T49/Ryś

Ryś w skansenie w Tarnowskich Górach
Producent	Fablok Chrzanów
Lata budowy	1946– 1950?[1]
Układ osi	B (Bn2t)
Wymiary
Masa pustego parowozu	8,3 t
Masa służbowa	11 t
Długość	5540 mm
Szerokość	1800 mm
Wysokość	2800 mm
Rozstaw osi skrajnych	1400 mm
Średnica kół napędnych	630 mm
Napęd
Trakcja	parowa
Ciśnienie w kotle	12 at
Powierzchnia ogrzewalna kotła	25 m²
Powierzchnia przegrzewacza	brak
Powierzchnia rusztu	0,5 m²
Średnica cylindra	245 mm
Skok tłoka	300 mm
Pojemność skrzyni węglowej	0,5 t
Pojemność skrzyni wodnej	0,8 m³
Parametry eksploatacyjne
Moc znamionowa	70 KM (51,5 kW)
Maksymalna siła pociągowa	20,5 kN (2050 kG)
Prędkość konstrukcyjna	20 km/h
Nacisk osi na szyny	5,5 t
Parametry użytkowe
Rozstaw szyn	600, 750, 760, 785 mm
Multimedia w Wikimedia Commons

Ryś (seria PKP T49) – parowóz wąskotorowy, tendrzak, produkowany w Polsce od 1946 roku^[2], przeznaczony do pracy głównie na kolejach leśnych i przemysłowych, o rozstawie szyn 600/750/785 mm. Była to wersja niemieckiego parowozu Riesa.

Pierwowzorem parowozów Ryś były niemieckie przemysłowe parowozy wąskotorowe Riesa, konstrukcji zakładów Henschel, przeznaczone do poruszania się po torze o szerokości 600 mm, których 57 sztuk zbudowano w zakładach Fablok w Chrzanowie na zlecenie niemieckie w latach 1940–1941 (podczas okupacji Polski zakłady Fablok zostały włączone w skład koncernu Henschel)^[a]. Po II wojnie światowej od 1946 roku zakłady w Chrzanowie wznowiły produkcję tych lokomotyw na potrzeby polskiego przemysłu pod spolszczoną fonetycznie nazwą Ryś. Podstawową wersją był parowóz na tor szerokości 600 mm, ale opracowano także wersje na inne szerokości toru, od 750 do 785 mm. Między innymi, na tor 750 mm zbudowano ok. 40 parowozów^[3].

5 lokomotyw z kotłem nowszej wersji, na tor szerokości 600 mm, służyło na PKP pod oznaczeniem T49^[4].

Niewielką liczbę lokomotyw, w nieco zmienionych wersjach, wyeksportowano. Pierwszym powojennym zamówieniem zagranicznym na polskie lokomotywy był kontrakt w 1947 roku na 10 lokomotyw Ryś dla Jugosławii (tor 760 mm, miały one doczepny tender dwuosiowy i były przystosowane do opalania niskokalorycznym lignitem). W 1950 niewielką partię lokomotyw sprzedano do Rumunii (tor 750 mm)^[5]. Polskim rozwinięciem parowozu Ryś i jego następcą, zbliżonym konstrukcyjnie, lecz powiększonym o trzecią oś napędną, był parowóz Las.

W Polsce zachowało się 6 lokomotyw na tor 750 mm^[3], 3 na tor 600 mm^[4] i 2 na tor 785 mm^[6]. Od 17 grudnia 2021 czynny parowóz typu Ryś, o numerze fabrycznym 2002 z 1950 r, na tor 785mm, stacjonuje w lokomotywowni Bytom Karb Wąskotorowy^[7]. Zachowało się także 5 nieczynnych lokomotyw Riesa, w tym dwie produkcji Fabloku^[4]. Lokomotywy Ryś, sprzedane tam w latach 1976–1981, jeżdżą natomiast jeszcze w Niemczech (T49–115) i Szwecji (T49–111)^[8].

Wąskotorowy tendrzak o układzie osi B, z silnikami bliźniaczymi na parę nasyconą (Bn2t). Budka maszynisty była otwarta po bokach i miała drzwi w bocznych i tylnej ścianie. Parowóz w skrzyniach po bokach kotła i zbiorniku wewnątrz ostoi przewoził 0,5 t węgla i 0,8 m³ wody. Mógł być także użytkowany z doczepnym dwuosiowym tendrem (1,5 t węgla i 2,5 m³ wody). Kocioł ze stojakiem półpromienistym i stalową skrzynią ogniową. Na kotle umieszczony zbieralnik pary i piasecznica o napędzie ręcznym. Początkowo stosowano kotły jak w parowozie Riesa, z dość wysokim zbieralnikiem pary, z zewnętrzną przepustnicą pary z zewnętrznymi napędem i rurami parowlotowymi, budowane w Sosnowieckiej Fabryce Kotłów. Od 1948 stosowano kotły zmodernizowane, z niższym zbieralnikiem pary i wewnętrzną przepustnicą z wewnętrznymi napędem i rurami. Kotły te budowano w Toruńskiej Fabryce Kotłów lub Warszawskich Zakładach Urządzeń Przemysłowych^[3]. Zasilanie w wodę za pomocą dwóch inżektorów Friedmanna^[5].

Ostoja z blach grubości 10 mm, podparta w czterech punktach. Usprężynowanie osi górne, z trzema punktami podparcia^[9]. Parowóz mógł pokonywać łuki o promieniu 18 m^[5].

Bliźniacze silniki parowe z suwakami płaskimi. Mechanizm napędowy napędzał drugą oś. Mechanizm parorozdzielczy Heusingera. Hamulec ręczny dźwigniowy na obie osie, przerabiany często podczas eksploatacji na parowy^[5].

• Bogdan Pokropiński, Polskie parowozy eksportowe, Warszawa, 1993 (brak ISBN), s. 63–65
• BogdanB. Pokropiński BogdanB., Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce (dla toru szerokości 750 mm), Żnin: Muzeum Ziemi Pałuckiej, 2007, ISBN 83-88795-08-2, OCLC 751189260 . Brak numerów stron w książce
• Bogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce (dla toru szerokości 600 i 630 mm), Muzeum Ziemi Pałuckiej, Żnin, 2000, ISBN 83-910219-7-1.