Od 82.500 Jevreja koji su živeli u Jugoslaviji do 1941. godine svega njih 14.000 (17%) je uspelo da preživi holokaust. Albert Vajs navodi da je stradalo oko 80% od ukupnog broja jugoslovenskih Jevreja, odnosno oko 60. 000 ljudi.[1]
Pre nego što su okupacione vlasti počele s odvođenjem Jevreja najpre u sabirne, a potom i u koncentracione logore, značajan broj Jevreja pridružio se Narodnooslobodilačkom pokretu Jugoslavije, a mnogi od njih su bili i predratni članovi Komunističke partije Jugoslavije i SKOJ-a. Posle oslobođenja jugoslovenskih Jevreja iz italijanskih koncentracionih logora, septembra 1943. godine, Jevreji su masovno počeli da stupaju u Narodnooslobodilački pokret.
Od 4.556 Jevreja koji su učestvovali u Narodnooslobodilačkoj borbi, njih 2.897 su učestvovali kao borci Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, a 1.569 kao pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta. Od onih koji su se borili kao vojnici, poginulo je 720 (29%), a pripadnika pokreta poginulo je 599 (38%). Od 720 poginulih kao pripadnici NOVJ, njih 438 je poginulo u borbenim jedinicama, dok je drugi deo poginuo na poziciji komandanta, političkog komesara ili na drugoj poziciji. Izvestan broj Jevreja je tokom rata bio na visokim vojnim ili političkim funkcijama, a Moša Pijade bio je član CK KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ.
Pavle Pap Šilja (1914-1941), delegat CK KPJ u Dalmaciji. Za narodnog heroja proglašen je 5. jula1945. godine
Moša Pijade (1890-1957), član CK KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 27. novembra 1953. godine.
Adolf Štajnberger Drago (1916-1943), politički komesar Treće čete Trećeg bataljona Drugog kordunaškog partizanskog odreda. Za narodnog heroja proglašen je 27. jula1943. godine.
Vojo Todorović Lerer (1914–1990), Ordenom narodnog heroja odlikovan 20. decembra 1951. godine.
Slaviša Vajner (1903–1942), Ordenom narodnog heroja odlikovan 25. novembra 1944. godine.
U svesti nacista, postojalo je poistovećenje komunističkih pobunjenika sa Jevrejima, što je činilo Jevreje adekvatnom metom za "odmazde". Krajem oktobra 1941., kada je ustanak u Srbiji dostigao vrhunac, Harald Turner je u pisao da taoce treba tražiti među zatvorenim Jevrejima i Romima, smatrajući to "pitanjem principa, budući da ove dve grupe predstavljaju elemenat nesigurnosti i stoga opasnost po javni red i sigurnost."[3] Oktobra 1941. godine, kao odgovor na sve veći partizanski ustanak u Srbiji, novopostavljeni komandant nemačke vojske u Srbiji, Franc Beme je uveo takozvane "mere pokajanja", obelodanjene u zvaničnoj naredbi da se za svakog ubijenog nemačkog vojnika ima pogubiti 100 civila, a 50 za svakog ranjenog. U Bemeovom naređenju je naglašeno da taoci moraju biti uzimani iz populacija koje uključuju: "sve komuniste, ljude za koje se sumnja da su komunisti, sve Jevreje i određen broj nacionalista i demokratski nastrojenih stanovnika."[4] Shodno tome, prednost pri masovnim streljanjima su imali jevrejski zatvorenici iz Šapca i Beograda, osumnjičeni komunistički simpatizeri zatvoreni u logoru Banjica, kao i grupe Roma iz Beograda i okolinih naselja.[5] Tokom dva meseca Bemeovog mandata na čelu vojne komande (oktobar-decembar 1941.), ubijeno je približno 30 000 civila - uključujuci gotovo svo muško jevrejsko stanovništvo Srbije.[6][7]
Represalije su bile efikasan način za rešavanje "jevrejskog pitanja", naročito posle Ajhmanovog naređenja. Kako je Harald Turner istakao u prepisci sa Berlinom, sprovođenje kaznenih mera bio je "neprijatan posao", ali se "jevrejsko pitanje, samo po sebi, najbrže rešava na ovaj način".[8] Turner se pritom osvrnuo na nelogičnost politike streljanja jevrejskih taoca, budući da je odmazda trebalo da ide "na račun Srba" koji su činili okosnicu pobune. Međutim, ovo je pravdavao pozivajući se na praktične razloge ("oni [Jevreji] su ti koje već imamo u logoru") i "konačno rešenje": "Sem toga, oni su takode građani Srbije i moraju da nestanu".[9]
Jedan nemački vojnik je nakono rata konstatovao: "Ubijanje Jevreja nije imalo nikakve veze sa napadima partizana". Odmazda je zapravo bila "alibi za istrebljenje Jevreja".[10]
Plakat za propagandnu Hrvatsku izložbu o Židovima u NDH 1942. godine.
Propaganda NDH po pitanju Židova je stajala na opštoj liniji nemačke nacističke propagande. Židovi su navodno bili glavni rušilački elemenat u Hrvatskoj sve dok nije došla nacistička okupacija i rješila "židovsko pitanje u NDH".
Nakon Vlada narodnog spasa Milana Nedića je najviše ulagala u antikomunističku i antisemitsku propagandu. Na propagandnim plakatima Nedićeve vlade Jevreji su prikazivani kao okrutni gospodari sveta, koji drže ekonomiju, privredu, vojsku i dr. Boljševici, komunisti i zapadni saveznici (Britanija i SAD) su gotovo uvek dovođeni u vezu sa Jevrejima i njihovom "globalnom zaverom". General Milan Nedić svoje govore redovno usmerava protiv "komunističko-jevrejskog ološa" i "komunističko-masonsko-jevrejsko-engleske mafije".[11] Ovakva retorika je bila veza sa nacističkom politikom prema Jevrejima, u kojoj su srpski kvislinzi bili veoma angažovani.
Masovno hapšenje Jevreja je u Srbiji počelo u avgustu 1941. godine, u čemu je ključnu ulogu imala kvislinška Nedićeva vlada, čija je policija i žandarmerija svojski pomagala nacistima u holokaustu.[12] Jevreji Srbije su poubijani između jeseni 1941. i proleća 1942. godine. Nedić je pokušavao da impresira naciste svojim antisemitskim žarom, pa je 22. juna 1942. pisao generalu Baderu, tražeći
da srpski "nacionalno zdravi oficiri" u nemačkim logorima budu razdvojeni od Jevreja i komunista.[13]
Prisustvo Jevreja u narodnooslobodilačkom pokretu obilato je koristila četnička propaganda, radi naglašavanja navodno "nesrpskog" karaktera partizana. Od samog početka, četnički vođa Draža Mihailović prikazuju komuniste kao etnički strani element. U pregovorima sa Nemcima u novembru 1941, Mihailović uverava Nemce da "partizane vode stranci, oni koji nisu Srbi: Bugarin Janković, Jevrejin Lindemajer, Mađar Borota, dva muslimana čija mi imena nisu poznata, pripadnik ustaša major Boganić" (imena i podaci su netačni sem Borote, ali on nije Mađar).[14] Retorika ove vrste je brzo usvojena. Kapetan Bogdan Marjanović24. februara 1942, povodom preuzimanja dužnosti komandanta Rogatičkog odreda, zasniva svoj govor protiv partizana na međuetničkoj isključivosti protiv "čivuta" (pogrdan naziv za Jevrejina), "krvoločnih Turaka i Hrvata":
Budite junaci svesni da nam preti opasnost od novih neprijatelja, a to su komunisti. Oni pod lažnim lozinkama da se bore protiv okupatora, pokušavaju da u svoje ruke uvuku što više naših neukih Srba Bosanaca, a posle da nas potčine pod vlast čivuta i onih istih krvoločnih Turaka i Hrvata, koji su stotine hiljada naše braće uništili na najzverskiji način.[15]
Ravnogorska propaganda, da bi odvraćala ljude da ne stupaju u partizanske formacije, obavezno je isticala da na čelu NOP-a stoje Jevreji i drugi tuđinci. Četnički izvještaji, zapovijesti, depeše partizane često imenuju kao "mošinovce" (sinonim za Jevreje i komuniste), sledbenike Moše Pijade.[16][17] Sličnu rasističku retoriku koristi i Jezdimir Dangić, četnički komandant iz istočne Bosne, koji optužuje partizanske odrede da ih vode "čivut Moša Pijade, Turčin Safet Mujić, mađar Franjo Vajnert i takozvani
Petar Ilić čije pravo ime niko ne zna", a cilj im je da unište srpstvo.[18][19] Četnički komandant u oblasti Nevesinja Boško Todorović u svom proglasu iz 1941. piše da će Srbi, kada postignu zlatnu slobodu, slobodno izjasniti da li su za Veliku Srbiju, očišćenu od Turaka i drugih ne-Srba, ili neku drugu državu u kojoj će "Turci i Jevreji" ponovo biti ministri, komesari, oficiri i "drugovi".[20]
Marijan Stilinović, partizanski borac, piše o grupi četnika koji su januara 1942. prebegli iz partizana jer su im u vođstvu bili Jevreji i Hrvati.[21]Dobroslav Jevđević, Mihailovićev delegat u istočnoj Bosni i Hercegovini, u svom izveštaju iz juna 1942. godine napominje da proleterske brigade imaju mnogo "Jevreja, Cigana i muslimana." [22] Jevđević u proglasu protiv partizana jula 1942. godine iznosi prilično bizarne optužbe: "Oni uništavaju srpske crkve i dižu džamije, sinagoge i katoličke hramove".[23] Na skupu četnika u Trebinju jula 1942, partizane su proglašeni najvećom pretnjom za srpski narod jer ih vode "muslimani, katolici i Jevreji". Na istom zboru je odlučeno da u srpskim zemljama moraju živeti samo Srbi.[24]
Petar Baćović, Todorovićev naslednik u istočnoj BiH, u svom proglasu Srbima u partizanskim redovima oktobra 1942, objašnjava kako su "Jevreji, udruženi sa najvećim šljamom zemlje", pobegli u šume i tamo propagiraju boji život u komunističkoj državi.[25] On svom proglas završava rečima:
Tito i Moša Pijade, najčešće mete četničke antijevrejske propagande.
Četnički pamflet u okolini Sarajeva u jesen 1942. govori o "komunistima čije vođe su Jevreji i koji hoće da nametnu jevrejsku vladavinu svijetu".[26] Četnici su decembra 1942. rasturali rasistički pamflet u istočnoj Hercegovini koji glasi:
Vrhovni zapovednik svih komunističkih snaga u zemlji je neki Drug Tito, čije pravo ime niko ne zna, ali znamo jedino da je zagrebački Jevrejin. Njegov glavni saradnik je Moša Pijade, beogradski Jevrejin; Franjo Vajner, mađarski Jevrejin; Azija Kokuder, bosanski Turčin; Safet Mujije, Turčin iz Mostara, Vlado Šegrt, bivši robijaš; i mnogi drugi njima slični. Njihova imena najbolje svedoče ko su i koliko se bore za naš narod.[27]
Četnički vođa general Mihailović svojim depešama za partizane kaže: "To su najveći zlotvori koje vodi jevrejština."[28] On u obraćanju potčinjenima u decembru 1942. godine takođe koristi prisustvo Jevreja i drugih naroda kao argument protiv partizana:
Partizanske jedinice su pune razbojnika svih vrsta, kao što su ustaše - najgori kasapi srpskog naroda - Jevreji, Hrvati, Dalmatinci, Bugari, Turci, Mađari i svih drugih naroda sveta.[29]
Dana 10. februara1943. godine, početkom Četvrte neprijateljske ofanzive, četnički komandanti Istočne Bosne, Hercegovine, Dalmacije i Like objavili su zajedničko saopštenje "narodu Bosne, Like i Dalmacije" u kojem kažu:
Pošto smo očistili Srbiju, Crnu Goru i Hercegovinu, došli smo Vam u pomoć da razbijemo žalosne ostatke komunističke međunarodne, zlikovačke bande Tita, Moše Pijade, Levi Vajnerta i drugih plaćenih jevreja.[30]
Šovinizam četnika, a naročito njihov anti-semitizam, veoma je blizak propagandi Nedićeve vlade, koja je, opet, deo opšte nacističke ideologije.[19] Često prozivanje "Jevreja" u partizanskim redovima, u jeku holokausta u Jugoslaviji, delom je dodvoravanje nacistima.[19] Kako se povećavala saradnja četnika sa Nemcima, tako se njihov stav prema Jevrejima pogoršavao. U oblastima pod njihovom kontrolom, oni su poistovećivali Jevreje sa komunistima. Bilo je mnogo slučajeva da su četnici ubijali Jevreje ili su ih predavali Nemcima.[32]
Foto galerija
Zatvoreni Jevreji u Beogradu aprila 1941.
Zatvoreni Jevreji u Beogradu, već 13. aprila 1941.
↑Marijan Stilinovic, Bune i otpori, Zora, Zagreb, 1969, str. 140.
↑Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilackom ratu jugoslovenskih naroda, Vojnoistorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Belgrade, 1954-, pt 14, vol. 1, doc. 114, p. 400.
