Stefan

Stepan Rudyk

Metropolita warszawski i całej Polski
Kraj działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	27 grudnia 1891 Majdan Lipowiecki
Data i miejsce śmierci	26 marca 1969 Warszawa
Miejsce pochówku	Cmentarz prawosławny w Warszawie
Metropolita warszawski i całej Polski
Okres sprawowania	1965–1969
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Inkardynacja	Diecezja warszawsko-bielska
Diakonat	do 1915
Prezbiterat	3 maja 1915
Nominacja biskupia	9 grudnia 1952
Chirotonia biskupia	22 marca 1953
Multimedia w Wikimedia Commons

Stefan, imię świeckie Stepan Rudyk (ur. 27 grudnia 1891 w Majdanie Lipowieckim, zm. 26 marca 1969 w Warszawie) – czwarty metropolita warszawski i całej Polski, zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (PAKP) w latach 1965–1969. Z pochodzenia Ukrainiec.

Absolwent seminarium duchownego w Orle. Od 1922 do 1939 pełnił obowiązki proboszcza różnych prawosławnych parafii przeznaczonych dla polskich żołnierzy tego wyznania. Po kampanii wrześniowej wycofał się razem z wojskami polskimi do Rumunii i został tam internowany. W 1941 został kapelanem oflagu w Dorsten. Dzięki interwencji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża umożliwiono mu zamieszkanie w Berlinie, a po dwóch latach – przyjazd do okupowanej Łodzi. W mieście tym przez dziesięć lat służył w soborze św. Aleksandra Newskiego. W 1953 został wyświęcony na biskupa wrocławskiego i szczecińskiego, którą to godność pełnił przez osiem lat. Następnie od 1961 do 1965 był biskupem białostockim i gdańskim, po czym sobór biskupów PAKP wybrał go na zwierzchnika PAKP.

Stojąc na czele Kościoła, metropolita Stefan kontynuował działania na rzecz nawracania na prawosławie ludności wyznania greckokatolickiego. Ponownie nawiązał również kontakty z innymi Kościołami autokefalicznymi, był wiceprzewodniczącym Polskiej Rady Ekumenicznej.

Urodził się w Majdanie Lipowieckim w powiecie jaworowskim w ukraińskiej rodzinie chłopskiej wyznania greckokatolickiego^[1], był synem Piotra Rudyka i Anny zd. Troper. Jego ojciec był moskalofilem i z tego powodu został w czasie I wojny światowej internowany przez władze austriackie w obozie Talerhof koło Grazu, gdzie zmarł^[2].

W 1911 Stepan Rudyk ukończył naukę w gimnazjum we Lwowie, po czym wyjechał do Rosji, gdzie rozpoczął naukę w prawosławnym Wołyńskim Seminarium Duchownym w Żytomierzu. Następnie przeniósł się do seminarium duchownego w Orle, które ukończył w 1915^[3]. Ożenił się z Julianną Czornij. 3 maja 1915 przyjął święcenia kapłańskie od biskupa krzemienieckiego Dionizego (Waledyńskiego)^[4] i został mianowany wikariuszem parafii św. Mikołaja w Krzemieńcu^[2]. W tym samym miesiącu jeszcze objął probostwo w Ponikowicy Małej w powiecie brodzkim, jako jeden z prawosławnych misjonarzy biskupa chełmskiego Eulogiusza. Po ewakuacji wojsk rosyjskich w październiku 1915 pełnił posługę kapłańską wśród uchodźców w kolonii Nowiny w powiecie nowogródzko-wołyńskim. W sierpniu 1918 został mianowany proboszczem w Moskalówce w powiecie płoskirowskim, skąd w październiku 1921 przeszedł do Podzamcza w powiecie krzemienieckim^[1].

25 sierpnia 1922 został przyjęty do Wojska Polskiego w charakterze urzędnika wojskowego IX rangi^[5][3]. 8 stycznia 1924 został zatwierdzony w stopniu kapelana rezerwy w duchowieństwie wojskowym wyznania prawosławnego i pozostawiony w służbie czynnej^[6]. Jego pierwszą parafią była wojskowa parafia św. Mikołaja w Toruniu. Ks. Stepan Rudyk zaangażował się w jej tworzenie, jak również w życie miejscowej społeczności rosyjskiej. Jego aktywność na rzecz Rosjan wzbudziła zastrzeżenia polskich władz wojskowych i doprowadziła w 1927 do przeniesienia go do Grudziądza^[7]. Następnie duchowny służył w prawosławnych parafiach wojskowych w Katowicach (1927–1936) i Krakowie (1936–1939)^[2]. Na stopień starszego kapelana został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1938 i 1. lokatą w duchowieństwie wojskowym wyznania prawosławnego^[8]. W marcu 1939 był szefem duszpasterstwa prawosławnego Okręgu Korpusu Nr I^[8].

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939, w wyniku nalotu bombowego na wojskowy szpital w Warszawie zginęła jego żona. Ks. Rudyk wycofał się razem z wojskami polskimi do Rumunii i został tam internowany. Przebywał w obozach Călimănești i Târgu Jiu. Następnie w 1941 został wydany Niemcom i przeniesiony do oflagu VI E w Dorsten w Westfalii w charakterze kapelana. Dzięki interwencji osieroconych synów ks. Rudyka, wspartych przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż, otrzymał w lutym 1942 zgodę na opuszczenie obozu i zezwolenie na zamieszkanie w Berlinie jako wikariusz parafii przy soborze Zmartwychwstania Chrystusa w Berlinie, należącym do eparchii berlińskiej i niemieckiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego poza granicami Rosji. Do Warszawy, na teren Generalnego Gubernatorstwa nie mógł wrócić jako były kapelan w Wojsku Polskim^[2].

W latach 1943–1953 ks. Rudyk mieszkał w Łodzi, gdzie pełnił funkcje proboszcza parafii przy cerkwi św. Aleksandra Newskiego^[2]. W 1943 uratował przed konfiskatą dzwony soboru, zamurowując je na wieży cerkwi. Dzwony te zostały przywrócone do użytku liturgicznego po wyzwoleniu Łodzi^[9]. Jako kapłan-wdowiec złożył w 1948 wieczyste śluby mnisze, po czym został podniesiony do godności archimandryty^[10]. Aktywnie uczestniczył w życiu rosyjskiej społeczności Łodzi^[11]. Według zachowanych akt, 27 października 1948 podpisał zobowiązanie do współpracy z UB jako tajny współpracownik „Fidelis”^[12]. Miał współpracować także z KGB^[13].

9 grudnia 1952 metropolita warszawski i całej Polski Makary (Oksijuk) przedstawił soborowi biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego trzy kandydatury duchownych do przyjęcia chirotonii biskupiej i objęcia katedry wrocławskiej i szczecińskiej: ks. Mikołaja Niesłuchowskiego, ks. Jana Lewiarza oraz archimandryty Stefana (Rudyka). Spośród przedstawionych propozycji biskupi wybrali właśnie archimandrytę Stefana^[2].

Chirotonia archimandryty Stefana odbyła się 22 marca 1953 w katedrze metropolitalnej w Warszawie^[2]. Aktu chirotonii dokonali metropolita warszawski i całej Polski Makary, arcybiskup białostocki i gdański Tymoteusz (Szretter) oraz biskup łódzki i poznański Jerzy (Korenistow)^[14]. Oceniając w tym samym roku stan obejmowanej diecezji, biskup opisywał sytuację jako trudną, przede wszystkim z powodu braku dostatecznej liczby duchownych^[15].

W 1958 biskup Stefan stanął na czele powołanego przez PAKP Komitetu Misyjnego, którego celem miało być nawracanie ludności ukraińskiej wyznania greckokatolickiego na prawosławie^[16]. Szczególne starania czynił również na rzecz organizacji nauki religii dla dzieci i młodzieży, na terenie poszczególnych parafii^[17]. Zdaniem Piotra Gerenta nie należy przeceniać rozmiarów tejże misji. Nie dochodziło bowiem do przypadków zmuszania grekokatolików do przyjmowania prawosławia, zaś w ówczesnej rzeczywistości politycznej ludność ukraińska i łemkowska na zachodzie Polski miała wybór jedynie między katolicyzmem obrządku łacińskiego i prawosławiem^[18]. Działania Komitetu Misyjnego objęły także Podkarpacie, gdzie Urząd ds. Wyznań postanowił przekazywać prawosławnym dawne greckokatolickie świątynie, także w miejscowościach, do których po 1956 wrócili grekokatolicy. Wierni ci w zamyśle władz polskich mieli przejść do PAKP. Koordynacją działań Komitetu Misyjnego na Podkarpaciu zajmował się ks. Jan Lewiarz^[19].

W 1961 podniesiony do godności arcybiskupa, jednocześnie został przeniesiony do diecezji białostocko-gdańskiej^[3].

Według zachowanych dokumentów, w 1963 SB dopuszczała możliwość skierowania go do ZSRR w celu rozpracowywania osób, którymi interesowało się KGB^[12]. Rok później wskazano go jako jednego z najcenniejszych tajnych współpracowników SB spośród zwerbowanych do współpracy polskich duchownych prawosławnych^[20]. W 1966, gdy był już metropolitą warszawskim i całej Polski, został opisany jako tajny współpracownik „niewykorzystywany ze względu na zajmowane stanowisko”^[12].

26 maja 1965 został wybrany na metropolitę warszawskiego i całej Polski^[21]. Wybór ten został dokonany po trzech latach od śmierci jego poprzednika na katedrze warszawskiej, metropolity Tymoteusza. Fakt, iż Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny przez trzy lata nie posiadał zwierzchnika wynikał z postawy władz państwowych, które nie dopuszczały do dokonania chirotonii czwartego hierarchy i uzyskania tym samym kanonicznie wymaganej liczby biskupów w Kościele autokefalicznym. Dopiero w 1964 władze pozwoliły na wyświęcenie czwartego biskupa – ks. Mikołaja Niesłuchowskiego, który przyjął imię zakonne Nikanor^[22].

Według informacji Rzeczypospolitej o wyborze arcybiskupa Stefana na metropolitę zdecydowało poparcie dla jego kandydatury ze strony władz państwowych, które nie dopuściły do objęcia zwierzchnictwa w PAKP przez pełniącego obowiązki (locum tenens) metropolii warszawskiej od 1962 do 1965 arcybiskupa Jerzego (Korenistowa) z powodu jego antykomunistycznych poglądów. Stefan (Rudyk) został uznany za jedynego możliwego dla komunistów kandydata na metropolitę, gdyż posiadał doświadczenie w pracy kościelnej oraz wykazywał się całkowitą lojalnością wobec władz^[13][12]. Jego wybór został pozytywnie przyjęty przez wiernych PAKP^[21].

Na początku sprawowania przez niego urzędu stosunki między Kościołami katolickim i prawosławnym w Polsce zdecydowanie się pogorszyły. Hierarchia prawosławna, pod wyraźnym wpływem Urzędu ds. Wyznań, razem z władzami państwowymi skrytykowała bowiem list polskiego episkopatu do biskupów niemieckich^[23]. Podczas prawosławnych uroczystości tysiąclecia państwa polskiego 22 lipca 1966 w soborze św. Marii Magdaleny wygłosił mowę, w której dziękował władzom PRL za przyniesienie polskim prawosławnym prawdziwej wolności^[24]. W okresie kierowania przez niego PAKP Kościół negatywnie odnosił się do możliwości nawiązania bliższego dialogu ekumenicznego z Kościołem rzymskokatolickim i sceptycznie oceniał efekty oraz deklaracje Soboru Watykańskiego II^[25].

Jako metropolita utworzył fundusz socjalny duchowieństwa, a także rozpoczął prace nad nowym statutem wewnętrznym PAKP (ukończone już po jego śmierci, w 1970)^[26]. Zainicjował remont soboru metropolitalnego w Warszawie^[27] oraz kilkudziesięciu innych świątyń prawosławnych na terenie Polski^[26]. Kontynuował działalność na rzecz rozwijania struktur prawosławnych w województwie rzeszowskim, nie zdołał jednak przejąć na potrzeby PAKP dawnego greckokatolickiego soboru w Przemyślu ani utworzyć odrębnej diecezji obejmującej Podkarpacie. Działania te, oprócz zapewniania opieki duszpasterskiej ludności prawosławnej, stanowiły również kontynuację jego wcześniejszych starań na rzecz nawrócenia na tę religię grekokatolików^[21]. Centrum prawosławnej misji na Rzeszowszczyźnie pozostawał Sanok.

W 1966, w ramach porządkowania spraw personalnych, metropolita Stefan odwołał z miejscowej parafii Trójcy Świętej kierującego nią od ośmiu lat ks. Jana Lewiarza, stawiając mu szereg zarzutów natury organizacyjnej i osobistej. Nie wycofał się z nich nawet wtedy, gdy za pozostaniem duchownego na Rzeszowszczyźnie opowiedział się Urząd ds. Wyznań^[28].

Szczególną uwagę poświęcał nadzorowi nad życiem parafialnym; regularnie dokonywał osobistych wizytacji w parafiach, organizował dekanalne i diecezjalne konferencje duchowieństwa, które miały podnieść jego poziom duchowy i dyscyplinę. Wprowadził również obowiązek odbycia po przyjęciu święceń kapłańskich praktyki duszpasterskiej w soborze w Warszawie^[29].

W czasie sprawowania przez niego godności metropolity warszawskiego i całej Polski PAKP ponownie nawiązał szersze kontakty z innymi autokefalicznymi Kościołami prawosławnymi. Stefan (Rudyk) wziął również udział w przygotowaniach do soboru panprawosławnego. Odbył wiele podróży zagranicznych, pełnił też funkcję wiceprzewodniczącego Polskiej Rady Ekumenicznej^[21].

Zmarł nagle 26 marca 1969 w Warszawie. Poprzedniego dnia, w święto Zwiastowania, odsłużył Świętą Liturgię w soborze metropolitalnym w Warszawie. Wieczorem zaczął skarżyć się na ból. Następnego dnia rano czuł się lepiej i podjął zwykłą pracę w kancelarii metropolitalnej, po czym udał się do szpitala, gdzie został skierowany na operację przepukliny. W czasie przygotowań do niej doznał zawału serca i mimo natychmiastowej pomocy lekarskiej zmarł w szpitalu przy ul. Brzeskiej w Warszawie^[30].

Pochowany na cmentarzu prawosławnym na warszawskiej Woli^[4].

Jego kuzynem był biskup Pantelejmon (Rudyk)^[31]. Stefan (Rudyk) biegle posługiwał się językami ukraińskim, rosyjskim i rumuńskim^[32].

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.