Zabytkowy dwór w ZałużuGłówna arteria Załuża. Po lewej kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Załużu
Geografia
Załuż jest położony na prawym brzegu rzeki San (południowa część wsi)[5][6][7] i potoki Wujski[7]. Od strony północnej graniczy z wsią Wujskie, od wschodu z wsią Manasterzec, a od zachodu z wsią Bykowce[5][6]. Wieś leży na wysokości 300–310 m. n. p. m.[7]. Wzniesienie dzielące Bykowce z Załużem nosi nazwę Bukowina[6].
Przez Załuż przepływa potok o znanych mu nazwach Załużanka i Młynówki, w latach 30. celowo nie określany przez ludność[6].
Pod koniec XIX wieku na północy Zaluża istniał przysiółek Dolina[5]. W części za Sanem powstał przysiółek Kocaby[6]. W jego zakresie wyodrębniono także krańce Łazy i Dańców (Dańki) Kąt[8]. W stronę południową od stacji kolejowej powstała część Dworzyska, zamieszkiwana przez służbę dworską[9]. Istniały też części: Pańskie Łąki, zalesiona góra o nazwie Paproć (wys. 514 m n.p.m., z częściami Tańcowisko, Motycznik) oraz dalej Ostra Góra (wys. 447 m n.p.m.) idąc w stronę Sobienia[9]. W północno-wschodniej części Załuża powstały Górki (wzniesienie wys. 509 m n.p.m.) oraz Doliny[9].
Na obszarze Załuża odnaleziono monetę rzymską cesarza Hadriana[11][7]. Z czasów rzymski pochodzi też cmentarzysko[7].
Nazwa wsi pochodzi od określenia „za ługom” (pol. „za łęgiem”, „za łąką”)[7]. Z 1433 (lub 1436[12]) istnieje pierwsza wzmianka o istniejącej wsi Załuż (Zalusche) informująca, że Sidora pan pod przymusem wyprawił na wojnę. W pobliżu wsi istnieją ruiny zamku Sobień nadanego w 1389 przez Władysława Jagiełłę rycerskiemu rodowi Kmitów. W 1417 na zamku odbyły się zaślubiny Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską[13]. W 1479 rozgraniczono Załuż od Hołuczkowa i usypano kopce graniczne, a w 1494 rozgraniczono go od zamku Sobień.
W XV wieku Załuż wielokrotnie był wymieniany jako wieś szlachecka w dobrach Kmitów należąca do zamku Sobieńskiego[7]. Po 1580 Załuż przejęli Stadniccy z dawnymi dobrami Kmitów. W 1672 podczas najazdu tatarskiego w tej wsi ocalały trzy domy[12]. W 1731 właścicielami Załuża byli Ossolińscy, a w XIX wieku Krasiccy oraz Wiktorowie herbu Brochwicz[12][7].
Od drugiej połowy XIX wieku i na przełomie XIX/XX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Załuż był Adam Wiktor[14][15][16][17][18][19][20]. W 1905 posiadał we wsi obszar 126,7 ha[21]. Po śmierci Adama Wiktora dobra przejął jego syn, Paweł Wiktor[22], w 1911 posiadający tam 595 ha[23]. W latach około 1914-1918 majątek posiadali spadkobiercy Adama Wiktora[24][25]. Według stanu z 1895 posiadłość tabularna była podzielona na dwa korpusy: jeden Adama Wiktora (1224 morgów), a drugi należący do trzech współwłaścicieli[5].
We wsi istnieje dwór wraz z parkiem. W tej okolicy stoi kaplica grobowa Wiktorów[26]. Z inicjatywy Adama Wiktora w 1880 wybudowano budynek szkoły[27]. Pod koniec XIX we wsi funkcjonowały: stacja drogi żelaznej przemysko-łupkowskiej (powstała na wschód od Bukowiny[28]), urząd pocztowy i telefoniczny, szkoła ludowa[5]. W 1911 powstało w Załużu koło Towarzystwa Szkoły Ludowej i szkoła polska dla dzieci polskich[29]. Następnie założono Czytelnię TSL i Drużyna Bartoszowa[29].
W część północnej (obok szkoły) istniał dawny cmentarz[30]. Cerkiew greckokatolicka została wybudowana w 1820[9]. Powstała na ww. górze Bukowina[9]. Istniała także plebania[9]. Cerkiew spalono[9].
W Załużu stwierdzono pokłady ropy naftowej[31]. W latach około 1900-1905 dokonano wywiercenia szybu naftowego o głębokości ok. 600 m[31]. W latach 30. odkryto pokłady pirytu[31].
W przeszłości większość ludności wsi stanowili Polacy[9]. Po spaleniu się fabryki w Wujskiem (około 1820) wielu z nich wyemigrowało, a pozostali ulegli zruszczeniu[9]. Według stanu z 1895 wieś liczyła 103 domów i 622 mieszkańców (w tym 552 wyznania greckokatolickiego, 91 rzymskokatolickiego i 13 izraelickiego)[5]. Pod koniec XIX wieku we wsi istniała parafia greckokatolicka, należąca do dekanatu olchowieckiego i posiadająca cerkiew murowaną[5]. Wówczas mieszkańcy obrządku rzymskokatolickiego korzystali z parafii w Lisku w odległości 4 km[5]. Poza tym z fundacji Adama Wiktora w 1880 wybudowano w obrębie majątku dworskiego kaplicę, pełniącą funkcję zarówno świątyni, jak i grobowca rodzinnego[32].
Po wybuchu II wojny światowej w październiku 1939 Załuż został włączony do sowieckiej strefy okupacyjnej w obwodzie drohobyckim. Wiosną 1940 ze względu na powstałą strefę przygraniczną przesiedlono mieszkańców wioski na Wołyń, gdzie kilku z nich zginęło w 1943 r. z rąk nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA[36]. 29 lipca 1944 Załuż został zdobyty przez wojska radzieckie[37]. W Załużu znajdują się ruiny sowieckich żelbetowych schronów bojowych z lat 1940-1941. Obiekty te wchodziły w skład samodzielnego punktu oporu Załuż, chroniącego przeprawy kolejowej na Sanie.
Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 w bunkrach usytuowanych na linii Olchowce-Bykowce-Załuż bronili się radzieccy żołnierze[38]. W bunkrze położonym naprzeciw przystanka kolejowego w Załużu przebywała załoga wraz z rodziną dowódcy[38]. Wobec ich odmowy poddania się Niemcy wysadzili tenże bunkier w powietrze[38]. W powojennym piśmiennictwie podawano, że obroną tego punktu dowodził oficer określany jako kpt. Rikadze[39] bądź Rykadze[40], natomiast według najnowszych badań historyka Tomasza Zająca był to st. lejtn. Gieorgij Kotrikadze[41]. 12 października 1969 tablicę wmurowaną w betonowy przyczółek bunkra odsłonił płk Józef Tkaczow[39].
W Załużu od strony Bykowiec (zachodniej) znajduje się cmentarz wojenny, na którym pochowani są żołnierze słowackiej rychlej skupiny, z grupy dowodzonej przez Wolfganga Corettiego, którzy zginęli[42] w tym miejscu podczas forsowania linii Mołotowa w czerwcu 1941[43]. Prace ekshumacyjne planowano w 2000[44][12]. W 2005 na cmentarzu spoczęli również żołnierze czechosłowackiej brygady desantowej ekshumowani z cmentarza w Woli Sękowej. Cmentarz został odnowiony środkami władz słowackich.
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑Andrzej Kunisz. Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, s. 252.
↑Ewa Śnieżyńska-Stolot, Franciszek Stolot: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. I: Województwo krośnieńskie (zeszyt 2: Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice). Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1982, s. 157. ISBN 83-221-0158-9.
↑"Prislusni slovenskej Armady - porucnik Jan Kostelnicak, deslatnik Stefan Fabri, deslatnik Karol Pencjak, strelnik Stefan Benacka, Stefan Donoval, Jozef Dzubak, Stefan Galbavy, Jozef Koska, Ludovit Makovicky, Milan Revallo, Stefan Suja-Fanga, Stefan Sajanek, Jan Vavrek, Frantisek Zan [w:] Jozef Tiso na návšteve slovenského vojska v Zaluži pri Sanoku (1941), Słowacka Kronika Filmowa
.jpg)
.jpg)
