PROFILPELAJAR.COM

Podstawa prawna i szczeble podziału

Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego regulował art. 64 Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807.

Jednostką podziału administracyjnego pierwszego stopnia był departament. Departamenty dzieliły się na powiaty, powiaty z kolei na gminy wiejskie i gminy miejskie. Departamentami kierowali prefekci, powiatami zaś podprefekci. Prefekci i podprefekci podlegali osobiście ministrowi spraw wewnętrznych. Największymi miastami zarządzali prezydenci, pozostałymi miastami burmistrzowie. Prezydenci pochodzili z nominacji króla Fryderyka Augusta I i podlegali prefektom, burmistrzowie mianowani byli przez ministra spraw wewnętrznych i podlegali podprefektom.

Choć podział administracyjny Księstwa Warszawskiego sankcjonował zmodyfikowany podział administracyjny Prus Południowych i Prus Nowowschodnich z 1796 i w zamierzeniu miał być jedynie podziałem tymczasowym, przetrwał aż do 1816 i stał się wzorem dla podziału administracyjnego kraju na województwa w czasach Królestwa Polskiego.

Okres przejściowy 1807

Dekret Napoleona z 14 stycznia 1807 roku ustanawiający Komisję Rządzącą ustalał przyszły podział kraju na 6 departamentów: warszawski, poznański, kaliski, bydgoski, płocki i białostocki. Z wyjątkiem nieistniejącego w Prusach departamentu bydgoskiego, pozostałe jednostki administracyjne odpowiadały departamentom Prus Południowych i Prus Nowowschodnich. Departament bydgoski tworzono w oparciu o deputację będącą częścią departamentu kwidzyńskiego Prus Zachodnich. Deputacja bydgoska obejmowała Obwód Nadnotecki zagarnięty podczas I rozbioru. W jej skład wchodziły powiaty: bydgoski, wałecki, kamieński i inowrocławski. Przejściowo w skład departamentu wchodził również powiat chojnicki. Ostatecznie na mocy pokoju w Tylży w departamencie bydgoskim pozostały powiaty bydgoski i inowrocławski oraz małe części wałeckiego i kamieńskiego. Do departamentu włączono też powiaty chełmiński (lecz bez Grudziądza) i michałowski, wchodzące wcześniej w skład departamentu kwidzyńskiego (utworzono z części ich obszarów nowy powiat toruński), jak też trzy powiaty kujawskie odłączone od departamentu poznańskiego (brzeski, kowalski i radziejowski). Na mocy pokoju w Tylży część departamentu białostockiego Prus Nowowschodnich obejmująca powiaty bielski, białostocki, drohiczyński oraz fragmenty suraskiego, biebrzańskiego i dąbrowskiego została przyznana Rosji jako obwód białostocki. Pozostałe w księstwie powiaty stworzyły departament łomżyński. Komisji Rządzącej udało się dodatkowo podporządkować sobie dwa powiaty Nowego Śląska (lelowski i pilicki), które włączono do departamentu kaliskiego.

Podział administracyjny w latach 1807–1809

W 1807 kraj został podzielony na sześć departamentów^[1]. Dekretem królewskim z 19 grudnia 1807 roku departamenty podzielono na 60 powiatów. Ponieważ liczba powiatów wynikała z konstytucji, a faktycznie funkcjonowało jedynie 58 powiatów, przywrócono powiat zgierski w departamencie warszawskim i utworzono powiat dąbrowski w departamencie łomżyńskim.

departament bydgoski – 10 powiatów
- powiat brzeski
- powiat bydgoski
- powiat chełmiński
- powiat inowrocławski z siedzibą w Gnojnie, od 29 marca 1808 w Inowrocławiu
- powiat kamiński z siedzibą w Łobżenicy, od 29 marca 1808 w Wyrzysku
- powiat kowalski
- powiat michałowski z siedzibą w Michałowie, od 29 marca 1808 w Brodnicy
- powiat radziejowski
- powiat toruński
- powiat wałecki z siedzibą w Strzelcach, od 29 marca 1808 w Pile
departament kaliski – 13 powiatów, od 1810 roku 11 powiatów
- powiat częstochowski
- powiat kaliski
- powiat koniński
- powiat odolanowski
- powiat ostrzeszowski
- powiat piotrkowski
- powiat radomszczański
- powiat sieradzki
- powiat szadkowski
- powiat warciański
- powiat wieluński
- obszar dawnego Nowego Śląska, ulegający częstym zmianom:
  - (1796)–1807
    - powiat siewierski
    - powiat pilicki
  - od 9 grudnia 1807
    - powiat lelowsko-siewierski
  - od 12 grudnia 1808
    - powiat lelowski z siedzibą w Żarkach
    - powiat pilicki (o zupełnie innym składzie niż w wersji z 1807)
  - 1810
    - liczne i znaczne wymiany terenów pomiędzy powiatami lelowskim, pilickim i olkuskim z departamentu krakowskiego
    - powiat lelowski i powiat pilicki (po powyższych zmianach) włączono do departamentu krakowskiego
departament łomżyński – 7 powiatów
- powiat biebrzański z siedzibą w Szczuczynie
- powiat dąbrowski z siedzibą w Lipsku, od 6 maja 1808 w Augustowie
- powiat kalwaryjski
- powiat łomżyński
- powiat mariampolski
- powiat tykociński
- powiat wigierski z siedzibą w Sejnach, od 6 maja 1808 powiat sejneński (po odłączeniu parafii Wigry)
departament płocki – 6 powiatów
departament poznański – 14 powiatów
departament warszawski – 10 powiatów, od 1810 roku 12 powiatów
- powiat błoński
- powiat brzeziński z siedzibą w Strykowie
- powiat czerski z siedzibą w Grójcu
- powiat gostyniński, od 16 grudnia 1808 z siedzibą w Gąbinie
- powiat łęczycki
- powiat orłowski z siedzibą w Kutnie
- powiat rawski
- powiat sochaczewski
- powiat warszawski
- powiat zgierski z siedzibą w Piątku
- powiat siennicki (od 1810 roku)
- powiat stanisławowski (od 1810 roku) z siedzibą w Stanisławowie, później w Okuniewie

W 1808 wydzielono cztery największe miasta: Warszawę, Poznań, Kalisz, Toruń i nadano im rangę miast municypalnych.

Podział administracyjny w latach 1810–1815

Po wojnie polsko-austriackiej i pokoju w Schönbrunnie zawartym 14 października 1809 obszar Księstwa Warszawskiego zwiększył się o terytorium Nowej Galicji oraz cyrkułu zamojskiego z Galicji Wschodniej. Stosunek powierzchni części popruskiej i części pogalicyjskiej wynosił 3:2. Dekretem królewskim z 24 lutego 1810 Nową Galicję podzielono na cztery departamenty. Kolejnym dekretem z 17 kwietnia 1810 roku obszar ten podzielono na 40 powiatów. Powiaty stanisławowski i siennicki włączono do departamentu warszawskiego. Z departamentu kaliskiego przeniesiono do departamentu krakowskiego powiaty pilicki i lelowski.

departament krakowski – 11 powiatów
- powiat hebdowski
- powiat jędrzejowski
- powiat krakowski
- powiat krzeszowicki
- powiat miechowski
- powiat olkuski
- powiat skalbmierski
- powiat stopnicki
- powiat szydłowski
- powiat pilicki (przyłączony z departamentu kaliskiego)
- powiat lelowski z siedzibą w Żarkach (przyłączony z departamentu kaliskiego)
departament lubelski – 10 powiatów
departament radomski – 10 powiatów
departament siedlecki – 9 powiatów

Od 1810 miastami municypalnymi oprócz Warszawy, Poznania, Kalisza i Torunia były również Kraków, Lublin i Sandomierz.

Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego na dziesięć departamentów i siedem miast municypalnych przetrwał do 1816.

Przypisy

↑ Konstytucja Księstwa Warszawskiego, Tytuł VIII. Podział kraju i administracja. Art. 64. Kraj zostaje podzielony na sześć departamentów.

Bibliografia

Jacek Arkadiusz Goclon, Polska na królu pruskim zdobyta, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002.
Mieczysław Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, NDAP, UW w Łodzi, AP w Łodzi, Łódź 1995.