Straż Graniczna – formacja graniczna II Rzeczypospolitej^[a] ochraniająca granicę północno-wschodnią i wschodnią, to jest granicę z Litwą, Łotwą, ZSRR oraz z Rumunią na odcinku Żezawa – Zaleszczyki.

Wykonując postanowienia uchwały Rady Ministrów z 23 maja 1922 roku, Minister Spraw Wewnętrznych rozkazem z 9 listopada 1922 roku zmienił nazwę „Baony Celne” na „Straż Graniczna”^[1]. Wprowadził jednocześnie w formacji nową organizację wewnętrzną^[2] na podstawie etatów zatwierdzonych 1 września 1922^[3]. Nowa formacja graniczna zorganizowana została na wzór wojskowy i podporządkowaną Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Jej tworzenie oparto na zasobach kadrowych armii i zaciągu ochotniczym byłych wojskowych^[4].

Według Prochwicza, z dniem 1 września 1922 roku powstała Straż Graniczna. Bataliony Celne Ministerstwa Skarbu przemianowano na Bataliony Straży Granicznej. Formacja dysponowała 44 batalionami Straży Granicznej, 3 szwadronami żandarmerii etapowej, szkołą podoficerską w Łomży. W grudniu 1922 roku dysponowała około 22 tys. żołnierzy^[5].

Na czele formacji stanęła Główna Komenda Straży Granicznej. Granicę wschodnią podzielono na odcinki wojewódzkie. Utworzono komendy wojewódzkie Straży Granicznej w Wilnie, Nowogródku, Białymstoku, Brześciu, Łucku i Tarnopolu. Utworzono też podległe komendom wojewódzkim komendy powiatowe Straży Granicznej w Sopoćkiniach, Nieświeżu, Wilnie, Święcianach, Głębokiem, Wilejce, Stołpcach, Łunińcu, Sarnach, Korcu, Krzemieńcu i Tarnopolu. Zakres działań komendy powiatowej nie zawsze pokrywał się z granicami powiatów nadgranicznych^[6]. Każdej komendzie powiatowej przydzielono po trzy bataliony piechoty z wyjątkiem komendy w Tarnopolu i w Sarnach. Nowa formacja liczyła 36 batalionów piechoty o łącznym stanie 22 tys. żołnierzy. Planowano utworzenie dodatkowych oddziałów konnych stanowiących obwody^[7]. W przypadku obsady granicy jednego z batalionów na terenie innego powiatu niż siedziba komendanta powiatowego, dowódca batalionu odkomenderowywał oficera łącznikowego do danego starosty^[3].

Komendy wojewódzkie Straży Granicznej przyjęły nazwy województw. Komendant podlegał w sprawach służby granicznej wojewodzie, a pod względem dyscyplinarnym, administracyjnym i regulaminowym głównemu komendantowi Straży Granicznej. Komendantom wojewódzkim za pośrednictwem komend powiatowych podlegały wszystkie bataliony Straży Granicznej stacjonujące w obrębie województwa^[4].

Na podstawie uchwały Rady Ministrów z 24 maja zarządzono likwidację Straży granicznej do dnia 1 lipca 1923^[8]. Minister Spraw Wewnętrznych wydał rozkaz nr Ldz 2730/pf/og.org. w którym określał sposób rozwiązania formacji^[9] Formację praktycznie rozformowano w dwóch etapach. Do 1 lipca 1923 roku zlikwidowano większość batalionów, a ochronę granicy przejęła Policja Państwowa. Wyjątek stanowiło sześć batalionów Straży Granicznej, którymi to Minister Spraw Wewnętrznych zarządzeniem z 15 czerwca 1923 nakazał obsadzić granicę na Wileńszczyźnie. Na terenie powiatów: brasławskiego, dziśnieńskiego, duniłowskiego i wilejskiego pozostawiono do jesieni bataliony nr 9., 27., 28., 39., 31. i 33 zmieniając im jednocześnie etaty^[8]. Pełniły one służbę na granicy polsko–litewskiej, gdzie nadal utrzymywała się napięta sytuacja polityczna. Ochraniały odcinek od Michalin do Werejek[10]. Do 10 lipca 1923 roku zlikwidowano Główną Komendę Straży Granicznej^[10]. W jej miejsce, w celu koordynacji działań sześciu pozostawionych batalionów, utworzono Komendę Batalionów Straży Granicznej podległą Departamentowi III Ministerstwa Spraw Wojskowych. Komendantem mianowany został mjr Antoni Gedke^[11][12]. Komenda Baonów SG przejęła biuro dotychczasowej Komendy Głównej SG przy ul. Przeskok 2^[12].

Straż Graniczną ostatecznie zlikwidowano rozkazem Ministra Spraw Wewnętrznych nr L. 4625/pf/org z 3 października 1923. Nakazywał on rozformowanie sześciu batalionów na Wileńszczyźnie, Komendy Batalionów SG w Warszawie i Szkoły Podoficerskiej SG w Łomży. Bataliony miały rozpocząć przekazywanie odcinków granicznych Policji Państwowej z dniem 15 października, a zakończyć do 24.00 22 października^[13].

Granica podzielona była na odcinki batalionów, kompanii i plutonów. Podstawowym elementem służby były posterunki graniczne. Każdy pluton wystawiał pewną liczbę wart, a te z kolei posterunki, patrole piesze i konne oraz czaty i zasadzki. Był to kordonowy system przyjęty od rosyjskiej straży granicznej. Większość elementów granicznych rozmieszczona była bezpośrednio wzdłuż granicy. Przejściowe punkty graniczne obsadzono urzędnikami celnymi, policjantami i żołnierzami Straży Granicznej. Kontrolę dokumentów prowadziły organa policji^[14].

Dyslokacja i obsada personalna Straży Granicznej według stanu na dzień 1 grudnia 1922^[15][16][17]

Główna Komenda Straży Granicznej – Warszawa

• główny komendant – płk żand. Władysław Jaxa-Rożen
• oficer ordynansowy – por. Stanisław Piernikarski
• szef sztabu – kpt. Władysław Włoskowicz
• I Wydział Ogólnoorganizacyjny – kpt. Stefan Szewera
  • referat organizacyjny
  • referat wyszkolenia
• II Wydział Informacyjno-Dyscyplinarny – mjr KS Antoni Gedke
  • referat informacyjny
  • referat dyscyplinarny
  • referat ruchu osobowego i towarowego
• III Wydział Personalny – kpt. Tadeusz Podgórski
• IV Wydział Gospodarczo-Budżetowy – kpt. gosp. Stanisław Miłoszek
  • referat budżetowy
  • referat żywnościowo-mundurowy
  • referat kwaterunkowy
  • referat taborowy
• kancelaria – por. piech. Antoni Piesowicz

W Głównej Komendzie Straży Granicznej zatrudnionych było 29 oficerów, w tym 2 pułkowników, 1 major, 9 kapitanów, 12 poruczników, 4 podporuczników i 1 chorąży^[18].

Jednostki w terenie:

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Białymstoku

• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Sopoćkiniach
  • 10 batalion Straży Granicznej – Suwałki
  • 42 batalion Straży Granicznej – Sopoćkinie
  • 41 batalion Straży Granicznej – Druskienniki

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Wilnie

• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Wilnie
  • 15 batalion Straży Granicznej – Olkieniki
  • 17 batalion Straży Granicznej – Landwarów
  • 4 batalion Straży Granicznej – Mejszagoła
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Świecianach
  • 43 batalion Straży Granicznej – Nowe Święciany
  • 9 batalion Straży Granicznej – Dukszty
  • 28 batalion Straży Granicznej – Słobódka
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Głębokiem
  • 27 batalion Straży Granicznej – Druja
  • 11 batalion Straży Granicznej – Dzisna
  • 33 batalion Straży Granicznej – Prozoroki
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Wilejce
  • 31 batalion Straży Granicznej – Dokszyce
  • 44 batalion Straży Granicznej – Dołhinów
  • 30 batalion Straży Granicznej – Radoszkowicze

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Nowogródku

• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Stołpcach
  • 32 batalion Straży Granicznej – Raków
  • 12 batalion Straży Granicznej – Rubieżewicze
  • 2 batalion Straży Granicznej – Nowy Świerżeń
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Nieświeżu
  • 34 batalion Straży Granicznej – Siejłowicze
  • 7 batalion Straży Granicznej – Orany
  • 29 batalion Straży Granicznej – Kleck

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Brześciu

• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Łunińcu
  • 37 batalion Straży Granicznej – Różan Wielki
  • 1 batalion Straży Granicznej – Łachwa
  • 40 batalion Straży Granicznej – Mikaszewicze
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Sarnach
  • 19 batalion Straży Granicznej – Ozdamicze
  • 24 batalion Straży Granicznej – Rokitno

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Łucku

• komendant – płk Władysław Nowakowski
• zastępca komendanta – kpt. Władysław Ochab
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Korcu
  • 36 batalion Straży Granicznej – Ujście
  • 8 batalion Straży Granicznej – Korzec
  • 26 batalion Straży Granicznej – Milatyn
• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Krzemieńcu
  • 35 batalion Straży Granicznej – Ostróg
  • 6 batalion Straży Granicznej – Dederkały
  • 25 batalion Straży Granicznej – Łanowce

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Tarnopolu (na etacie komendy powiatowej)

• Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Tarnopolu
  • 38 batalion Straży Granicznej – Kamionki
  • 23 batalion Straży Granicznej – Kopyczyńce
  • 39 batalion Straży Granicznej – Borszczów
  • 22 batalion Straży Granicznej – Germakówka

• płk żand. Władysław Jaxa-Rożen (1 IX 1922 – 30 VI 1923^[19])

Obsada personalna Komendy Baonów Straży Granicznej:^[12]

• komendant – mjr KS Antoni Gedke
• szef Wydziału I Organizacyjnego – por. piech. Antoni Brodowski
• szef Wydziału II Informacyjno-Dyscyplinarnego – rtm. Michał Rosen
• szef Wydziału III Personalnego – por. piech. Władysław Rytel
• szef Wydziału IV Gospodarczego – kpt. gosp. Stanisław Miłoszek
• kierownik kancelarii – por. piech. Antoni Piesowicz

Do każdego wydziału został przydzielony jeden oficer – referent^[12].

• Straż Graniczna (1928–1939)
• Korpus Ochrony Pogranicza
• Wojska Ochrony Pogranicza
• Straż Graniczna (Polska)

• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743. (pol.).
• Artur Ochał: Na litewskiej rubieży Brygada KOP Grodno (1929-1939). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017. ISBN 978-83-8098-148-5.
• Teresa Prengel-Boczkowska: Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Straż Graniczna (1922−1923)”. Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2009.
• Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Rozkazy organizacyjne Głównej Komendy Straży Granicznej 1922−1923 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.161/77)
• Zarządzenia władz zwierzchnich dotyczące organizacji sześciu batalionów Straży Granicznej na terenie Delegata Rządu w Wilnie, 1923 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.161/14.)
• Zarządzenia władz zwierzchnich dotyczące likwidacji Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.161/15.)