Kodeina (łac.codeinum), metylomorfina, metylowa pochodna morfiny – organiczny związek chemiczny z grupy alkaloidówfenantrenowych. Obok morfiny należy do najważniejszych opiatów[4]; jej zawartość w opium wynosi 0,7–2,5%. Jest zaliczana do grupy substancji opioidowych i ma silny depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy; w swojej grupie jest druga pod tym względem po morfinie. Została zidentyfikowana i po raz pierwszy wydzielona w postaci czystej w 1832 przez Pierre’a Jeana Robiqueta[5]. Może być również otrzymana z morfiny i wykazuje podobne działanie[6]. Ma działanie przeciwbólowe, wywołuje euforię, senność, błogą apatię, wprowadza w stan niewrażliwości na przykre doznania, spowalnia perystaltykę żołądka i jelit, powoduje zanik odczuwania głodu[7].
Metabolizm
Kodeina (podobnie jak większość leków) w organizmie metabolizowana jest przez kompleks enzymów wątrobowych cytochromu P450. W ciągu pierwszych 24 godzin po przyjęciu wydalane jest z moczem około 90% przyjętej dawki, z czego około 85% w postaci zmetabolizowanej. Ważniejsze metabolity[8][9]:
morfina (ok. 5–10% dawki) – powstaje poprzez demetylację kodeiny przy udziale cytochromu CYP2D6 (należącego do rodziny cytochromów P450). Uważa się, że to ona w głównej mierze odpowiada za działanie przeciwbólowe wywołane przez kodeinę; stąd osoby, które mają zmniejszoną wydajność tego enzymu, mogą odczuwać słabsze działanie przeciwbólowe
ok. 80% sprzęgane jest z kwasem glukuronowym do 6-glukuronidu kodeiny; postuluje się, że związek ten odpowiada za działanie przeciwbólowe kodeiny u osób ze słabą aktywnością cytochromu CYP2D6[9].
U niektórych osób (zwłaszcza dzieci) występuje tzw. ultraszybki metabolizm kodeiny, który prowadzi do znacznie większego niż normalnie stężenia morfiny we krwi po przyjęciu kodeiny. Związany jest on z wysoką aktywnością cytochromu CYP2D6. Częstość występowania ultraszybkiego metabolizmu kodeiny uzależniona jest od rasy i grupy etnicznej, np. dla rasy białej stanowi ok. 10% populacji[10][11].
Kodeina w lecznictwie
Okres działania kodeiny wynosi od 2 do 6 godzin. W śladowych ilościach przedostaje się do mleka matek karmiących. Rzadziej od morfiny prowadzi do uzależnienia, przeważnie po dłuższym i częstszym podawaniu. Kodeina wchodzi w skład wielu leków złożonych – najczęściej z kwasem acetylosalicylowym, paracetamolem, ibuprofenem, sulfogwajakolem i kofeiną.
Leki z dużą zawartością kodeiny dostępne w Polsce bez recepty (OTC) to np. Nurofen Plus, Antidol 15 i Solpadeine Max. Tabletka Nurofenu Plus zawiera 200 mg ibuprofenu i 12,8 mg półwodnego fosforanu kodeiny, Antidol zawiera 15 mg fosforanu kodeiny w połączeniu z 500 mg paracetamolu, Solpadeine Max zawiera 12,8 mg półwodnego fosforanu kodeiny, paracetamol (500 mg) i kofeinę (30 mg)[12], a Thiocodin 15 mg fosforanu kodeiny w połączeniu z 300 mg sulfogwajakolu[13].
Są one m.in. przeznaczone do stosowania w bólu o nasileniu umiarkowanym, który nie ustąpił po leczeniu lekami zawierającymi w swoim składzie tylko jedną substancję czynną. Kodeina obecnie jest substancją ogólnie dostępną w Polsce.
Działanie wykorzystywane w lecznictwie
przeciwbiegunkowe
przeciwkaszlowe – w dawkach mniejszych niż mających działanie przeciwbólowe (standardowo 8–15 mg); działanie przeciwkaszlowe utrzymuje się około 3 godzin, a wywołane jest przez oddziaływanie substancji na ośrodek mózgowy odpowiedzialny za oddychanie
przeciwbólowe
Szerzej stosowana od czasów II wojny światowej jako substytut coraz trudniej dostępnej morfiny.
Apatia, senność, otępienie, zawroty głowy, zaparcia, spowolnienie rytmu oddechowego (najczęściej u osób w wieku podeszłym i dzieci), euforia, nadmierne uspokojenie – po zażyciu kodeiny nie powinno się prowadzić samochodu ani wykonywać czynności wymagających skupienia.
Depresja oddechowa, zwłaszcza u dzieci poniżej 12 roku życia i u osób z ultraszybkim metabolizmem kodeiny[10][11].
W latach 2013–2015 Europejska Agencja Leków wprowadziła zakaz stosowania kodeiny u dzieci poniżej 12 roku życia, zarówno jako środka przeciwkaszlowego, jak i przeciwbólowego. U dzieci w wieku 12–18 lat kodeinę można stosować przeciwbólowo jedynie w leczeniu ostrego bólu, który nie ustępuje po podaniu innych środków. W tej grupie wiekowej nie zaleca się stosowania przeciwkaszlowo, jeśli występują problemy z oddychaniem[10][11].
Zalecenia te wynikają ze stwierdzenia kilku ciężkich przypadków depresji oddechowej u dzieci leczonych kodeiną (w tym śmiertelnych) oraz śmierci dziecka karmionego piersią, którego matka przyjmowała kodeinę[10].
Przeciwwskazania
Przeciwwskazania wprowadzone w Unii Europejskiej w latach 2013–2015[10][11]:
wiek poniżej 12 lat;
trudności z oddychaniem w wieku 12–18 lat;
po zabiegu usunięcia migdałka/migdałków w celu leczenia obturacyjnego bezdechu sennego u dzieci do 18 roku życia;
ultraszybki metabolizm kodeiny;
karmienie piersią.
Uzależnienie
Kodeina wywołuje uzależnienie zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Uzależnienie psychiczne rozwija się szybko, w związku z chęcią przeżywania stanu, jaki daje kodeina. Uzależnienie fizyczne rozwija się w okresie około 6–12 miesięcy, po którym jej odstawienie powoduje typowe objawy zespołu abstynencyjnego: drażliwość, brak chęci do działania, objawy grypopodobne, objawy depresyjne, problemy ze snem, bóle głowy i silną potrzebę zażycia narkotyku[14].
↑Gavril W.G.W.PasternakGavril W.G.W., Ying-XianY.X.PanYing-XianY.X., Mu opioids and their receptors: evolution of a concept, „Pharmacological Reviews”, 65 (4), 2013, s. 1257–1317, DOI: 10.1124/pr.112.007138, PMID: 24076545, PMCID: PMC3799236.
↑Wielki leksykon leków. Wydawnictwo Amber. Brak numerów stron w książce
↑Z.R.Z.R.ChenZ.R.Z.R. i inni, Disposition and metabolism of codeine after single and chronic doses in one poor and seven extensive metabolisers, „British Journal of Clinical Pharmacology”, 31 (4), 1991, s. 381–390, PMID: 2049245, PMCID: PMC1368322.
↑ abT.B.T.B.VreeT.B.T.B., R.T. vanR.T.DongenR.T. vanR.T., P.M.P.M.Koopman-KimenaiP.M.P.M., Codeine analgesia is due to codeine-6-glucuronide, not morphine, „International Journal of Clinical Practice”, 54 (6), 2000, s. 395–398, PMID: 11092114.
