Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941

Strefy interesów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i III Rzeszy na terytorium II Rzeczypospolitej zgodnie z ustaleniami traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939
Czas konfliktu	17 września 1939 – lipiec 1941
Terytorium	Polska
Multimedia w Wikimedia Commons

Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941^[1] – okupacja przez Armię Czerwoną po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, a następnie aneksja okupowanego terytorium II Rzeczypospolitej przez ZSRR w formie włączenia do sowieckich republik związkowych, zgodnie z ustaleniami traktatu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR z dnia 28 września 1939, będącego modyfikacją paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939.

W świetle prawa międzynarodowego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej okupowane i anektowane przez ZSRR, podobnie jak terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę, stanowiły nadal integralną część Rzeczypospolitej Polskiej^[2].

W następstwie niemieckiej i sowieckiej inwazji na Polskę we wrześniu 1939 terytorium Polski zostało podzielone między Niemcy i ZSRR. Oba reżimy były wrogo nastawione do polskiej kultury oraz polskiego społeczeństwa i miały na celu ich zniszczenie. Przed Operacją Barbarossa Niemcy i ZSRR prowadziły skoordynowane działania związane z ich polityką na obszarze Polski, najbardziej widoczne w czterech konferencjach Gestapo-NKWD, gdzie omówione zostały plany walki z polskim ruchem oporu i zniszczenia Polski.

W dniu 28 września 1939 roku ZSRR i Niemcy zmieniły tajne ustalenia z paktu Ribbentrop-Mołotow. Według tych ustaleń, często nazywanych IV rozbiorem Polski, granice zostały ustalone wzdłuż linii Pisa, Narwi, Bugu i Sanu, a tereny na zachód od tej linii zostały przeniesione do niemieckiej strefy wpływów, dając więcej terytorium Niemcom. ZSRR przejął więc 52,1% terytorium Polski (około 200 tys. km²), z ponad 13,7 mln osób. Elżbieta Trela-Mazur podaje następujące liczby: 38% Polaków (5,1 mln), 37% Ukraińców, 14,5% Białorusinów, 8,4% Żydów, 0,9% Rosjan, 0,6% Niemców oraz 336 tys. uchodźców (różnych narodowości, głównie Polaków i Żydów) z terenów, które znalazły się pod okupacją niemiecką.

W okresie między agresją ZSRR na Polskę i okupacją jej wschodnich województw przez Armię Czerwoną a ich formalną aneksją przez ZSRR (17 września – 2 listopada 1939) funkcjonowała na obszarach okupowanych tymczasowa administracja na quasi-państwowych terytoriach tzw. Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy.

 Główny artykuł: Zachodnia Białoruś.

22 października 1939 roku odbyły się wybory do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi utworzonego przez władze sowieckie. Kampania wyborcza i wybory odbywały się w atmosferze terroru. Głosować można było jedynie na wyznaczonych z góry kandydatów, a w komisjach zasiadali umundurowani funkcjonariusze NKWD. Według sfałszowanych wyników frekwencja wyniosła 96,7%, a na kandydatów promowanych przez Sowietów oddano 90% głosów. Wyłonione w ten sposób Zgromadzenie Ludowe obradowało w dniach 28–30 października w Białymstoku pod hasłem śmierć białemu orłowi^[3]. Zgromadzenie Ludowe wystąpiło z „prośbą” do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie Zachodniej Białorusi w skład Białoruskiej SRR. 2 listopada Rada Najwyższa ZSRR uchwaliła akceptację wniosku Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi i przyłączyła ją do Białoruskiej SRR, a tym samym do ZSRR.

Jednocześnie 26 października 1939 roku ZSRR przekazał Wilno wraz z okręgiem Republice Litewskiej, lecz po aneksji Litwy 3 sierpnia 1940 również i ten obszar znalazł się w granicach ZSRR.

W skład Zachodniej Białorusi weszły polskie województwa: białostockie, nowogródzkie, poleskie, wileńskie bez Wilna i północno-wschodnie fragmenty warszawskiego. Tymczasową stolicą Zachodniej Białorusi został Białystok.

 Osobny artykuł: Zachodnia Ukraina.

22 października 1939 odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukrainy Zachodniej, a już w dniach 26–28 października 1939 – w lwowskim gmachu Teatru Wielkiego obradowało Zgromadzenie Narodowe Ukrainy Zachodniej, które przegłosowało rezolucję w sprawie przyłączenia Ukrainy Zachodniej do Ukraińskiej SRR, a tym samym do ZSRR. Również i ten wniosek Rada Najwyższa ZSRR „zaakceptowała” 1 listopada 1939.

W skład Zachodniej Ukrainy weszły polskie województwa: tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie oraz wschodnia część lwowskiego z samym Lwowem – który też został tymczasową stolicą Zachodniej Ukrainy.

Na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 29 listopada 1939 r. obywatele okupowanych terenów wschodnich II Rzeczypospolitej zostali obligatoryjnie uznani za obywateli radzieckich^[4].

 Osobny artykuł: Zbrodnia katyńska.

Wcielenie wschodnich terenów II Rzeczypospolitej było jednostronnym aktem aneksji i do 1945 nie zostało międzynarodowo uznane. Początkowo sowiecka okupacja zyskała poparcie wśród niektórych mniejszości narodowych (Ukraińcy, Białorusini, Żydzi), które uważały politykę II RP za nacjonalistyczną. Z komunistycznej inspiracji dochodziło do brutalnych mordów na polskich żołnierzach, policjantach i urzędnikach państwowych. Znaczna część ludności ukraińskiej i białoruskiej początkowo z zadowoleniem przyjęła próby zjednoczenia z resztą Ukrainy i Białorusi. Jednak, jak zauważa publicysta historyczny Piotr Zychowicz, o tym czym jest w rzeczywistości władza sowiecka, przekonali się szybko także Białorusini i Ukraińcy. Zamiast powszechnego raju i dobrobytu na okupowanych ziemiach wschodnich zapanowała niewyobrażalna nędza, terror i strach przed wszechwładną bezpieką. Zamiast „rozdać ziemię chłopom", Sowieci przystąpili do kolektywizacji, która do końca zrujnowała i tak niezbyt zamożne chłopstwo. NKWD z wyjątkową zaciekłością przystąpiło do zwalczania ukraińskich i białoruskich organizacji. W jadących na Syberię wagonach bydlęcych znaleźli się razem ze znienawidzonymi Polakami^[7]. Z drugiej strony, jak stwierdziła Aneta Prymaka-Oniszk, również wśród nienależących do mniejszości, lecz ubogich i niewykształconych warstw społeczeństwa dało się zauważyć przyjazny stosunek do Sowietów^[8].

Pierwszym zadaniem realizowanym przez władze sowieckie była depolonizacja okupowanego terytorium. Dokonano jej przez eksterminację przywódczych grup społeczeństwa polskiego: ziemiaństwa i inteligencji oraz masowe deportacje w głąb ZSRR, obejmujące setki tysięcy rodzin inteligenckich, wojskowych, policji i bogatszych rolników. Paradoksem było wywożenie obywateli polskich (w większości żydowskiego pochodzenia) z centralnej i zachodniej Polski zbiegłych we wrześniu 1939 r. na wschód w obawie przed represjami hitlerowskimi^[9]. W ten sposób w ciągu 21 miesięcy okupacji zostały zapoczątkowane, a często dokonane zmiany społeczne, kulturowe, ekonomiczne i narodowe. Ogromna część deportowanych – jak się ocenia około jednej trzeciej – nie powróciła już do kraju^[10].

W latach 1939–1941 Sowieci aresztowali i więzili około 500 000 Polaków, w tym byłych urzędników, oficerów i innych „wrogów ludu” – duchownych. Było to około 10% wszystkich dorosłych mężczyzn. Sowieci również wymordowali około 65 000 Polaków.

Łącznie w okresie II wojny światowej tereny włączone do Ukraińskiej SRR straciły 2,321 mln ludności (31,8%)^[11].

W jednym planowym mordzie NKWD wykonywało wyroki śmierci na 21 768 Polakach, a wśród nich na politykach, urzędnikach rządowych, intelektualistach oraz na 14 471 polskich oficerach. 4254 ofiary tego mordu zostały odkryte w lesie katyńskim w 1943 roku przez Niemców, którzy następnie zgłosili sprawę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w celu neutralnego zbadania zwłok i potwierdzenia sowieckiej winy.

Po dokonaniu inwazji na Polskę Związek Radziecki przestał uznawać państwo polskie i nie traktował polskich więźniów wojskowych jako jeńców wojennych, ale jako rebeliantów przeciwko nowemu rządowi Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi.

W grudniu 1939 roku do Lwowa przybył z Paryża emisariusz Tomasz Jan Strowski do generałów Mariana Januszajtisa, Mieczysława Boruty-Spiechowicza i Władysława Andersa wysłany z instrukcją gen. Kazimierza Sosnkowskiego w sprawie powołania do życia ZWZ. Dwaj pierwsi byli już jednak aresztowani, a Anders odmówił przyjęcia Instrukcji^[12].

Elementami legitymizowania aneksji, poza wspomnianymi wyżej (pseudo)wyborami z 22 października 1939 r., były dwa kolejne wybory – z 24 marca 1940 r. (do Rad Najwyższych ZSRR oraz republik związkowych Ukrainy i Białorusi) oraz z 12 (lub według innych danych 15^[13]) grudnia 1940 r. (do rad szczebla terenowego), z oficjalną frekwencją ponad 90%^[14].

Elementem polityki okupanta były działania dotyczące polskiej oświaty. Upaństwowiono wszystkie szkoły prywatne, w tym kościelne. Wszystkie placówki oświatowe stały się obszarem indoktrynacji komunistycznej. Kontynuował działalność uniwersytet we Lwowie, lecz nadano mu charakter ukraiński^[15].

Na społeczeństwo polskie, głównie inteligencję, oddziaływano także metodami pozytywnymi, starając się zachować namiastkę polskości, na przykład w szkolnictwie wyższym, teatrach, a nawet prasie. Wśród tak pozyskanych w pierwszym okresie okupacji znajdowała się liczna grupa działaczy lewicowych: komunistów, socjalistów, związkowców, a także bezpartyjnych działaczy społecznych, ludzi nauki i pisarzy. W początkowym okresie zjawisko to głównie wystąpiło w trzech największych miastach pod sowiecką okupacją: we Lwowie, Białymstoku i w Wilnie, później także w miastach powiatowych. We Lwowie na przykład komuniści byli skupieni wokół redakcji polskojęzycznych czasopism „Czerwony Sztandar” i „Nowe Widnokręgi”. W Białymstoku w instytucjach okupacyjnych pracowali między innymi: Marceli Nowotko, Alfred Lampe, Paweł Finder, Jan Turlejski. W Mińsku skupieni wokół „Sztandaru Wolności”, działali: Stefan Wierbłowski, Józef Kowalski, Czesław Skoniecki, Teofil Głowacki, Henryk Dembiński i inni^[16].

• 
  Kolumny piechoty sowieckiej wkraczające do Polski 17.09.1939
• 
  Wkroczenie Armii Czerwonej do Wilna 19 września 1939
• 
  Heinz Guderian i Siemion Kriwoszein przyjmują defiladę Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Brześciu nad Bugiem, 22 września 1939
• 
  Żołnierze Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Lublinie, 22 września 1939
• 
  Żołnierze Armii Czerwonej i Wehrmachtu w Brześciu Litewskim, 22 września 1939
• 
  Spotkanie żołnierzy Wehrmachtu i Armii Czerwonej 20 września 1939 roku, na wschód od Brześcia
• 
  Rozmowy oficerów Wehrmachtu i Armii Czerwonej o wytyczeniu bieżącej linii rozgraniczenia wojsk na zaatakowanym terytorium Polski. Brześć, wrzesień 1939. Na pierwszym planie gen. Heinz Guderian (odwrócony z tylnego półprofilu).

• grabież polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej
• okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)
• Ober-Ost (1939)
• represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946

• Zmowa: IV rozbiór Polski. Wstęp i oprac. Andrzej L. Szcześniak. Warszawa: ALFA, 1990.

• p
• d
• e

Historia Polski

Państwo polskie	Polska wczesnopiastowska Polska w okresie rozbicia dzielnicowego Zjednoczone Królestwo Polskie Korona Królestwa Polskiego Rzeczpospolita Obojga Narodów Rzeczpospolita Trojga Narodów Polska pod zaborami Księstwo Warszawskie Wolne Miasto Kraków Królestwo Polskie 1815–1917/1918 Królestwo Polskie 1830–1831 Królestwo Polskie 1917–1918 II Rzeczpospolita Polska podczas II wojny światowej Okupacja niemiecka ziem polskich 1939–1945 Generalne Gubernatorstwo Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941 Polska Rzeczpospolita Ludowa III Rzeczpospolita
Kalendarium	Prehistoria ziem polskich do 1138 1138–1320 1320–1386 1386–1492 1492–1572 1572–1697 1697–1763 1764–1795 1795–1831 1831–1914 1914–1918 1918–1939 1939–1945 1945–1989 od 1989
Działami	Nauka Wojsko Język Sztuka Teatr Kinematografia Literatura Filozofia Folklor Edukacja Muzyka Kuchnia Plemiona Chłopi Szlachta Kobiety LGBT
Pozostałe	Naród polski Język polski Władcy Polski Prezydenci Polski Premierzy Polski Ustrój polityczny Polski Historia konstytucji w Polsce