Sokół nowozelandzki

Falco novaeseelandiae[1]
Gmelin, 1788
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sokołowe
Rodzina	sokołowate
Podrodzina	sokoły
Plemię	Falconini
Rodzaj	Falco
Gatunek	sokół nowozelandzki
Synonimy
Falco novaezeelandiae Gmelin, 1788[1]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Sokół nowozelandzki^[3] (Falco novaeseelandiae) – gatunek średniej wielkości ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae). Jedyny żyjący endemiczny ptak drapieżny Nowej Zelandii. Lokalnie nazywa się go „jastrzębiem z buszu” lub krogulcem. Często mylony jest z większym i bardziej pospolitym błotniakiem moczarowym (Circus approximans).

Spotyka się go w gęstym buszu i na stromych wzniesieniach na Wyspie Południowej. Jest rzadkim ptakiem na północnej granicy areału i w centralnej części Wyspy Północnej. Występuje także w niewielkim stopniu w regionie Northland. Mała populacja gnieździ się też na Wyspie Stewart i Wyspach Auckland. Na Wyspach Chatham znany jest tylko z kopalnych skamieniałości.

Jest to gatunek monotypowy (nie wyróżnia się podgatunków)^[4][5]. Ze względu na rozmieszczenie rozróżnia się jednak 3 formy różniące się upierzeniem, rozmiarem, liczebnością i typem zasiedlanego biotopu^[6]:

• sokół nowozelandzki z buszu – liczy 650 par lęgowych, które rozmnażają się na Wyspie Północnej i w północno-zachodniej części Wyspy Południowej,
• forma południowa – wykryto 200 par lęgowych, które gnieżdżą się w Parku Narodowym Fiordland (południowo-zachodnia część Wyspy Południowej), na Wyspie Stewart i otaczających ją wysepkach, oraz na Wyspach Auckland,
• forma wschodnia – ok. 3150 par lęgowych na otwartych przestrzeniach we wschodniej części Wyspy Południowej.

Ulubionymi siedliskami ptaka są obszary zalesione i gęsty busz. Potrafi się jednak dostosować do innych biotopów – zasiedla lasy gospodarcze, wylesienia przeznaczone na pastwiska dla hodowli owiec, rozległe łąki i zakrzewienia. Spotyka się go na terenach od poziomu morza po 1500 m n.p.m., choć lokalnie zalatuje do 2100 m n.p.m.

Ornitolodzy różnie opisywali tego ptaka – jako nietypowego sokoła lub krewniaka trzech południowoamerykańskich gatunków (sokoła rudogardłego F. deiroleucus, sokoła białogardłego F. rufigularis i sokoła rdzawobrewego F. femoralis). Jednakże analiza białek pobranych z piór sugeruje bliskie pokrewieństwo z australijskim sokołem brunatnym (F. berigora)^[7].

Różni się od dużo większego błotniaka moczarowego (lokalnie Kāhu), który jest pospolitym gatunkiem w całej Nowej Zelandii, łapaniem innych ptaków w locie, a rzadkim spożywaniem padliny. Może być agresywny, co z pełną gwałtownością zachowania przejawia się w trakcie obrony swego terytorium. Notowano ataki sokoła nowozelandzkiego na psy, a nawet na ludzi.

Jest o około 1/3 mniejszy od błotniaka moczarowego. Długość ciała 40–50 cm; rozpiętość skrzydeł: samce około 60 cm, samice około 80 cm. Masa ciała: samce 240–350 g, samice 410–640 g^[7].

Gniazda znajdują się w zagłębieniach na trawiastym podłożu lub w próchniczej glebie. Umiejscowienie może być różnorakie – pod skałami na nachylonych stokach lub pod polanami, gałęziami na ziemi^[7][8]. Sprawia to jednak, że pisklęta i jaja są bezbronne w kontakcie z drapieżnikami.

Poluje zarówno z ukrycia, jak i z lotu szybującego. Falistym lotem przelatuje za zdobyczą między drzewami. Ofiary są łapane na ziemi i w powietrzu. Jego dieta jest bardzo zróżnicowana. Składa się głównie z ptaków małych i średnich o masie 10 g do około 1000 g, ale także ze ssaków do wielkości dorosłego zająca o wadze około 3 kg. Łapie też owady, jeśli na danym obszarze występują, gady, takie jak jaszczurki. Padlinę zdarza mu się jeść bardzo rzadko.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje sokoła nowozelandzkiego za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) od 2022 roku; wcześniej, od 1988 był klasyfikowany jako gatunek bliski zagrożenia (NT – near threatened).

Pomimo objęcia ochroną od 1970 roku nadal uważa się go za gatunek o stosunkowo wysokim ryzyku wymarcia; prawdopodobnie jednak nigdy nie był to ptak pospolity. Ogólną populację sokoła nowozelandzkiego w 1978 roku szacowano na 3700–4400 par lęgowych, czyli ok. 7400 do 8800 osobników dorosłych; obecna liczba może być mniejsza ze względu na niszczenie naturalnych siedlisk, grabieże jaj i młodych przez gatunki inwazyjne i prześladowania przez ludzi^[6].

W latach 2005–2010 Ministerstwo Rolnictwa i Leśnictwa Nowej Zelandii sfinansowało program ochrony ptaków wędrownych (żyjących w winnicach regionu Marlborough), w którym sokoły pełnią rolę kontrolną^[9]. Początkowo przeniesiono cztery sokoły do winnic z sąsiednich wzniesień. Po wypuszczeniu kolejnych 15 ptaków rozpoczęły one sezon lęgowy – po raz pierwszy na tym terenie od 150 lat^[10]. Głównym zagrożeniem dla sokołów nowozelandzkich w tym regionie jest porażenie prądem po kontakcie z przewodami lub transformatorami rozdzielczymi – w ten sposób zginęło pięć sokołów w 2006^[10].

Sylwetka sokoła nowozelandzkiego znajduje się na rewersie nowozelandzkiego banknotu 20-dolarowego. Dwukrotnie był przedstawiony na znaczkach pocztowych. W 2006 roku wydano również 5-dolarową monetę kolekcjonerską z jego wizerunkiem^[11].

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Seaton, R.; Hyde, N.: New Zealand falcon. [w:] New Zealand Birds Online [on-line]. [dostęp 2020-09-07]. (ang.).
• Sokół nowozelandzki w Departamencie Ochrony Środowiska Nowej Zelandii (ang.)
• Sokół nowozelandzki w Encyklopedii Ara z Nowej Zelandii (ang.)
• Opis sokoła nowozelandzkiego na stronie Wingspan Bird of Prey Trust (ang.)
• Różne informacje o sokole nowozelandzkim na stronie Native Birds Taranaki, NZ Falcon & Taranaki Bats. nzfalcon.org.nz. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-13)]. (ang.)
• Porozumienie o włączeniu ochrony sokoła w zarządzanie winnicami Nowej Zelandii (ang.)