Argu grubu

Argu
SınıflandırmaTürk dilleri
Alt bölümler

Argu grubu Türk dillerinin Genel Türkçe öbeğine giren bir koludur. Öbeğin diğer gruplarına kıyasla bu grup çok dilli değildir. Argu dili ve Halaçça bu grubun tek temsilcileridir.[1][2] Günümüzde sadece İran(merkez il, Kom ve Arak arasında) ve Afganistan'da 42.000 kişi tarafından konuşulan Halaçça yaşamaktadır.

Tüm Türk dilleri konuşanların sayısı birbirini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır

Sınıflandırma

  • Türk dilleri
    • Genel Türkçe
      • Argu Grubu
        • Arguca
          • Halaçça (Modern)

Argular ve Arguca

Argu (Karahanlı Türkçesi: اَرْغوُ), Kâşgarlı Mahmud tarafından iki dilli bir Türk topluluğu olarak kaydedilmiş boy grubudur.[3] Bu dil ve topluluk ilk ve tek kez Kaşgarlı tarafından Divan'da kaydedilip incelenmiştir. Kaşgarlı Mahmud'a göre dağların aralarında yaşadıkları için onlara “arada” anlamında Argu denmektedir.[4] Modern Halaççanın keşfedilmesiyle Dîvânu Lugâti't Türk'te geçen Argucanın Halaççanın bir ata dili olduğu ortaya çıkmıştır.[1]

Argu boylarının konuştuğu dilin Halaççanın atası olduğunu kanıtlayan bazı dil bilimsel özellikler vardır:[2]

  1. Eski Türkçe söz sonunda -ny(-) sesi hem Halaççada hem de Argucada daima -n(-) sesine dönüşmüştür.
  2. İki dilde de dudaksıllaşma vardır. (Örn. bardım, käldim yerine bardum, käldüm)
  3. Kaşgarlıya göre, Argu boyları “değil” demek için ‘dag’ sözünü kullanır. Günümüzde yaşayan Türk dilleri içerisinde dag sözünü işleten tek dil Halaççadır. Diğer Türk dilleri *degül ya da *ermeŕ sözünden gelmiş sözleri kullanır.
  4. Argucada z yerine δ (peltek d, /ð/) vardır. Bu Halaççada da görülür.

Modern Halaçça

Ana madde: Halaçça

Yaşayan tek Argu dilidir. Günümüzde İran'da konuşulmaktadır. Halaççanın ata dili, Arguca kabul edilir.[1]

Halaçlar ve dilleri

Halaçlar (Karahanlı Türkçesi: خَلَجْ), Kaşgarlı Mahmut tarafından Divan'da Türkmen olarak kaydedilen boylardır. Oğuzlar 24 boydur, iki boyunu Halaçlar oluşturur. “...Türkmenler aslında 24 kabiledir. Lâkin iki kabileden ibaret olan Xalaçlılar bazı kere bunlardan ayrıldıkları için kendileri Oğuz sayılmaz, asıl olan budur.”[5] Kaşgarlı Mahmut, Oğuz maddesinde 22 boy sıralamıştır ancak Kızık ve Karkın boylarına yer vermemiştir.[6]

Halaçlar söz başındaki ق (q) sesini خ (x) yaparlar.[5]

Divanı Lügat'it Türk'te geçen “hangi” anlamındaki kelimenin karşılaştırması[5]
DLT'ye göre Türkçe DLT'ye göre Arguca DLT'ye göre Halaçça Modern Halaçça
قَيُو‎ (qayû) قَنُو‎ (qanû) خَيُو‎ (xayû) qâa, qâanu

Yayılımı

Argu boyları Talas, Balasagun ve Sayram bölgelerinde yaşamışlardı. Oğuz boylarına komşulardı. Kaşgarlı'ya göre bu sebepten Oğuz ve Arguların dilleri birbirinden etkilenmiştir.[4]

Halaç adı, Arap coğrafyacılar tarafından 9-10. Yüzyıllarda Afganistan'daki Sır Derya ırmağı civarında kaydedilmiştir. Kışlaları Talas bölgesindedir. Divanda Oğuz olmayan Arguların yaşadığı bölge de burasıdır. Harezmi, Halaç Türklerini Eftalitlerden kalan boylar olarak gösterir. Halaçlar bugünkü İran'a daha sonra göç etmiş olmalıdır. İlk kaydedildikleri anavatanları Güney Orta Asya'dır.[1]

Kaynakça

  1. ^ a b c d Ölmez, Mehmet (1995). Halaçlar ve Halaçça. Çağdaş Türk Dili, 84, 15-22.
  2. ^ a b Doerfer, Gerhard (1997). Khalaj Materials (İngilizce). Curzon. ss. 171-181. ISBN 978-0-7007-0380-7. 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2023. 
  3. ^ Atalay, Besim (1939–1943). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi [Translation of the Dīwān Lughāt al-Turk]. I (1985 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurmu Basımevi. 
  4. ^ a b Zahidoglu, Vahid; Daşdemir, Hicret (1 Ocak 2020). "KAŞGARLININ GÖZÜYLE OĞUZ-ARGU İLİŞKİLERİ". Türk Dili ULUSLARARASI DEDE KORKUT BİLGİ ŞÖLENİ VE DELİ DÖNMEZ'E AD VÉRME ÇALIŞTAYI'NIÑ BİLDİRİLER BÉTİĞİ. 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2023. 
  5. ^ a b c Atalay, Besim (1939–1943). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. III (1985 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurmu Basımevi. ss. 218-219, 415. 
  6. ^ "Oğuz Boyları ve Kökenleri". www.makaleler.com. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2023. 

Dış bağlantılar