelime Farsçadan ödünç alınmıştır. Komşu Türk dillerinden, yani Azerbaycan'dan gelen kelimeler de vardır.

Sayılar

Halaç sayıları Türkçedir, ancak bazı konuşmacılar "80" ve "90" sayılarını Farsça terimlerle değiştirir:

  • 1 - [biː]
  • 2 - [æk.ki]
  • 3 - [yʃ]
  • 4 - [tœœɾt]
  • 5 - [bieʃ]
  • 6 - [al.ta]
  • 7 - [jæt.ti]
  • 8 - [sæk.kiz]
  • 9 - [toq.quz]
  • 10 - [uon]
  • 20 - [ji.giɾ.mi]
  • 30 - [hot.tuz]
  • 40 - [qiɾq]
  • 50 - [æl.li]
  • 60 - [alt.miʃ]
  • 70 - [yæt.miʃ]
  • 80 - [saj.san] (Türkçe), [haʃ.tad] (Farsça)
  • 90 - [toqx.san] (Türkçe), [na.vad] (Farsça)
  • 100 - [jyːz]
  • 1000 - [min], [miŋk]

Kaynakça

  1. ^ "ethnologue.com". 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2009. 
  2. ^ a b Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, (1998), The Turkic Languages, p. 81
  3. ^ a b Gerhard Doerfer, (1978), Khalaj and its relation to the other Turkic languages, p. 17-20
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2021. 
  5. ^ a b c d "Mehmet Ölmez, Halaçlar ve Halaçça, Türk Halkları ve Dilleri: 2, s. 15-22" (PDF). 18 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2009. 
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2019. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2009. 
  8. ^ Martine Robbeets, (2015), Diachrony of Verb Morphology: Japanese and the Transeurasian Languages, p. 8
  9. ^ Ölmez, Mehmet (February 1995). "Halaçlar ve Halaçça" (PDF). Çağdaş Türk Dili (in Turkish). 7 (84): 15–22. ISSN 1300-1345. OCLC 222016380. Archived (PDF) from the original on 2011-11-12. Retrieved 2020-03-18.