Po podaniu tego faktu do publicznej wiadomości rozpoczęto dwie operacje: operację London Bridge – ogólny plan działań przewidzianych do realizacji po śmierci monarchini[4][5][6][7], oraz operację Jednorożec – podobny plan na wypadek, gdyby królowa zmarła w Szkocji[8][9]. Ogłoszono również 10-dniowy okres żałoby narodowej[10]. Uroczystości pogrzebowe Elżbiety II mające charakter państwowy odbyły się w Opactwie Westminsterskim 19 września 2022 o godzinie 11:00 czasu lokalnego[10]. Po nabożeństwie żałobnym królowa została pochowana w kaplicy św. Jerzego na zamku w Windsorze[11]. Śmierć Elżbiety II spotkała się z licznymi reakcjami przywódców i organizacji na całym świecie[12].
Jej następcą został najstarszy syn władczyni, książę Karol, który przybrał imię Karol III[13].
Tło
Elżbieta II (2021)
Królowa przeważnie żyła w dobrym zdrowiu przez większość czasu swojego panowania, choć zdarzało jej się cierpieć na mniej lub bardziej dolegliwe schorzenia[14]. W październiku 2021 brytyjskie media poinformowały, że królowa zaczęła używać laski podczas publicznych wystąpień[15]. W tym samym miesiącu spędziła noc w szpitalu[15], w wyniku czego jej wizyty w Irlandii Północnej oraz na szczycie klimatycznym w Glasgow zostały odwołane[16][17]. W listopadzie tego samego roku królowa cierpiała z powodu urazu pleców, co uniemożliwiło jej uczestniczenie w obchodach Niedzieli Pamięci[18][19][20].
W lutym 2022, podczas pandemii koronawirusa w Wielkiej Brytanii, królowa była jedną z kilku osób przebywających w zamku w Windsorze, które uzyskały pozytywny wynik testu na obecność COVID-19[21][22]. Jej objawy zostały opisane jako łagodne, podobne do przeziębienia[23], a królowa później skomentowała, że choroba sprawiła, iż czuła się „zmęczona i wyczerpana”[24]. Biorąc pod uwagę znane skutki zdrowotne przebytego zakażenia COVID-19 u osób starszych[25][26], w obawie o stan zdrowia, poradzono jej ograniczenie wszelkich aktywności[27][28]. Królowa prawdopodobnie jednak czuła się na tyle dobrze, by móc wznowić wykonywanie swoich obowiązków od 1 marca[28][29]. Królowa była obecna na nabożeństwie odprawionym w intencji zmarłego księcia Filipa w Opactwie Westminsterskim (29 marca)[30], ale nie mogła z kolei uczestniczyć w dorocznym nabożeństwie z okazji Dnia Wspólnoty Narodów[31], ani w Nabożeństwie Królewskim (zwanym Royal Maundy Service) miesiąc później[32][33]. W maju królowa po raz pierwszy od 59 lat nie wzięła udziału w uroczystej ceremonii otwarcia nowej sesji parlamentu brytyjskiego (w 1959 i 1963 nie wzięła w niej udziału, ponieważ była w ciąży odpowiednio z Andrzejem, księciem Yorku i Edwardem, hrabią Wessexu)[34][35]. Pod jej nieobecność sesja parlamentu została otwarta przez księcia Walii, Karola, oraz Wilhelma[36]. Z czasem następca tronu musiał wykonywać coraz więcej oficjalnych obowiązków w zastępstwie królowej[37]. W czerwcu królowa nie była w stanie brać udziału w Nabożeństwie Dziękczynnym z powodu złego samopoczucia podczas obchodów swojego platynowego jubileuszu; oficjalne źródła wspomniały o jej „dyskomforcie” i problemach z poruszaniem się w czasie parady wojskowej z okazji urodzin monarchini w pierwszym dniu obchodów[38][39]. Podczas trwania innych uroczystości znajdujących się w oficjalnym programie wydarzenia, królowa w dużej mierze ograniczała się do przebywania na balkonie Pałacu Buckingam[40].
Kalendarium
Kondukt żałobny z trumną królowej opuszcza Pałac Holyrood i wyrusza do katedry św. Idziego w EdynburguProcesja z trumną królowej z Pałacu Buckingham do Westminster Hall
6 września, dwa dni przed śmiercią, królowa przyjęła rezygnację Borisa Johnsona z funkcji premiera Wielkiej Brytanii i mianowała Liz Truss jego następczynią. Zrobiła to w zamku Balmoral (królowa przebywała tu na wakacjach); zerwała tym samym z tradycją, ponieważ robiono to zwykle w Pałacu Buckingham[41].
7 września miała wziąć udział w internetowym spotkaniu Tajnej Rady Wielkiej Brytanii, aby zaprzysiąc nowych ministrów w rządzie Truss, ale ogłoszono, że spotkanie zostało odwołane po tym, jak lekarze zalecili jej odpoczynek[42]. Tego dnia królowa wydała jeszcze publiczne oświadczenie, w którym przekazała kondolencje rodzinom ofiar serii ataków nożowników w Saskatchewan[43].
8 września 2022 przed południem Pałac Buckingham poinformował, że lekarze są zaniepokojeni stanem zdrowia Elżbiety. Królowa przebywała wówczas w rezydencji w Balmoral. O powadze sytuacji świadczyło również to, że najbliższa rodzina królowej porzuciła tego dnia swoje obowiązki i udała się do miejsca jej pobytu. Brytyjska królowa zmarła w otoczeniu rodziny w Balmoral. O godz. 16:30 czasu lokalnego (17:30 czasu polskiego) o śmierci królowej poinformowana została premier Liz Truss, o 18:30 (19:30 czasu polskiego) zaś informację tę podał kanał BBC[44]. Informacja wywołała poruszenie wśród zgromadzonych przed pałacem Buckingham[45].
9 września 2022 w londyńskiej katedrze św. Pawła odbyło się pierwsze nabożeństwo po śmierci królowej[102]. Tego dnia w południe zabiły dzwony kościelne, między innymi te w Opactwie Westminsterskim i w Windsorze. Z kilku miejsc, w tym z londyńskiego Hyde Parku, oddano 96 salw armatnich, po jednej na każdy rok życia Elżbiety II. Odbyło się również posiedzenie połączonych izb brytyjskiego parlamentu, Izby Lordów oraz Izby Gmin[103]. Po raz pierwszy publicznie odśpiewano też hymn brytyjski w zmienionej wersji, „God Save the King”[104]. Później Karol wygłosił pierwsze orędzie do narodu[105].
10 września 2022 odbyło się zebranie Rady Akcesyjnej, która oficjalnie proklamowała Karola królem[106]. Deklaracja proklamacyjna została odczytana z balkonu pałacu św. Jakuba, a następnie podpisana przez księcia Williama[107]. Kolejne odczytanie dokumentu miało miejsce w starej siedzibie londyńskiej giełdy[108]. Poinformowano też o dacie pogrzebu królowej i potwierdzono, że dzień ten (19 września) będzie dniem wolnym od pracy[109].
11 września 2022 odczytano deklarację proklamacyjną w pozostałych państwach wchodzących w skład Zjednoczonego Królestwa[108]. Później przewieziono trumnę z ciałem królowej w kilkugodzinnym kondukcie z zamku Balmoral do Edynburga, a następnie została ona wniesiona do Pałacu Holyrood. Podczas ceremonii były obecne dzieci królowej: księżniczka Anna, książę Andrzej i książę Edward[110].
12 września 2022 nastąpiła ceremonia przeniesienia w kondukcie żałobnym trumny z Pałacu Holyrood do katedry św. Idziego w Edynburgu, gdzie w obecności króla Karola III, jego małżonki i rodzeństwa odbyło się nabożeństwo żałobne[111].
13 września 2022 trumna z ciałem monarchini z edynburskiej katedry wyruszyła na lotnisko w stolicy Szkocji i stamtąd odleciała do bazy RAF Northolt w zachodnim Londynie i w kondukcie żałobnym wyruszyła do pałacu Buckingham[112]. Tego samego dnia nowo wybrany monarcha odwiedził Irlandię Północną, gdzie przyjął kondolencje od Zgromadzenia Irlandii Północnej i wziął udział w nabożeństwie upamiętniającym Elżbietę II[113]. Ubolewanie z powodu śmierci królowej wyraził również jeden z byłych członków IRA[114].
14 września 2022 trumna królowej, ozdobiona cesarską koroną państwową oraz wieńcem z białych róż, białych dalii, sosny (z Balmoral), lawendy i rozmarynu (z Windsoru), niesiona na wozie artyleryjskim King’s Troop Royal Horse Artillery (wcześniej użytym do przewożenia trumien jej rodziców), została przewieziona z Pałacu Buckingham do Westminster Hall w wojskowej procesji, w której wzięli udział król, księżniczka królewska, książę Yorku, hrabia Wessex, książę Walii, książę Sussex, sir Timothy Laurence, Peter Phillips, hrabia Snowdon i książę Gloucester[115][116]. Jako niepracujący królewicze, książę Yorku i książę Sussex nie założyli na tę okazję mundurów wojskowych[115]. Królowa Małżonka, księżniczka Walii, hrabina Wessex i księżna Sussex podążały za procesją w dwóch osobnych samochodach[117][118]. Orkiestry wojskowe grały utwory Beethovena, Mendelssohna i Chopina, a uderzenia bębnów towarzyszyły marszowi w tempie 75 kroków na minutę[115]. Podczas trwania procesji Big Ben dzwonił co minutę[115]. Procesja przeprowadziła trumnę przez Ogrody Królowej, The Mall, Horse Guards Parade i Horse Guards Arch, Whitehall, Parliament Street, Parliament Square i New Palace Yard[119]. Członkowie trzech rodzajów sił zbrojnych utworzyli wartę honorową, aby przyjąć trumnę na Parliament Square. Po przybyciu trumny arcybiskup Canterbury i dziekan Westminsteru odprawili nabożeństwo w obecności króla i członków rodziny królewskiej[120]. Podczas krótkiego nabożeństwa odśpiewano "O Panie, Ty mnie odszukałeś i poznałeś", po czym żołnierze z Grenadier Guards umieścili trumnę na katafalku[115]. O godzinie 17:00 królowa spoczęła w Westminster Hall i przebywała tam do 6:30 rano w dniu pogrzebu[121]. Przez cały ten czas, w dzień i w nocy, ludność mogła składać osobiście zmarłej królowej wyrazy szacunku. Oprócz korony na trumnie zostało umieszczone królewskie berło i jabłko[122]. Kanał telewizyjny BBC transmitował to wydarzenie przez internet na żywo dla wszystkich tych, którzy z różnych przyczyn nie mogli odwiedzić Westminster Hall osobiście[123][124].
15 września od wczesnych godzin porannych ludzie oczekiwali w wielokilometrowej kolejce, by oddać hołd zmarłej monarchini[125]. Trasa kolejki wiodła od parku w Southwark, południowym nabrzeżem Tamizy, następnie przez Lambeth Bridge i Victoria Tower Gardens w kierunku Westminsteru. Przed przekroczeniem bramy wejściowej wszystkie osoby w kolejce musiały okazać kolorową opaskę na nadgarstku, którą otrzymywali w momencie dołączenia do kolejki po drugiej stronie rzeki[125].
16 września król Karol z żoną Camillą odbyli podróż do Walii[120][126]. Najpierw wzięli udział w nabożeństwie poświęconym pamięci Elżbiety II, które odbyło się w katedrze w Llandaff w Cardiff, następnie przybyli do siedziby walijskiego parlamentu, a także dotarli na zamek w Cardiff i spotkali się z szefem rządu, Markiem Drakefordem[127][128]. Po powrocie do Anglii nowy monarcha przyjął na audiencji w Pałacu Buckingham przywódców różnych wyznań religijnych[129]. O 20:30 wraz z rodzeństwem wziął udział w czuwaniu przy trumnie królowej[129].
17 września w pałacu Buckingham król Karol III przyjął szefów sztabu obrony, w tym Pierwszego Lorda Morskiego, Szefa Sztabu Lotniczego, Szefa Sztabu Generalnego, Szefa Sztabu Obrony, Wiceszefa Sztabu Obrony oraz Dowódcę Dowództwa Strategicznego Zjednoczonego Królestwa[130]. Następnie spotkał się z pracownikami służb ratunkowych w sali operacji specjalnych Metropolitan Police w Lambeth, do których należała koordynacja działań związanych z bezpieczną organizacją pogrzebu państwowego królowej[130]. Król i Książę Walii odwiedzili następnie kolejkę do Westminster Hall, aby porozmawiać z jej uczestnikami[131]. Earl i hrabina Wessex spotkali się z tłumami przed Pałacem Buckingham[132]. Gubernatorzy generalni królestw królestwa wspólnotowego wzięli udział w przyjęciu i lunchu w Pałacu Buckingham, którego gospodarzami byli król, królowa małżonka, książę i księżniczka Walii, Earl i hrabina Wessex, księżniczka Anna, książę i księżna Gloucester, książę Kentu i księżniczka Aleksandra[130]. Król przyjął na audiencji także premierów Kanady, Australii, Bahamów, Jamajki i Nowej Zelandii[130].
Spodziewany był również przyjazd pierwszych gości zaproszonych na ceremonię pogrzebową[136].
18 września o godzinie 20:00, na prośbę rządu brytyjskiego, Brytyjczycy uczcili królową minutą ciszy[137].
Oficjalne delegacje
Państwa, których oficjalne delegacje zapowiedziały udział w pogrzebie królowej Elżbiety II
12 września 2022 poinformowano, że ze względów logistycznych na ceremonii pogrzebowej każde państwo będzie mógł reprezentować jedynie jego przywódca w towarzystwie małżonki lub małżonka, czy partnerki lub partnera[138]. Wystosowano również prośbę, by goście przybyli na pogrzeb samolotami rejsowymi, a nie prywatnymi maszynami. Zalecono też, by zaproszeni liderzy przybyli do Opactwa Westminsterskiego autobusami[138].
Agencja Reuters, powołując się na źródło w brytyjskim rządzie, podała informację, iż wśród około 500 zagranicznych dygnitarzy, którym rozesłano zaproszenia na pogrzeb królowej, zabrakło przedstawicieli Rosji, Białorusi i Birmy. Iran był z kolei reprezentowany przez ambasadora[139], podobnie jak Korea Północna i Nikaragua[140]. Listę krajów niezaproszonych uzupełniono później o Wenezuelę, Syrię i Afganistan[141].
Swój udział w uroczystości potwierdzili między innymi[141][142]:
O godzinie 6:30 czasu brytyjskiego (7:30 czasu polskiego) zakończyło się wystawienie na widok publiczny trumny z ciałem monarchini[158]. Następnie w uroczystym kondukcie, na lawecie armatniej przeniesiono ją z Westminster Hall do Opactwa Westminsterskiego. Ceremonia pogrzebowa rozpoczęła się 19 września 2022 o godzinie 11:00 czasu brytyjskiego (12:00 czasu polskiego)[159][160]. Nabożeństwo żałobne odprawił dziekan opactwa David Hoyle, kazanie wygłosił zaś zwierzchnik Kościoła Anglii, arcybiskup Canterbury Justin Welby[161]. Podczas trwania uroczystości, a także po jej zakończeniu znacząco ograniczono ruch lotniczy na lotnisku Heathrow[162]. Osobom korzystającym z metra w ten dzień zasugerowano omijanie stacji zlokalizowanych w pobliżu Pałacu Buckingham[163]. Po godzinie 13:00 trumnę z ciałem królowej ponownie przeniesiono. Kondukt podążał wzdłuż Pałacu Westminsterskiego, rządową aleją Whitehall, następnie wszedł na plac Horse Guards Parade i w aleję The Mall. Minął Pałac Buckingham i skierował się w stronę Wellington Arch[161]. Następnie trumnę umieszczono w karawanie, który w kondukcie pogrzebowym dotarł do zamku Windsor. Tam dołączyli do niego członkowie rodziny królewskiej i razem odprowadzili trumnę do kaplicy świętego Jerzego, gdzie odbyła się druga część ceremonii. O godzinie 17:00 odprawiono nabożeństwo żałobne, w którym uczestniczyło około 800 osób. Następnie trumnę z ciałem monarchini opuszczono do królewskiej krypty w podziemiach świątyni[161]. Wieczorem, jedynie w obecności członków rodziny, trumna z ciałem Elżbiety II została złożona w grobie w kaplicy św. Jerzego, gdzie pochowani są jej rodzice oraz młodsza siostra. W tym samym czasie przeniesiono tam też trumnę z ciałem męża królowej, księcia Filipa, zmarłego w 2021 roku. Tego samego dnia (19 września) na terenie Wielkiej Brytanii zakończyła się żałoba narodowa[164]. W związku z tym 20 września flagi państwowe zostały podniesione do pełnej wysokości masztu. Jednak żałoba w rodzinie królewskiej trwała do 26 września[164].
29 września 2022 Narodowy Rejestr Szkocji (National Records of Scotland) opublikował akt zgonu Elżbiety II[165][166]. Według tego dokumentu przyczyną śmierci królowej była „starość”[167]. Wcześniej Pałac Buckingham opublikował pierwsze zdjęcie miejsca spoczynku monarchini[168].
