Revolucionarni studentski pokret na Beogradskom univerzitetu je bio studentski pokret, koji se borio za poboljšanje materijalnog položaja studenata i očuvanje autonomije univerziteta, protiv diktature i fašizma. U istoriografiji bivše SFRJ, ovaj pokret naziva se i Napredni studentski pokret.
Beogradski univerzitet je imao izrazito slobodarsku tradiciju tako da na njemu nacionalističke i profašističke snage u celom međuratnom periodu nikada nisu mogle da stvore značajnije uporište. 1934. godine Komunistička partija Jugoslavije je preuzela rukovođenje studentskom organizacijom na Univerzitetu, pod čijim okriljem je organizovana jedna od najuticajnijih opozicija režimu i sve agresivnijim profašističkim snagama. Među njima posebno su bili agresivni pripadnici Zbora i njegove omladinske organizacije Beli orlovi. Oni, ipak, nisu mogli ozbiljnije da pariraju mnogo brojnijim i takođe dobro organizovanim i borbenim komunističkim studentima.[1]
Odmah sam se uključio u rad partijske organizacije i u žestoke i krvave borbe koje su se u to vrijeme vodile. Ne samo sa policijom. Sa ljotićevcima. Vama je danas teško to čak i da shvatite. Ispričaću ti samo djelić toga. Poslije dugih čarki i kavgi upadoše, jednom, ljotićevci na Tehnički fakultet. Naoružani. Svaki je nosio i po dva pištolja. Dao im Masalović, šef Nedićevog kabineta, a kasnije komandant srpske državne straže, da ubijaju komuniste na Univerzitetu. Bilo ih je nešto oko četrdeset. Htjeli su da izađu na balkon, održe govoranciju i, onda, da razlupaju one jevrejske radnje u Aleksandrovoj ulici, sada Bulevaru revolucije. Ja sam, baš u tom momentu, govorio studentima. Bilo je to na izlazu iz aule. Čim su me vidjeli, pucali su na mene. I danas stoje rupe u onom mermernom zidu. Oni navališe sa pištoljima, a mi sa tehničarskim stolicama. Raniše jednog Vukadinovića u ruku, i ovi moji se pokolebaše. Pokušali smo, prvo, da prođemo kroz glavna vrata, ali oni otvoriše paljbu na nas. Gore, na spratu, bio se zabarikadirao studentski akcioni odbor i na ljotićevce odozgo bacao gvozdene klupe. U jednom trenutku, vidim, šunjaju se dvojica prema zidu, zafrljačim stolicu i pogodim ih. Ali, stolica teška, bukova, pa me zanese i ja malo izađoh iz zaklona. U onom magnovenju, pogledam lijevo, vidim drugog kako se šunja. Otvori vatru na mene. Metak me pogodio ispod jagodične kosti, prošao iznad nepca i ulećeo u grlo.[2]
Na Beogradskom univerzitetu je u međuratnom periodu postojala snažna politička aktivnost studenata. To delovanje je bilo uslovljeno društveno-političkim dešavanjima u zemlji i svetu, uslovima na Univerzitetu, kao i materijalnim položajem studenta. U početku, tokom dvadesetih godina, ono je prvenstveno bilo usmereno na očuvanje autonomije univerziteta i poboljšanje materijalnog položaja studenta. Kasnije tokom vremena primat nad političkim delovanjem studenta, preuzela je tada ilegalna Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), kao i njena omladinska organizacija - Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Tada borba studenta sve više počinje da prerasta u otvorenu borbu protiv tadašnjeg vladajućeg režima Kraljevine Jugoslavije.
Aktivnost studenta Beogradskog univerziteta naglo je oživela školske 1931/32. godine. Tada je došlo do osnivanja stručnih studentskih udruženja na svim fakultetima, ali i ekonomsko-zdravstvenih i kulturno-sportskih organizacija, kao što su: Udruženje studentkinja, Potporno udruženje studenta, Studentska zadruga „Samopomoć“, Društvo studenta protiv tuberkuloze, Studentska menza, Akademsko pozorište, Akademsko pevačko društvo „Obilić“, Kultuno udruženje „Selo“, Studentski letovališni savez, Studentski sportski savez i dr. Njihova delatnost bila je usmerena na rešavanje gorućih problema studenta, kao što su zdravstveno stanje i problem ishrane. Prve menze osnovali su o održavali sami studenti, kao i neke spavaonice. Stručna udruženja su kulturni i naučni život obogatila javim predavanjima, tribinama i drugim aktivnostima, a uz pomoć donacija osnivane su biblioteke.
Nezadovoljstvo studenta izražavano je u štrajkovima i demonstarcijama, koje su u početku bile usmerene samo protiv loših uslova života studenta. Tokom vremena KPJ i SKOJ su stvorili široku ilegalnu mrežu na Univerzitetu, preko kojih su sve više uzimali primat u štrajkovima i demonstracijama studentaa, a kasnije su organizovali i spopstvene demonstarcije i štrajkove usmerene protiv vlasti. Kasnije su organizovani skupovi protiv fašizma, kao i za republikancima u Španiji, za vreme građanskog rata.
Zgrada Studentskog doma „Kralj Aleksandar“ (kasnije „Ivo Lola Ribar“)
Sa ovim studentskim aktivnostima, vlast se obračunavala silom - izbacivnjem sa fakulteta, hapšenjima i zatvaranjima studenta. Vlast je takođe, osnovala i podsticala rad „Organizacije nacionalnih studenta“ (ORNAS), koja je bila deo „Organizacije jugoslavenskih nacionalista“ (ORJUNA), sa željom da parira revolucionarnom studentskom pokretu. Tokom šestojanuarske diktature, od 1929. do 1932. godine, započeto je proterivanje studenta u rodna mesta. Pošto je vrećina studenta, koji su pripadali KPJ i SKOJ, nakon proterivanja u rodno mesto, tamo nastavljala sa revolicionarnom aktivnošću, VladaBogoljuba Jevtića je početkom 1935. godine osnovala koncentracioni logor u Višegradu. U ovaj logor, prvi ove vrste u Jugoslaviji, upućivani su studenti komunisti. Štrajkom studenata, u kojem je u sukobu s policijom stradao student Mirko Srzentić, kao i pritiscima javnosti, ovaj logor je marta 1935. godine ukinut.
Pošto vlast nije odustajala od napora da uguši revolucionarni studentski pokret, VladaMilana Stojadinovića se početkom 1936. godine odlučila za uvođenje „studentske policije“. Ovaj potez vlasti izazvao je štrajk, koji je predstavljao vrhunac borbe revolucionarnog studentskog pokreta i zahvatio je sve Univerzitete u Jugoslaviji. Prvog dana štrajka, 4. aprila u sukobu s članovima ORNAS-a stradao je student Žarko Marinović, posle čega je ova organizacija ukinuta. Ovaj događaj izazvao je burnu rekaciju javnosti, što je dovelo do odustajanja vlasti od uvođenja „studentske policije“, ali i smene dotadašnjeg rektora Vladimira Ćorovića.
Novoizabrani rektor, profesor Pravnog fakultetadr Dragoslav Jovanović, priznao je doprinos studenata u odbrani akademskih sloboda i uveo nove oblike saradnje. Studenti su bili više zastupljeni prilikom utvrđivanja iznosa školarina i upisnina, prilikom organizovanja nastave i ispitnih rokova. Tada je pokrenut i list „Student“. Tokom 1936. godine došlo je do jačanja i ujedinjenja studentskog pokreta u Akcionom odboru stručnih studentskih udruženja (preteča današnjeg Saveza studenta Beograda), kao i drugim udruženjima. Aktivisti revolucionarnog studentskog pokreta su uoči Drugog svetskog rata razvili živu međunarodnu saradnju, kao i veze sa drugim Univerzitetima u Jugoslaviji. Zbog snage, organizacije i aktivnosti studentskog revolucionarnog pokreta, koji je bio najjači u Jugoslavije, Beogradski univerzitet je tridesetih godina nazivan i „crveni univerzitet“.
Kao glavni organizatori revolucionarnog studentskog pokreta na Beogradskom univerzitetu isticali su se studenti - Ivo Lola Ribar, Veljko Vlahović, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović, Strahil Pindžur, Miloš Minić, Đuro Strugar, Mirko Tomić i dr. Studenti Beogradskog univerziteta aktivno su učestvovali u organizovanju pomoći za pomoć Španskoj republici, tokom građanskog rata, od 1936. do 1939. godine. Oko 40 studenta se borilo u redovima Internacionalnih brigada u Španiji, a polovina njih je poginula. Mnogi studenti, pre svega aktivisti i rukovodioci revolucionarnog studentskog pokreta, od 1941. godine učestvovali su u Narodnooslobodilačkom pokretu, kao borci i organizatori ustanka. Veliki broj je poginuo ili stradao u logorima i zatvorima, a neki su proglašeni za narodne heroje Jugoslavije. Među narodnim herojima bilo je 208 studenata i diplomiranih studenata Beogradskog univerziteta.
Dan studenata
Dan studenata Beogradskog univerziteta praznuje se 4. aprila, u znak sećanja na dan kada je 1936. godine, tokom studentskog štrajka, u sukobu sa pripadnicima „Organizacije nacionalnih studenta“ (ORNAS), poginuo student prava Žarko Marinović. Štrajk tokom kojeg je on poginuo, bio je vrhunac borbe revolucionarnog studentskog pokreta i zahvatio je sve univerzitete u Jugoslaviji. Kao rezultat ovog štrajka povučen je predlog vlasti o uvođenju studentske policije i smenjen rektor Vladimir Ćorović.
Odluku o ustanovljenju 4. aprila kao Dana studenta donelo je Predsedništvo Univerzitetskog odbora Saveza studenata Beograda, 2. aprila1959. godine, u okviru proslave četrdesetogodišnjice SKJ i SKOJ-a. Dan studenata je prvi put proslavljen 1960. godine nizom manifestacija od 2. do 4. aprila. Centralna proslava tada je održana na Kolarčevom univerzitetu, a na Univerzitetu i fakultetima organizovane su manifestacije, priredbe, razgovori sa učesnicima predratnih demonstracija; svečana povorka studenata prošla je kroz grad, koji je za tu priliku bio ukrašen; organizovan je maskenbal, izleti, sportska takmičenja; izašao je svečani broj lista „Student“.
Prilikom proslave Dana studenta, 4. aprila1966. godine, na zgradi Patološkog instituta Medicinskog fakulteta, postavljena je spomen-ploča Žarku Miranoviću, na kojoj piše: „4. aprila 1936. u borbi protiv nenarodnog režima pao je na ovom mestu student prava ŽARKO MARINOVIĆ učesnik najvećeg štrajka studenata Beogradskog univerziteta. Studenti Beograda, 4. aprila 1966“. Zalaganjem Univerzitetskog odbora Saveza studenata Beograda, posmrtni ostaci Žarka Marinovića, su 15. juna1972. godine, preneti i sahranjenu i Aleju zaslužnih građana na Novom groblju.
Hronologija studentskog pokreta
Žandarmerija rastura antifašistički skup u Nišu na kom je trebalo da govori beogradski student prava Ivo Lola Ribar.
U međuratnom periodu, na Beogradskom univerzitetu je organizovano 123 zbora sa oko 100.000 učesnika, 88 demonstracija sa preko 40.000 učesnika, 22 štrajka i rad je prekidan 13 puta u trajanju od 93 dana. Pritom je uhapšeno oko 2.600 studenata, ranjeno oko 200, ubijeno 4, dvoje je umrlo od posledica ranjavanja, a 6 studenata je nestalo.
Hronologija važnijih događaja vezanih za Revolucionarni studentski pokret Beogradskog univerziteta, od 1931. do 1941. godine:
1931. godina
6. novembar
Studenti Beogradskog univerzita održali su protestni zbor protiv Vlade Petra Živkovića i potom krenuli u protestnu šetnju Knez Mihailovom ulicom, u kojoj je učestvovalo oko 2.000 studenata. Policija je zaustavila povorku, uhapsivši 13 i ranivši 6 studenata.
6. decembar
Izbile studentske demonstracije protiv Jugoslovenskog akademskog kluba i sa zahtevima univerzitetskim vlastima da obore izbore za novu upravu Fonda i Pobratimstva. Pred zgradom Tehničkog fakulteta održan je veliki zbor studenata. Nekoliko dana kasnije, 12. decembra, održane su nove demonstracije protiv Uredbe Ministarstva porsvete kojom se ukidala autonomija Univerziteta.
1932. godina
15. januar
Na dan zasedanja Nove narodne skupštine i Senata održane velike studenteske demonstracije u Beogradu. Oko stotinu studenata je bilo uhapšeno, a Univerzitet je bio zatvoren na tri dana.
1. april
Na Pravnom, Medicinskom i Tehničkom fakultetu održani su protestni zborovi protiv donošenja opšte Uredbe o Univerzitetu, kojom je bila povređena njegova autonomija, kao i protiv hapšenja i proterivanja studenata. Zborovi su se pretvorili u demonstracije, zbog čega je Senat Univerziteta doneo odluku o desetodnevnoj obustavi rada Univerziteta.
Mirko Srzentić, student prava, ubijen od žandarma na demonstracijama studenata levičara u Beogradu, 1935.
1933. godina
29. januar
Održani su izbori za upravu Studentskog pravničkog udruženja, na kojima je najveći broj glasova dobila lista studenta-marksista, koji su osvojili sva mesta u upravi.
1. mart
Studenti Beogradskog univerzita organizovali demonstracije protiv uvođenja školarina i taksi. Tada je prihvaćena Rezolucija, koju su pretodno usvojili studenti Zagrebačkog univerziteta o generalnom štrajku.
Na Pravnom fakultetu održan protestni zbor povodom donošenja Uredbe o studentskim udruženjima, kojom se narušavala autonomija univerziteta. Policija je pred zgradom fakulteta pretukla grupu studenata što je izazvalo proteste i dovelo do studentskih demonstracija. Sutradan 22. maja, na zboru oko 300 studenta, okupljenih u zgradi Pravnog fakulteta (danas zgrada Filološkog fakulteta ), koji je bio pod blokadom policije, donet zahtev da policija odstupi s Univerziteta i da se daju garancije da neće biti hapšenja. Uveče istog dana policija upala na fakultet i pohapsila 142 studenta.
jun
Formiran Akcioni odbor stručnih studenstkih udruženja.
Komemoracija povodom godišnjice smrti studenta Mirka Srzentića na Beogradskom univerzitetu prerasla u zbor protiv VladeMilana Stojadinovića. Policija je rasturila zbor i pohapsila organizatore.
Na Pravnom fakultetu, uz učešće oko 2.000 studenata održan miting za mir. Na mitingu je govorio Mirko Davičo. tada je bio formiran Odbor studentskih udruženja za mir, koji je obuhvatao 28 organizacija. Za predsednika Odbora bio je izabran Miloš Minić.
1937. godina
15. mart
Počeo je da izlazi organ stručnih, ekonomskih i kulturnih studentskih udruženja Beogradskog univerziteta list „Student“.
8. jun
Veliki broj studenata Beogradskog univerziteta aktivno je učestvovalo u antifašističkim demonstracijama u Beogradu, protiv dolaska ministra inostranih poslova Trećeg rajhaKonstantina fon Nojrata u posetu Jugoslaviju.
5. decembar
Održan antifašistički zbor studenata Beogradskog univerziteta, kom je prisustvovalo oko 4.000 studenata.
1938. godina
februar
Osnovana organizacija Ujedinjena studentska omladina, koja je bila pod snažnim uticajem revolucinarnog studentskog pokreta i KPJ.
17. mart
Održan miting studenta Beogradskog univerziteta povodom „anšlusa“ Austrije i fašističke opasnosti za Jugoslaviju. Sa mitinga je upućen poziv studentima Zagrebačkog univerziteta da zajedno pruaju otpor fašističkoj agresiji.
19-22. maj
Održan višednevni štrajk studenata Beogradskog univerziteta protiv policijskog nasilja, koje je izvršeno 17. i 18. maja prilikom pretresa i hapšenja studenata Tehničkog fakulteta. Za vreme trajanja štrajka rukovodstva Ujedinjene studentske omladine izdalo nekoliko proglasa - „Kako policija muči studente“ i „Šta je sa uhapšenim studentima“
25. maj
Studenti Pravnog fakulteta u Subotici stupili u jednodnevni štrajk solidarnosti sa studentima Beogradskog univerziteta.
Bosa Milićević, studentkinja ekonomije, umrla od prebijanja na demonstracijama 14. decembra1939. u Beogradu.Spomen ploča demonstracijama 14. decembra 1939.
1939. godina
30. januar
Održan miting studenata Beogradskog univerziteta, kom je prisustvovalo oko 2.000 studenata, posvećen odlukama Njujorškog omladinskog kongresa za mir. U Rezoluciji sa mitinga zahtevala se aktivna pomoć žrtvama rata u Španiji, odbrana žrtava rasnih i antisemitskih progona.
22. april
Na Pravnom fakultetu održana Akademija omladine iz 23 omladinske organizacije, udruženja i sekcija, posvećena ulozi omladine u odbrani zemlje. Na Akademiji je govorio Ivo Lola Ribar.
14. decembar
Održane velike radničko-studentske demonstracije u Beogradu, sa učešćem oko 50.000 ljudi. Policija je u želji da rasturi demonstracije, upotrebila silu i otpočela sukobe s demonstrantima. Najžešći sukobi između demonstranata i policije odigrali su se u Prištinskoj ulici (danas Ulica Cara Nikolaja, a jedno vreme ulica 14. decembra), kod Pravnog fakulteta, kod Tehničkog fakulteta i u Aleksandrovoj ulici (danas Bulevar Kralja Aleksandra, a jedno vreme Bulevar revolucije). Tokom demonstarcija stradalo je 10 lica, od čega 8 studenata, među kojim su: Mirko Luković, student medicine, Rajko Lalić, stolarski radnik, Bosiljka Bosa Milićević, student više komercijalne škole, Živadin Sedlan, student tehnike i dr.
1940. godina
8. septembar
Veliki broj studenata Beogradskog univerziteta učestvovao u izletu radničke i srednjoškolske omladine i građna u Košutnjaku. Izletu je prisustvovalo oko 5.000 ljudi. Policija je napala izletnike i ubila preko deset učesnika.
Rifat Burdžović (1913—1942), student Pravnog fakulteta, od 1933. godine. Član KPJ. Bio je sekretar Univerzitetskog komiteta KPJ, organizator Udruženja studenata iz Sandžaka „Zlatar“ i član delegacije Narodnih studenata Beogradskog univerziteta na Prvom kongresu Ujedinjene omladine Jugoslavije. Učesnik Narodnooslobodilačke borbe. Ubijen 2. oktobra1942. godine. Narodni heroj.
Miloš Minić (1914—2003), student Pravnog fakulteta, od 1933. godine. Član KPJ. Bio je predsednik Opšte studentske menze, sekretar Potpornog udruženja studenata, član Akcionog odbora stručnih studentskih udruženja, rukovodilac studentske „Samopomoći“ i član Univerzitetskog komiteta KPJ. Učesnik Narodnooslobodilačke borbe. Posle oslobođenja bio društveno-politički radnik i član CK SKJ. Narodni heroj.
Krajem marta 1946. godine, tadašnji studentski domovi su dobili nova imena - Dom za studente „Dom Nj. V. kralja Aleksandra I“ u Bulevaru Revolucije (danas Bulevar kralja Aleksandra) nazvan je „Ivo Lola Ribar“ (2004. godine vraćen satri naziv domu), a dom za studentkinje „Kraljica Marija“ u ulici 27. marta, dobio je ime „Vera Blagojević“ (kasnije je izgrađen još jedan novi dom koji je takođe poneo ime Vere Blagojević, pa se ti domovi danas nazivaju „Vera 1“ i „Vera 2“). Aprila 1946. godine u zgradi zadužbine Luke Ćelovića Trebinjca, na uglu Karađorđeve i Zagrebačke ulice, osnovan je studentski dom koji je nazvan „Milovan Đilas“ (ovom domu je kasnije promenjen naziv u „14. decembar“). Tokom 1946. godine osnovan je i dom za studente Poljoprivredno-šumarskog fakulteta u Zemunu koji je dobio ime „Rifat Burdžović-Tršo“ (ovaj dom je kasnije zatvoren, a 1959. godine studentskom domu na Zvezdari, izgrađenom 1948. godine, dato je ime „Rifat Burdžović“).
Novo izgrađeni studentski domovi, takođe su dobijali imena po narodnim herojima, bivišim studentima, kao i značajnim događajima vezanim za studenstki pokret - dom na Voždovcu, osnovan 1954. godine, dobio je ime „Mika Mitrović“; dom na Zvezdari, osnovan 1964. godine, dobio je ime „Slobodan Penezić Krcun“; dom na Voždovcu, osnovan 1965. godine, dobio je ime „4. april“; a dom u Zemunu, osnovan 1978. godine, dobio je ime „Žarko Marinović“. Aprila 1975. godine, najveći studentski dom u zemlji – Studentski grad na Novom Beogradu, dobio je ime po Veljku Vlahoviću.
Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919-1979 (knjiga prva). „Narodna knjiga“ i Institut za savremenu istoriju, Beograd 1980. godina.
Dragomir Bondžić: Pogled na prošlost Beogradskog univerziteta posle Drugog svetskog rata – stvaranje nove tradicije. Institut za savremenu istoriju, Beograd.
