Kościół św. Jakuba i Filipa i klasztor Dominikanów w Wilnie – kościół położony przy ulicy Vasario 16-osios g. 11 (przed 1945 – placu Łukiskim, później Józefa Piłsudskiego). Wybudowany w stylu barokowym w latach 1690–1737 dla zakonu dominikanów; później kilkakrotnie przebudowywany.
Historia
Poprzednikiem istniejącego dziś kościoła był mały, drewniany kościół na cmentarzu, wzniesiony w 1624 roku przez kasztelana smoleńskiego, Jerzego Litawora Chreptowicza[1]. Osadził on przy nim kilku dominikanów i zobowiązał ich do posługi duszpasterskiej wśród ubogiej ludności Łukiszek[2]. Kościół ten spalił się podczas pożaru spowodowanego oblężeniem Wilna przez Rosjan w 1655 roku. Po ustąpieniu Rosjan kościół odbudowano i wzniesiono klasztor. Przyczyniły się do tego fundacje hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego Kazimierza Jana Sapiehy oraz rodu Naruszewiczów. W 1684 od rodu Gosiewskich z Sejn sprowadzono do kościoła obraz Matki Boskiej, uznany w 1688 roku przez biskupa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego za cudowny, co spowodowało w następnych latach napływ rzesz pielgrzymów[3]. Dominikanie stanęli przed coraz bardziej palącym problemem powiększenia istniejącej świątyni.
Budowę nowego murowanego kościoła zainicjował biskup smoleński Eustachy Kotowicz w 1690 roku, kładąc kamień węgielny pod świątynię poświęconą dwóm apostołom: św. Jakubowi i św. Filipowi[3]. Budowa trwała kilka dziesięcioleci, a w jej trakcie kilkakrotnie zmieniano plany architektoniczne świątyni, którą ukończono ostatecznie w 1737. W latach 1743–1746 do kościoła dobudowano fasadę z dwiema wieżami[3].
W chwili I rozbioru Polski w 1772 w klasztorze żyło 14 zakonników. Kościół został zniszczony w 1794 roku podczas ataku Rosjan na Wilno w celu stłumienia insurekcji kościuszkowskiej. W 1797 roku zniszczoną świątynię odrestaurowano, a w klasztorze umieszczono wileński szpital generalny[4].
W 1812 roku kościół został zajęty przez wojska francuskie, maszerujące na Moskwę i służył jako szpital polowy, a następnie magazyn[1]. Na przykościelnym cmentarzu pochowano wielu żołnierzy francuskich. Po kampanii napoleońskiej kościół został odnowiony.
W 1837 r. w szpitalu umieszczono m.in. Szymona Konarskiego, ekspowstańca, działacza emigracyjnego i członka Stowarzyszenia Ludu Polskiego[5]. W 1844 roku skasowano zakon dominikanów, co oznaczało kres ich działalności. Ich kościół stał się odtąd kościołem parafialnym[6]. Szpital funkcjonował nadal. Przez długi czas jego ordynatorem był Franciszek Wikszemski, ojciec Adama[7], a w latach 1875 do 1882 chirurgiem był w nim Hipolit Jundziłł.
Po wojnie kościół został zamknięty. W latach 1955–1957 przeprowadzono w nim niewielki remont w związku z planowanym urządzeniem stacji pogotowia ratunkowego[6].
Po upadku komunizmu i odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1990 roku kościół został zwrócony katolikom, którzy przystąpili niezwłocznie do renowacji zniszczonego budynku[6]. W kościele są sprawowane msze na przemian w języku polskim i litewskim. W zabudowaniach klasztornych, nie przedstawiających większej wartości zabytkowej, mieścił się, podobnie jak przed wiekami, szpital. W roku 2014 przeprowadzono wyburzenie niezabytkowej części budynków byłego szpitala.[8]
Architektura
Fasada kościołaKościół od strony placu Łukiskiego
Kościół św. Jakuba i Filipa jest budowlą jednonawową. Zewnętrznie składa się z trzech wyodrębnionych elementów, kolejno zmniejszających się: nawy, prezbiterium i zaokrąglonej absydy, co przy niewielkiej długości świątyni, wysoko osadzonych, górnych oknach i stromym dachu, daje malowniczy efekt spiętrzenia zabudowy, zwłaszcza od strony placu Łukiskiego (lit. Lukiškių). Granice między częściami składowymi bryły świątyni zaznaczone są szczytami, zwieńczonymi niewielkimi wieżyczkami z krzyżem. Fasada frontowa ma dwie szeroko rozstawione, czterokondygnacyjne, rokokowe wieże, zakończone spłaszczonymi hełmami z lukarnami; hełmy z kolei są zwieńczone niewielkimi latarniami i krzyżami. W niszach fasady umieszczono figury patronów zakonu: św. Jacka i św. Dominika, a pod nimi fresk przedstawiający Matkę Boską Łukiską.
Nawa szerokości 14 m przekryta jest sklepieniem beczkowym[1]. W kościele znajdowały się portrety Jerzego Chreptowicza, fundatora świątyni, przeora dominikanów, który ukończył jej budowę oraz cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, przywieziony z Rusi w roku 1649. W ołtarzu matki Boskiej Różańcowej umieszczony był obraz św. Jacka, namalowany przez Franciszka Smuglewicza, a w ołtarzu św. Jana Chrzciciela obraz Chrystusa błogosławiącego dzieci, dzieło Lampiego. Przy kościele znajduje się tylko jedna kaplica – św. Jacka[9].
Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Wilna. Warszawa: Oficyna Wydawnicza, 1991. ISBN 83-85083-08-1.
Juliusz Kłos: Wilno, przewodnik krajoznawczy. Wilno: Wydawnictwo Oddziału Wileńskiego Polsk. Tow. Krajoznawczego z zapomogi Ministerstwa W. R. i O. P., 1923.
Krzysztof Plebankiewicz: Wilno: przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1997. ISBN 83-213-3934-4.
