Pugio (łac. pūgiō – sztylet, od pungere – kłuć; lm pugiones)^[a] – krótki sztylet rzymski używany do walki wręcz i należący do zasadniczego wyposażenia legionisty.

Zaliczany do zaczepnego uzbrojenia żołnierza rzymskiego, był rodzajem poręcznego sztyletu o niewielkiej, lecz dość szerokiej klindze mierzącej ok. 20–25 cm długości i szerokiej na ok. 5–7 cm, z podwójnym zbroczem (strudziną) pośrodku, z prostym jelcem, kościaną lub rogową rękojeścią i krągłą głowicą. Jego kształt zbliżony do krótszego miecza (tzw. hiszpańskiego) wskazuje na prawdopodobne tamtejsze pochodzenie^[1][2][b].

W Italii pojawił się pod koniec III wieku p.n.e., na stałe jednak wszedł do podstawowego uzbrojenia u schyłku II stulecia p.n.e. Według J. Sikorskiego nie jest pewne, czy sztylet wchodził w skład uzbrojenia zaczepnego już w czasach republiki; niemniej w okresie wczesnego cesarstwa pugio należał do stałego uzbrojenia legionistów^[3]. Jego kształt i budowa wskazują na broń przeznaczoną głównie do pchnięcia^[1]. Ze względu na niezwykle mocną konstrukcję (szeroka i masywna klinga o dodatkowym wzdłużnym wzmocnieniu) przypuszcza się, że służył nie tylko do dobijania pokonanego przeciwnika, lecz także do parowania ciosów zamiast utraconej tarczy lub miecza^[4].

Chroniono go w pochwie z drewna, brązu lub żelaza, niekiedy pokrytej ozdobnymi aplikami lub inkrustacjami ze srebra lub złota^[1][5]. Trzon pochwy stanowiły początkowo drewniane kształtki, a później metalowy szkielet pokryty przynitowanymi grawerowanymi blachami z brązu^[2]. W epoce cesarstwa sposób zdobienia pochwy i rękojeści był wyróżnikiem wśród żołnierzy. Noszono go zawsze po lewej stronie – początkowo na jednym z krzyżujących się pasów biodrowych (jeszcze w I wieku n.e.), później na jednym pasie (balteus) z tzw. fartuchem (cingulum)^[1]. U oficerów często zawieszony na rapciach w bogato zdobionej pochwie o czterech ryfkach (np. centurion nosił go po prawej stronie, mając po lewej miecz – gladius); należał do standardowego wyposażenia chorążych (aquiliferi, signiferi). Spośród pieszych legionistów wyposażeni byli w tę broń także niżsi oficerowie (optiones), natomiast nie stosowano jej w kawalerii. Różnorodność wytworzonych odmian tego sztyletu ukazuje pochodzące z III wieku n.e. znalezisko 51 jego egzemplarzy z rzymskiego obozu Quintana^[c].

Pugio sporadycznie używano nie tylko w wojsku – użyto go m.in. podczas cywilnego zabójstwa Cezara (por. Swetoniusz: Żywoty cezarów, Boski Juliusz 82).

Często mylony z parazonium. Należy go też odróżniać od innych rodzajów sztyletów bądź długich noży, takich jak clunaculum i lingula wymienianych przez starożytnych autorów, choć różnice te współcześnie są trudne do uchwycenia i sprecyzowania (np. u Newiusza, Warrona, Gelliusza^[6]).

Zobacz multimedia związane z tematem: Pugio

• puginał
• parazonium

• Zdzisław Żygulski jun.: Broń starożytna. Grecja – Rzym – Galia – Germania. Warszawa: KAW, 1998, s. 100. ISBN 83-03037-02-1.
• Alfred R. Neumann: Pugio. W: Der Kleine Pauly. T. 4. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, kol. 1241. ISBN 3-423-05963-X.
• Peter Connolly: Grecja i Rzym na wojnie. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021, s. 287-288. ISBN 978-83-8178-708-6.
• Peter Connolly: Historia armii rzymskiej. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1992, s. 51. ISBN 83-7023-120-9.

• Warianty pugio w serwisie Roman Legions (ang.) [dostęp 2014-11-10]