Kodeks Laudiański

Dz 15,22b-24a
Oznaczenie	Ea
Data powstania	VI wiek
Rodzaj	Kodeks majuskułowy
Numer	08
Zawartość	Dzieje Apostolskie
Język	grecko-łaciński
Rozmiary	27 × 22 cm
Typ tekstu	tekst mieszany
Kategoria	II
Miejsce przechowywania	Biblioteka Bodlejańska
Multimedia w Wikimedia Commons

Codex Laudianus (Gregory-Aland no. E^a albo 08, Soden α 1001)^[1][2] – bilingwiczny grecko-łaciński kodeks majuskułowy Nowego Testamentu, nazwany Laudianus od swego ostatniego właściciela, arcybiskupa Williama Lauda. Powstał na Sardynii w VI wieku. Od XVII wieku przechowywany jest w Bodleian Library. Końcowe partie rękopisu zostały utracone. Pod względem tekstualnym najbliższy jest bizantyńskiej tradycji tekstualnej. Tekst łaciński bliższy jest Wulgacie, niż rękopisom starołacińskim. Cytowany jest w krytycznych wydaniach greckiego Nowego Testamentu. Jest najstarszym greckim rękopisem zawierającym wiersz Dz 8,37.

Tekst grecki i łaciński pisany jest w dwóch paralelnych kolumnach na tej samej stronie. Kodeks zawiera 227 kart (27 × 22 cm) i jest niemal kompletnym tekstem Dziejów Apostolskich^[3], z luką w Dz 26,29-28,26. Pierwotnie zawierał prawdopodobnie również Listy powszechne^[4]. Utracona partia Dziejów zajmowała sześć lub siedem kart^[5]. Pergamin jest bardzo cienki^[6] i bardzo często widoczne jest pismo z przeciwnej strony pergaminu^[7].

Tekst pisany jest w dwóch kolumnach na stronę, 24 linijkach w kolumnie^[3]. W lewej kolumnie jest tekst łaciński, w prawej – grecki. Tekst pisany jest kolometrycznie. Litery są wielkie, grube i okrągłe. Brak przydechów oraz akcentów. Litery iota oraz ypsilon często posiadają dierezę. Kształt litery ksi jest bardziej skomplikowany niż zazwyczaj. Bruce M. Metzger twierdzi, że skryba musiał często zanurzać pióro w kałamarzu, przez co styl pisma pozostał niezdarny^[7].

Tekst łaciński był poprawiany przez trzech korektorów^[5]. Korektor z VII wieku dodał na marginesach podział tekstu na rozdziały, w Dz 26,24 podział dochodzi do 58 rozdziału^[7].

Na ostatniej zachowanej karcie kodeksu – folio 227 verso – znajduje się nota: Φλ[αυιος] Πανκρατιος συν θεω επαρχων δουξ Σαρδινιας^[2][8].

Grecki tekst kodeksu jest przykładem tekstu mieszanego. Przeważa w nim element bizantyński, ponadto rękopis zawiera też niemałą liczbę lekcji właściwych dla innych tradycji zachodniej i aleksandryjskiej^[9]. Kurt Aland dał mu następujący profil tekstualny – 36¹ 21^1/2 22² 22^S (profil Alanda dotyczy tylko tych miejsc, w których najczęściej zachodzą różnice pomiędzy najważniejszymi tradycjami tekstualnymi). To znaczy, że według Alanda tekst rękopisu reprezentuje bizantyńską tradycję tekstualną w 36 miejscach profilowych; 21 razy jest zgodny zarówno z bizantyńską tradycją, jak i oryginalnym tekstem. 22 razy wspiera tekst oryginalny przeciwko bizantyńskiemu, ponadto zawiera 22 niezależnych i szczególnych wariantów (Sonderlesarten). W oparciu o ten profil Kurt Aland zaliczył tekst rękopisu do II kategorii^[3].

Dawniej sądzono, że tekst łaciński był uzgadniany z greckim, jednak Ropes i Clark wykazali, że wiele „zachodnich” wariantów w tekście greckim pochodzi z tekstu łacińskiego^[7]. Tekst łaciński jest bliższy dla Wulgaty niż Kodeksu Bezy^[5]. Friedrich Blass w 1895 roku zauważył, że zachodzi duża zgodność z cytatami Dziejów Apostolskich w dziełach Lucyfera z Cagliari. Oznacza to, że typ tekstu reprezentowany przez Kodeks Laudiański był obecny na Sardynii w wieku IV^[10].

Jest najwcześniejszym znanym greckim rękopisem zawierającym wiersz Dz 8,37 (etiopski eunuch wyznaje swoją wiarę)^[9]. Wiersz ten zawierają liczne greckie minuskuły, Codex Gigas, Wulgata, niektóre syryjskie rękopisy i koptyjski Codex Glazier (IV/V wiek). Tradycja wyznania wiary Etiopczyka jest jednak znacznie starsza i sięga końca II wieku, znał ją już Ireneusz z Lyonu i cytuje w swoim Contra Haeresis (III,XII.8). Krytycy tekstu są zdania, że wiersz najpierw został wprowadzony na marginesie biblijnego tekstu i pełnił rolę komentarza wyjaśniającego, że wyznanie wiary poprzedziło chrzest. Późniejsi kopiści wprowadzili go do tekstu głównego^[11].

W Dziejach 12,25 tekst łaciński wspiera wariant απο Ιερουσαλημ εις Αντιοχειαν (z Jerozolimy do Antiochii); wariant ten jest wspierany również przez minuskuł 1175 oraz lekcjonarz 1178. Niektóre greckie rękopisy przekazują wariant w brzmieniu εξ Ιερουσαλημ εις Αντιοχειαν (z Jerozolimy do Antiochii), są to: 429, 945, 1739 i 1891. Spośród starożytnych przekładów wariant wspierają: starołaciński Perpinianensis, Peszitta, przekład na saidzki dialekt języka koptyjskiego (cop^sa) oraz przekład gruziński. Większość rękopisów przekazuje wariant εις Ιερουσαλημ (do Jerozolimy)^[12][13].

W Dziejach 16,12 termin κολωνια (kolonia) został zapisany w formie κωλονια^[14].

W Dziejach 18,26 przekazuje wariant την οδον του κυριου (drogę Pańską); wariant ten jest wspierany przez minuskuły 1505, 2495 oraz lekcjonarz 598^[15].

Paleograficznie datowany jest na VI lub VII wiek, przy czym większość paleografów i krytyków tekstu opowiada się za VI wiekiem^[6]. Na ostatniej karcie rękopisu, na stronie verso, rękopis zawiera notę nawiązującą do dekretu wydanego przez bizantyjskiego zarządcę wyspy Sardynia imieniem Flavius Pancratius^[8]. Oznacza to, że rękopis musiał powstać po 534 roku^[6]. Andrea Lai datuje go na koniec VI wieku lub początek VII wieku^[16]. INTF datuje go na VI wiek^[17]. Przyjmuje się zwykle, że rękopis powstał na Sardynii. Scrivener przypuszczał, że przywieziony został do północnej Anglii przez Teodora z Tarsu, w 668 roku^[18][2][14]. Frederic George Kenyon zaproponował w 1939 roku, że mógł go również przywieźć Ceolfryd na początku VIII wieku^[19]. Prawdopodobnie został zdeponowany w jednym z wielkich klasztorów w Północnej Anglii. W latach 709-716 Beda Czcigodny pisał Expositio Actuum Apostolorum Retractata w oparciu o ten rękopis, co oznacza, że najprawdopodobniej znajdował się w bibliotece klasztoru Wearmouth-Yarrow^[20][21].

W nieznany sposób dostał się do biblioteki katedralnej w Würzburgu. W 1631 roku, podczas wojny trzydziestoletniej, znaleźli go tu Szwedzi i przekazali arcybiskupowi Williamowi Laudowi, wraz z wieloma innymi rękopisami^[7][14]. W 1636 roku Laud przekazał go Bodleian Library w Oksfordzie, wraz z innymi rękopisami^[14], gdzie przechowywany jest po dziś dzień (Laud. Gr. 35 1397, I,8)^[3][17]. Frederic George Kenyon oceniał, że jest to najcenniejszy rękopis biblijny przechowywany w tej bibliotece^[22].

Na listę rękopisów Nowego Testamentu wciągnął go Johann Jakob Wettstein, który nadał mu siglum E^[23]. W 1908 C.R. Gregory nadał mu siglum 08^[1].

John Mill wykorzystał go w swoim wydaniu greckiego Nowego Testamentu w roku 1709 (jako Laud 3)^[24]. Tekst został opublikowany w 1715 roku przez Thomasa Hearne, jednak z błędami. Ponownie w 1864 roku z większą dokładnością opublikował go E.H. Hansell, a w 1870 roku Konstantin von Tischendorf^[25], który polecił wykroić specjalną czcionkę na potrzeby tego wydania^[26]. Tekst łaciński opublikował ponownie Joannes Belsheim^[27].

Pierwsze facsimile kodeksu wydał Scrivener w trzecim wydaniu „A Plain Introduction” (1883), następnie: H.J. Vogels, William Hatch, Guglielmo Cavallo, Bruce M. Metzger^[28], H. Ueker, J. Irigoin oraz Andrea Lai^[20].

Rękopis ponadto badali: Griesbach, James H. Ropes, B.R. Motzo, R.L. Poole, Albert C. Clark, M.-J. Lagrange, O. Kenneth Walther^[29].

Od XVIII wieku cytowany jest we wszystkich ważnych wydaniach greckiego Nowego Testamentu. Cytują go: UBS3^[30], UBS4^[31], NA26^[32] oraz NA27. W NA27, został zaliczony do pierwszorzędnych świadków tekstu Nowego Testamentu^[33].

• Lista kodeksów majuskułowych Nowego Testamentu

• Joannes Belsheim: Acta apostolorum ante Hieronymum Latine translata ex codice Latino-Graeco Laudiano Oxoniensi. 1893. (łac.). Brak numerów stron w książce
• Samuel Berger: Un ancien texte latin des Actes des Apôtres retrouvé dans un manuscrit provenant de Perpignan. Paris: 1895, s. 11-12. (fr.).
• Bruce M. Metzger: Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography. Oxford: Oxford University Press, 1991, s. 96-97. ISBN 978-0-19-502924-6. (ang.).
• Konstantin von Tischendorf: Monumenta sacra. T. IX. Leipzig: 1870. Brak numerów stron w książce
• Andrea Lai, Il codice Laudiano greco 35 e la Sargenda altomedievale, «Bollettino di Studi Sardi», 1 (2008), Centro di Studi Filologici Sardi, Cagliari, Cuec, 2008, ss. 129-144. (wł.)

• MS. Laud Gr. 35, Laudian Acts (Acts of the Apostles). bav.bodleian.ox.ac.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-07)]. – Bodleian Library
• INTF: Kodeks E/08 (GA). [w:] Liste Handschriften [on-line]. Münster Institute. [dostęp 2012-01-25].
• Codex Laudianus E (08). W: Robert Waltz: Encyclopedia of Textual Criticism. 2007. (ang.). Brak numerów stron w książce