Logos Logos (gr. λόγος – um, reč, govor, slovesnost, smisao, načelo, zakon, nauka i dr.) je višeznačan filozofski i teološki pojam. Izvorno, logos je bitan pojam antičke grčke filozofije, koji iskazuje princip, svetski um, objaktivni zakon po kome se sve događa.[1] U Heraklitovoj filozofiji označava govor prirode koji samo mudrac čuje i razume. Kasnije su ga preuzeli hrišćanski teolozi da bi njime označavali Isusa Hrista, kao božanski logos. U grčkoj filosofiji, kako kod Heraklita, tako i kod stoika, „logos“ kao princip koji održava i ujedinjuje svet je unutar sveta, dok je u Evanđelju po Jovanu reč o ličnosti koja u svet dolazi spolja.[2] Hrišćansko shvatanje „logosa“ ovaj pojam povezuje ne toliko s kosmologijom i filosofskom mišlju, koliko sa istorijom spasenja i jevrejskom dogmom o stvaranju ni iz čega.[2] Nazivi gotovo svih savremenih nauka građeni su prema grčkoj leksici i sadrže nastavak logia što upućuje na logos o nečemu (na primer logika, psihologija, gnoseologija, ontologija, aksiologija, itd.). Logos u starogrčkom jeziku U starogrčkom jeziku logos ima mnogobrojna značenja povezana sa govorom. Još u Homerovim epovima pojam logosa je upotrebljavan u sledećim značenjima: reč, govor, iskaz, svojstvo, istina, red, volja, razum, um, učenje, zakonitost, aksiom, božji um, klica postajanja[3]. Reč logos je izvedena iz glagola „legein“ koji je u prefilozofskoj upotrebi imao dva osnovna značenja: „sabrati ili skupiti“ i „kazati ili imenovati“.[4] Vremenom je u reči logos sabrano i izraženo grčko razumevanje suštine jezika kao mišljenja i kazivanja istine bića. Prema opštem verovanju starih Grka, sve što je bilo, sve što jeste i sve što će biti ima svoj tajanstveni logos (govor). Taj logos neki razumeju bolje od drugih, a to su često pesnici koji u stanju nadahnuća izražavaju logos onoga što je bilo, onoga što jest i što će biti, ljudskim govorom.[5] Takođe se verovalo da dar izražavanja logosa koji saopštava tok budućih događaja imaju proroci, odnosno proročice, u apolonskim proročištima (vidi Delfi). Logos u antičkoj filozofijiLogos u antičkoj filozofiji ima sledeća značenja[6]:
HeraklitSa starogrčkim filozofom Heraklitom (oko 540-480. pne.) logos postaje bitan filozofski pojam, koji ukazuje na poredak i umnost u svetu.[7] Po Heraklitu, tok promene, koji se u svetu vidi na nivou prirodnih fenomena, deluje u skladu sa principom koji ograničava i zadržava javljanje haosa. Heraklit ovaj princip reda naziva logosom.[8] Za Heraklita, logos označava govor prirode[5] i opštu zakonomernost događanja u svemiru.[1] Logos je imanenitan svemu postojećem, sveprisutan, opšti i zajednički. 
Ono što jeste saopštava istinu o sebi, objavljuje se. Spoznaja logosa uslovljena je time da se ne ostane na čulnom i pojedinačnom, već da se iznađe nužni, opšti zakon koji važi za sve i koji se ispoljava u svemu. Stoga postupati samo „po svojoj vlastitoj pameti“, znači nemogućnost uvida u strukturu kosmosa koja je sadržana u logosu.[1]
Svepristunost logosa čini da čulna mnoštvenost stvari i događaja ima značenje celine, jednosti:
samimtim saznanja covekovih misliju donose pravo misljenje svoji izgovorenim recenicama shodno tim dolazi do neuobicnisti postojanja glasovitih promena u odnosu na svet i znanje posedovanja moci coveka u danasnjem svetu dimic dejan PlatonPlaton je isticao stvaralački karakter primarnog logosa. Iz njega proističu posebni logoi kao stvaralačke moći na raznim nivoima sveta.[6] AristotelZa Aristotela, logika je stvar logosa. Sam naziv logika, pored etimološke veze, sadrži istu dvosmislenost kao i logos. Grčki naziv za logiku jeste logike episteme, a to znači „znanje o logosu“. Logika je nauka koja obuhvata prvenstveno mišljenje, ali isto tako i govor kojim se mišljenje iskazuje, obelodanjuje. Logos je stvar mišljenja, mišljenja koje (po obrascu dvanaeste knjige Metafizike) misli samo sebe. Srž onoga što je u logici dato može se shvatiti i kao kazivanje istine bića, odnosno kao logos bivstvujućeg koji se može shvatiti.[9] StoiciHeraklitovo značenje logosa razradili su u stoičkoj filozofiji Zenon, Epiktet, Marko Aurelije i drugi. Za stoike logos, osim nužnosti i zakonomernosti, dobija i značenje univerzalnog uma (endithetos), koji podvrgava sve stvari i događaje njihovoj sudbini, dosuđuje ono što se zbiva i što će se zbivati.[5] Ljudski razum učestvuje u univerzalnom logosu, i odražava ga rečju ili delom (prophorikos), a ljudska priroda predstavlja teren i merilo za etičko razmišljanje i delovanje.[8] Za stoičara Hrisipa, logos je ona sila koja čini ljudski govor razumnim, um logičnim, i celokupnu prirodu smislenom. Kod stoika logos dobija i značenje principa celokupnog morala. Njihovo moralno načelo je bilo „živeti po prirodi“, što je ustvari značilo živeti po logosu.[6] Stoici prvi put dovede u blisku vezu logos i nomos (zakon kojim se regulišu odnosi u državi), na čemu se zasniva i stoički kosmopolitizam. Mudri ljudi se osećaju kao građani kosmosa jer znaju da su ljudski zakoni produžetak kosmičkog logosa.[6] Heraklitovo izjednačenje života i logosa našlo je mesta u stoičkoj terminologiji kao logos spermatikos (semeni logos), aktivni životni princip koji deluje na pasivnu materiju da bi uredio svet.[3] Ovi logoi izgleda da vrše nešto od funkcije Platonovih ideja.[7] etika nauka o moralu po svedocenju aristotela sustina znacajnog moralnosti covekovog znanja sta je bilo u proslosti covekovih misliju po svedocenju biblije dolazimo do saznanja da se svet brzo razvija u odnosu na nauku metafiziku fiziku matematiku i knjizevnost kao najprirodnija nauka na svetu ima znacaj u ucenju sveta...knjizevnost je najprirodnija svecka nauka Logos u jevrejskoj filozofijiFilon AleksandrijskiJevreji veruju da je Božjom rečju stvoren svet, pripisujući božanskom logosu moć stvaranja iz ničega, što se ne može naći u grčkoj mitologiji ni filozofiji. Sponu između filozofsko-grčkog i biblijsko-jevrejskog značenja logosa je napravio jevrejski novoplatonski filozof iz Aleksandrije, Filon (oko 30. pne. - 50. n.e.), služeći se septuagintom (grčkim prevodom Starog zaveta u kojem se pojavljuje termin logos) i spisima grčkih filozofa.[5] Filon je koristio pojam logosa kao sredstvo za prenošenje jevrejskih religioznih ideja svojim helenističkim savremenicima.[8] Za Filona Aleksandrijskog, logos je plodotorna sila koju Bog iz sebe zrači. Ova sila je istovremeno tvoračka reč Božja i božji prvorođeni Sin. Pored toga, logos je stvoreni svetski duh (analogan stoičkoj pneumi), i konačno, on je ljudski duh kojem se objavljuje reč božja ili koji tu reč otkriva.[5] Za Filona, govor (logos) svetih knjiga je direktno objavljena reč božja, dok je govor filozofskih rasprava bio samo naslućivanje božanskog logosa. Biblijski logos je imperativni govor božji koji se saopštava prorocima i koji zatim postaje zakon za sve ljude. Božji logos je uvek objava, otkrivanje skrivenih božjih namera ljudima. Ovaj pojam je odatle prenesen i u hrišćansku teologiji, prvenstveno putem Jovanovog jevanđelja.[1] Logos u hrišćanstvuLogos u hrišćanskoj teologiji ima sledeća značenja:
Novi zavetIzraz logos u Novom zavetu je upotrebljen više od 300 puta - uvek u značenju reči, ljudske ili Božije. U značenju Božije reči, ima nekoliko značenjskih varijanti: 1) zapisivanje, učenje, otkrivenje Starog zaveta; 2) govor, propoved, učenje Isusa Hrista; 3) jevanđelje ο spasenju; 4) knjige svetog Pisma; 5) sadržaj hrišćanske vere; 6) božanska hipostaza, odnosno Isus Hristos.[11] Na srpski jezik je često prevođen kao »slovo«. Jovanovo jevanđelje Hrišćanska recepcija logosa je eksplicitna u uvodu Jovanovog jevanđelja (Jn. 1,1–18), gde pisac poistovećuje Isusa sa božanskim Logosom (1,3).[8]
Kod Jovana je logos shvaćen kao sin božji i odnosi se na Isusa Hrista koji predstavlja utelovljenje božanskog logosa. Prve reči Jovanovog jevanđelja, „u početku beše logos“, su mnogi, pre svega Avgustin, ocenili kao direktan uticaj Heraklitove, Platonove i stoičke filozofije.[6] U Jevanđelju po Jovanu dolazi do identifikacije iskona i logosa („U početku beše reč“), života i logosa („u njemu beše život“, 1,4) i Isusa kao telesnog bića i logosa („I logos postade telo“, 1,14).[5] Pojam „logos“ se pojavljuje samo u uvodu Evanđelja po Jovanu da bi u potpunosti nestao u ostalom tekstu. Naučnici danas veruju da prolog potiče iz starijeg izvora (verovatno iz liturgijske himne) koju Jovan integriše u tekst. Efes, gde je po predanju pisano evanđelje, je mesto u kome je Heraklit u 6. veku pre Hrista uveo pojam „logosa“ u grčku filosofiju.[2] Nakon Jovanovog preuzimanja pojma logosa, kasnije kod raznih hrišćanskih teologa Hristos biva upoređen s logosom. Tako npr. kod Minucija Feliksa bog otac je nus, sin božji je logos a Sveti Duh je pneuma, duša.[6] Hrišćanski apologetiU koncepciji prvih hrišćanskih apologeta: Justina Filozofa, Tatijana, Atinagore, Klimenta Aleksandrijskog, logos je svetlost koja „oplođuje“ filozofiju i premudrost. Justin smatra da hrišćanstvo i filozofija imaju jedan te isti izvor – božanski logos. Starozavetni proroci su primili svetlost otkrivenja logosa. Smatrajući da su i Heraklit i Sokrat vodili život u skladu s logosom, Justin ih ubraja u hrišćane i pre same pojave hrišćanstva.[1] Za Justina (Apologija I, 46,1-4; Apologija II, 7,1-4; 10,1-3; 13,3-4) i Klimenta Aleksandrijskog (Stromata I, 19,91,94), to oplođavanje jeste kosmičko, pa se tako semena logosa nalaze i u prehrišćanskoj filozofiji i u nehrišćanskim religijama.[13] Doktrinom ο logosu hrišćanstvo naglašava da ništa nije bez božanskog smisla u egzistenciji bića, odnosno da sve postoji u Bogu.[11] Irinej sledeći Justina, čija dela poznaje, poistovećuje „logos“ sveta tvorevine sa ovaploćenim „logosom“ evanđelja, Hristom. Kao i Justin, i on se sreće s helenskom mišlju, naročito stoičkom, u ovoj osnovnoj ideji da „logos“ obuhvata i održava svet, da se on nalazi svuda i da je kroz njega Bog stvorio svet. Obojica smatraju da je „logos“ glavna tema Staroga zaveta i ključ za poznanje otkrovenja Božijeg u istoriji i tvorevini.[2] From smatra da je uvođenje kristologije Logosa u vjeru crkve imalo za posljedicu transformaciju hrišćanstva u doktrinu sa grčko-filozofskim crtama; ono je potisnulo stare eshatološke ideje i zamijenilo historijskog Isusa konceptualnim Kristom.[14] Arijanska teologijaSledeći razvoj aristotelovske misli, aleksandrijski teolog Arije je pokušao da sačuva nestvorenost kao isključivo obeležje Nepokrenutog Pokretača, podvlačeći ontološku razliku između Boga i logosa. Njegova teologija je počivala na kosmološkim pretpostavkama da je logos stvoren: „Sve stvari su iz nebića, i sve su one dovedene u postojanje i jesu stvorenja i dela. Tako je i Logos Božiji preveden iz nebića, i bilo je kada ga nije bilo, i nije ga bilo pre nego što je preveden [postao], već je i takođe imao početak kada je bio stvoren“.[15] Logos je stvoren pre nego što su ostale stvari došle u postojanje, kao neophodan posrednik drugih bića. Samo je Bog Otac nestvoren, bespočetan i večan. Logos je, kao stvorenje, nesličan Ocu, konačan, promenjiv i podlažan promeni. Maksim IspovednikPatristička teologija, a naročito Maksim Ispovednik, govori opširno o logosima (gr. λογοι logoi), koji preegzistiraju u Bogu i preko kojih Bog saopštava smisao svoje tvorevine. Prema svetom Maksimu, svako stvorenje ima smisao i svrhu jer sadrži večni božanski logos. Logos je dat svemu stvorenom kao večiti cilj i svrha koji treba da budu postignuti.[16]
Kroz λογοι Bog stvara harmoniju i smisao tvorevine. U tom smislu, svet je ne samo opipljiv nego je i inteligibilan. Logika je moguća baš zbog toga što svet ima svoju logičnost radi ovih λογοι. Svi delovi tvorevine kreću se, približuju se i opšte među sobom u jedinstvenom harmoničnom kretanju, koje se ostvaruje kada čovek s Bogom formira jedinstvo neposrednosti.[13] Po Maksimovom mišljenju, čoveku pripada izuzetno mesto među stvorenjima. Ne samo da u sebi nosi logos, već je i slika božanskog logosa, a cilj njegove prirode je da postigne sličnost sa Bogom. Čovekova je uloga u stvaranju da sjedini sve stvari u Bogu i da tako prevaziđe zle sile odvajanja, deobe, raspadanja i smrti.[16] Logos u islamskoj filozofijiIbn ArabiSrednjevekovni arapski filozof Ibn Arabi govori o transcendentnom jedinstvu religijskih formi ili jedinstvenom iskonu različito ispoljenog religijskog duha. Ibn Arabi je, posebno u delu Dragulji mudrosti, razradio ovu ideju kroz pojam večnog ili univerzalnog logosa, koji predstavlja okosnicu božanske objave. On je nastojao da pronikne u unutrašnju suštinu različitih religijskih formi i da dubokim razumevanjem sve tokove reči Božije vrati na njihov jednosni izvor.[17] PovezanoIzvori
Vanjske veze |
