Historia Żydów w Kole – historia Żydów w mieście Kole, od najwcześniejszych wzmianek o mieszkańcach miasta wyznania mojżeszowego z 1432 roku do czasów PRL.

Pierwsza wzmianka o Żydach w Kole pochodzi z 1432 roku, kiedy to Lochman, Żyd kolski procesował się z Janem, synem Mrokoty z Janiszewa^[1]. W XV wieku w Kole powstał także kahał^[2]. Żydowska gmina w Kole nie jest wymieniona w rejestrze osiedli żydowskich płacących taksę koronacyjną z 1507 roku, brak ten może być jednak wytłumaczony tym, że w rejestrze zapisywano jedynie gminy odpowiedzialne za uiszczenie całej sumy, a kilka ośrodków mogło opłacać ten podatek wspólnie^[1].

W maju 1555 roku wojewoda Marcin Zborowski nadał kolskim Żydom przywilej, zwalniający ich od sądownictwa miejskiego i przypisujący ich sądownictwu wojewodzińskiemu^[1][3][4]. 22 czerwca 1564 roku król Zygmunt II August wydał dla Żydów pozwolenie na zamieszkiwanie w mieście^[4]. Zostali oni również zobowiązani do uiszczania takich samych podatków jak mieszczanie, uzyskali również pozwolenie na prowadzenie działalności handlowej^[3]. W 1565 roku kolscy Żydzi posiadali 9 domów oraz 1 budynek pełniący funkcję szkoły^[3][5]. W 1571 roku zawarli również z władzami miasta układ, na mocy którego miasto zobowiązywało się do ochrony ich zamieszkiwania w zamian za opłatę w wysokości 2 grzywien rocznie. Według rejestrów poborowych z 1579 roku Koło zamieszkiwało 46 Żydów^[3]. Według rejestrów kolskiej komory celnej kolscy Żydzi trudnili się wówczas głównie handlem skórami i łojem^[3][6]. Według akt miejskich trudnili się również udzielaniem pożyczek^[6], a poza tym także handlem bawełną, woskiem, pieprzem oraz mydłem^[7] i suknem^[8].

W 1593 roku uzyskali również prawo do uwalniania z aresztu swoich współwyznawców za poręczeniem wydanym przez starszego gminy żydowskiej^[3].

W 1616 roku istniały w Kole 24 domy żydowskie, w tym 3 będące zastawem^[9]. W 1628 roku 30 Żydów trudniło się handlem, 4 było szklarzami, 2 sukiennikami, a 6 było kramarkami^[9]. Wizytacja kolskiej parafii katolickiej z 1629 roku wspomina o istnieniu w mieście synagogi^[5]. W wizytacjach z tych lat kolscy Żydzi skarżą się również na nękanie ich przez mieszczan częstymi podwodami, mieszczanie natomiast wskazywali, że Żydzi bez zgody władz miejskich przyjmują do miasta obcych swego wyznania i ochraniają ich^[9]. Przed potopem szwedzkim do kolskiej gminy żydowskiej miało należeć około 240 osób^[10].

Według lustracji z 1659 roku w Kole istniało tylko 5 zamieszkałych domów żydowskich, działało także 11 żydowskich handlarzy i rzemieślników^[9]. Najprawdopodobniej spadek ludności żydowskiej spowodowany był potopem szwedzkim i wrogością Polaków wobec Żydów, których oskarżano o sprzyjanie Szwedom. W 1674 roku w Kole mieszkało już 24 Żydów, co stanowiło około 11,8% populacji^[11].

Wizytacja z 1765 roku wspomina istnienie w mieście synagogi, bożnicy oraz cmentarza żydowskiego położonego „za rzeką”^[5]. W mieście mieszkało wówczas 256 Żydów, zajmujących 59 domów^[11]. Według historyków żydowskich Żydów mogło mieć jednak ponad 300. Większość kolskich Żydów zajmowało się handlem i rzemiosłem (głównie krawiectwem)^[12] Rok 1765 jest przyjęty jako początek funkcjonowania w mieście drewnianej synagogi, usytuowanej przy Nowym Rynku, zwanym również Rynkiem Żydowskim^[5]. W 1774 roku istniało 65 żydowskich gospodarstw domowych, z których 58% było zakładami rzemieślniczymi^[7]. W XVIII wieku kolscy Żydzi na mocy decyzji starościańskiej posiadali prawo pędzenia wódki^[13].

Z XVIII wieku pochodzą również liczne świadectwa o napaściach na Żydów i sporach między nimi a kolskim mieszczaństwem^[14]. W czerwcu 1789 roku starosta Rafał Gurowski zwolnił z urzędu burmistrza miasta za spoliczkowanie starszego gminy żydowskiej^[14][15].

Na przełomie 1793 i 1794 roku w Kole mieszkało 561 Żydów, chociaż wizytacja kanoniczna kolskiej parafii katolickiej z tego samego okresu szacuje liczbę mieszkańców wyznania żydowskiego na 205 osób^[11][16]. Zaniżona liczba może być jednak związana z nieufnością Żydów wobec kościelnych wizytatorów^[16]. W mieście miało mieszkać wówczas 436 katolików^[10]. W 1808 roku w Kole mieszkało 802 Żydów^[17].

W 1818 roku w mieście mieszkało już 930 Żydów, a w 1828 roku – 1207^[18]. W 1818 burmistrz Jan Hiller przedstawił komisarzowi województwa kaliskiego Plan rewiru dla Żydów w mieście Kole, który miał obejmować część Starego Rynku i pobliskich ulic^[19].

Niemiecki opis Koła z 1839 roku, zamieszczony w publikacji Historisch-geographische Darstellung Alt- und Neu-Polens wspomina o istnieniu w mieście synagogi^[20]. Od 1846 roku rabinem w Kole był Meir Auerbach, późniejszy naczelny rabin aszkenazyjski w Jerozolimie^[21].

Około 1854 roku kolscy Żydzi postanowili wybudować w mieście nową, murowaną synagogę. Na przełomie czerwca i lipca 1854 roku zawiązał się komitet koordynujący działania związane z budową synagogi^[20]. Nową bożnicę oddano do użytku w 1860 roku^[22]. Opis statystyczny miasta z maja tego roku wspomina istnienie w mieście dwóch synagog: małej, murowanej i pokrytej dachówką oraz wielkiej, krytej blachą^[20]. Od czasu wybudowania wielkiej synagogi, poprzednia, mniejsza bożnica pełniła funkcję szkoły oraz koszerni żydowskiej^[18]. Niedługo po wybudowaniu nowej synagogi gmina żydowska rozpoczęła działania zmierzające do wybudowania nowego domu bożniczego, w którym miały się znaleźć m.in. mykwa i mieszkania służby. W 1860 roku w mieście mieszkało 2478 Żydów^[18].

W XIX wieku Żydzi zajmowali się również działalnością gospodarczą, m.in. w 1867 roku Michał Rauch założył w mieście młyn parowy^[23], a w 1889 roku Kuczyński założył w Nagórnej fabrykę haftu^[24]. W 1897 roku liczba kolskich Żydów wyniosła 4013, co stanowiło 42,9% populacji^[25]. 52% kolskich Żydów utrzymywało się z handlu, a 23% z pracy w przemyśle i rzemiosła^[7].

Na początku XX wieku w Kole powstały koła organizacji Ceirej Syjon^[26], a w 1916 roku w mieście założono pierwsze struktury Bundu^[27].

W 1918 roku otwarto w mieście Gimnazjum koedukacyjne Żydowskiego Związku Szkolnego. Początkowo było to gimnazjum o profilu matematyczno–przyrodniczym, a od 1925 roku humanistycznym. W 1926 roku w szkole uczyło się 47 uczniów i 39 uczennic. Szkoła nie posiadała praw gimnazjum państwowego^[28].

Według spisu z 1919 roku w Kole istniało 93 przedsiębiorstw żydowskich (w mieście istniały tylko 4 nie-żydowskie)^[7]. W mieście działały m.in. fabryka maszyn rolniczych, dwie drukarnie, tartaki, młyn oraz fabryka haftu^[29]. W 1921 roku w Kole mieszkało 5159 Żydów, którzy stanowili 45% populacji miasta^[29]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w mieście działało wiele organizacji i stowarzyszeń żydowskich: m.in. Stowarzyszenie Dobroczynności „Gemiłus Chesed”, Żydowski Związek Kupców, Żydowski Związek w Kole, Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, prowadzące m.in. sekcję piłkarską i tenisową^[30], oraz żydowska biblioteka i czytelnia^[31]. W mieście działało także żydowskie przedszkole im. Włodzimierza Medema (pod patronatem Bundu, od 1928^[32]), Wyznaniowa Szkoła Powszechna „Jabne”, Szkoła Powszechna Żydowska „Et Chaim”^[31].

Kolscy Żydzi posiadali wielokrotnie reprezbentację w kolskiej radzie miejskiej, swoje listy w wyborach samorządowych wystawiały m.in.: Poalej Syjon, Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza, Żydowski Blok Narodowy Zjednoczenia Pracy i Bund^[31][33]. Jednym z najbardziej wpływowych ugrupowań w Kole była partia Poalej Syjon, której przedstawiciele, dr Szulrichter-Gaworowska i Abram Koniński brali udział w wyborach na delegatów na XV Kongres Syjonistyczny w 1927 roku^[2].

W Kole funkcjonowała rada gminy żydowskiej. Do 1932 roku na czele rady stał Josef Schwarz, którego w wyborach we wrześniu 1932 roku zastąpił Mojsze Berkowic. Mojsze Berkowic na przełomie października i listopada tego samego roku został zastąpiony przez Salomona Goldberga, który pozostał na stanowisku do 1934 roku, kiedy to ustanowiono zarząd komisaryczny z rabinem na czele. Działalność rady gminy żydowskiej naznaczona była konfliktami pomiędzy Żydami ortodoksyjnymi, a tymi wywodzącymi się z bardziej liberalnych ugrupowań^[33][2]. 20 stycznia 1932 roku Policja przeszukała lokal Poalej Syjon w Kole, w którym znaleziono paczkę ulotek komunistycznych. Pięciu działaczy partii aresztowano i zwolniono tydzień później^[34]. W tym samym roku 16-letni Jakub Ariel Reichert założył w Kole oddział organizacji Ha-Noar ha-Cijoni^[35].

W latach 30. XX wieku w mieście dochodziło także do antysemickich ekscesów, jak m.in. wandalizm, wybijanie szyb w domach żydowskich w lutym 1938 roku, bójki członków Stronnictwa Narodowego z Żydami, polanie ubrań sprzedwanych w sklepach żydowskich kwasem solnym czy zamalowywanie szyldów w sklepach żydowskich^[2]. Żydzi byli właścicielami 42 sklepów spożywczych, 20 handlujących butami, odzieżą, materiałami krawieckimi, oraz restauracji i hotelu. Większość rzemieślników było krawcami i szewcami^[7]. 20 kolskich rodzin żydowskich zajmowało się rolnictwem, w Kole było także trzech żydowskich lekarzy, dentysta, 30 nauczycieli i 10 urzędników^[7].

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Koło odwiedzało wielu przedstawicieli społeczności żydowskiej, wśród nich znaleźli się m.in. Janusz Korczak, pisarz Joel Mostawoj, Ida Kamińska i Jack Rechtzeit. Kolscy Żydzi utrzymywali również kontakt z osobami takimi jak Izaak Grünbaum czy Mosze Kol^[33][36].

Na początku 1939 roku w mieście mieszkało 4560 Żydów^[29]. Kolscy Żydzi uczestniczyli w subsydiowaniu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej^[2]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Kole istniał kibuc prowadzony przez organizację Borochow Jugent^[37], działały także oddziały Ha-Szomer Ha-Cair^[38], Betaru (z siedzibą przy ulicy Grodzkiej)^[39] i Międzynarodowej Syjonistycznej Organizacji Kobiet^[40].

 Osobny artykuł: Getto w Kole.

Koło zostało zajęte przez Wehrmacht w 18 września 1939 roku^[41]. Według wspomnień świadków niedługo po tym – 20 września 1939 roku – okupanci podpalili budynek większej synagogi, oskarżając o to Żydów^{[41][42][43][44]}. Według relacji świadków okupanci wpychali do ognia próbujące ratować budynek kobiety żydowskie, chociaż inni świadkowie wskazywali, że Niemcy brali czynny udział w akcji gaśniczej^[45]. Według niektórych relacji, mieli także zburzyć domy mieszkalne zajmowane przez Żydów przy ulicy Garnarskiej oraz w śródmieściu^[46].

Jeszcze we wrześniu 1939 roku Niemcy rozstrzelali przypadkowo zatrzymanego na ulicy kierownika Biblioteki Żydowskiej Bierzwińskiego, któremu nakazali wcześniej sprzątnąć zwłoki dwóch zabitych wcześniej Polaków^[41][47]. Po zajęciu miasta Żydom zakazano posiadania gotówki w kwocie większej niż 2 tysiące złotych, nakazano im również oddanie Niemcom wszystkich posiadanych zapasów żywności^[48]. Do końca 1939 roku w Kole zamordowano ponad 300 osób, zabroniono również pochówków na kolskim cmentarzu żydowskim, a pochówki przeniesiono do Ruszkowa Drugiego^[47]. Egzekucje odbywały się na Nowym Rynku i cmentarzu żydowskim^[45]. Według relacji świadków, chorych Żydów okupanci mieli torturować, paląc ich na stosach słomy ustawionych na rynku^[49].

Krótko po zajęciu miasta niemiecka administracja wydała rozporządzenie wzywające wszystkich mieszkańców pochodzenia żydowskiego od 14 do 60 roku do codziennej, przymusowej pracy. Jednym z pierwszych zadań wyznaczonych kolskim Żydom była naprawa wysadzonego w trakcie odwrotu wojsk polskich mostu na Warcie. Według wspomnień świadków Żydzi zmuszani byli do pracy od rana do wieczora, miejsce pracy było otoczone stanowiskami karabinów maszynowych, a pracujący byli często bici, kłuci bagnetami i torturowani. Według zeznań Niemcy zrzucili również mostu do rzeki kilkanaście osób, następnie zakazując innym ratowania ich^[50].

W październiku 1939 roku wszystkie żydowskie przedsiębiorstwa przeszły pod zarząd niemiecki^[51]. W drugiej połowie października przy ścianie teatru rozstrzelano Izaaka Sywosza, u którego podczas rabunku odnaleziono łuskę od pocisku, będącą pamiątką ze służby wojskowej jego syna – plut. Jakuba Sywosza, poległego w bitwie nad Bzurą^[52]. W listopadzie 1939 roku powołano w Kole 11–osobowy Judenrat, na czele którego stanął Pinchas Brenner^[44].

W latach 1939–1941 kolskich Żydów wywożono głównie do Generalnego Gubernatorstwa. Pod koniec listopada 1939 roku rozpoczęto akcję wysiedlania Żydów z Koła. Ponad 1300 Żydów zgromadzono w budynku synagogi mniejszej na rogu Nowego Rynku oraz w budynku przy dzisiejszej ulicy Wojciechowskiego^[51][45]. Na początku grudnia 1939 roku grupa ponad 1139 Żydów trafiła do obozu przejściowego w Izbicy, a następnie skierowana została do obozów w Sobiborze i Bełżcu^[53]. Część kolskich Żydów trafiła także do Turobina, Hrubieszowa i Zamościa. 3 i 4 października 1940 roku 150 rodzin żydowskich wysiedlono do getta wiejskiego we wsiach Bugaj i Nowiny Brdowskie^[44], w grupie tej znalazł się m.in. Mordechaj Podchlebnik^[45]. Wiosną 1941 roku kolejnych Żydów wywieziono do wsi w powiecie zamojskim^[53].

W grudniu 1940 roku na terenie Starego Miasta w Kole utworzono getto, w którym gromadzono pozostałą w mieście ludność żydowską. Getto funkcjonowało w części starówki na zachód od ulicy Rzeźniczej, zostało ogrodzone płotem, a wszystkie przejścia i okna w budynkach granicznych zamurowano^[45]. Mimo zamknięcia więźniowie getta prowadzili handel z mieszkańcami okolicznych wsi^[44]. W 1941 roku kolscy Żydzi byli wywożeni do obozów pracy, m.in. w Poznaniu, Krzyżownikach oraz we Wrocławiu^[45]. W 1941 roku zginął kolski rabin, Dawid Chaim Zilber-Margolit^[2].

W grudniu 1941 roku w Kole mieszkało już tylko około 2 tysiące Żydów, wkrótce później większość z nich została zamordowana w pobliskim obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem^[53][54]. Ostatnia wywózka Żydów z Koła miała miejsce w dniach 8–11 grudnia 1941 roku. Jeszcze przed wywózką do obozu, oczekujący na transport Żydzi zobowiązani byli do zapłacenia po 4 reichsmarki od osoby za rzekomą podróż na wschód^[51], pozwolono im zabrać ze sobą również 10 kilogramów bagażu^[49]. Więźniowie getta byli prowadzeni do siedziby Komitetu Żydowskiego przy ulicy Rzeźniczej 6, gdzie następnie sprawdzano ich obecność w wykazie. Według wspomnień świadków właściciel tartaku, Goldberg, miał ubiegać się u Niemców o mianowanie go kierownikiem obozu dla Żydów z Koła na wschodzie^[45][49]. Ostatniego dnia akcji, 11 grudnia, z Koła wywieziono i zgładzono chorych^[45]. Od tego czasu miasto było określane jako „Judenfrei” (wolne od Żydów)^[54]. Mieszkania, z których wyrzucono Żydów, przekazane zostały Niemcom z krajów bałtyckich i Związku Radzieckiego^[55].

Niektóre relacje żydowskich mieszkańców miasta złożone są w Archiwum Ringelbluma^[45].

W okresie okupacji mniejsza synagoga w Kole stanowiła punkt przesiedleńczy, w którym umieszczano na krótko wysłanych do Chełmna Żydów, którzy przybyli do Koła koleją z m.in. getta łódzkiego^[56]. Transportom Żydów towarzyszyły marsze wywożonych z dworca kolejowego do oddalonej o około 2 kilometry bożnicy^[57]. Od marca 1942 roku transporty kierowano jednak do wsi Zawadka^[58].

Wojnę przeżyło około 300 kolskich Żydów^[59]. Po II wojnie światowej w Kole nie odrodziło się religijne życie żydowskie^[60]. W związku z tym ocalony budynek synagogi mniejszej pozostawał pod opieką kolskiego starostwa powiatowego^[61]. W kwietniu 1945 roku 20 ocalałych Żydów założyło powiatowy oddział Centralnego Komitetu Żydów Polskich z siedzibą przy ulicy Krzywej 4^[60].

W czerwcu 1945 roku z Sądu Okręgowego w Łodzi do Koła oddelegowano sędziego Władysława Bednarza, który zamieszkał tymczasowo w Kole. Towarzyszył mu prokurator Julian Leszczyński^[62]. 10 czerwca 1945 roku Bednarz dokonał oględzin synagogi, mykwy oraz budynku zajmowanego przez Judenrat^[63]. 18 czerwca 1945 roku z pomocą miejscowych kobiet narodowości niemieckiej uprzątnął budynki, następnie wystosował pismo do Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej z prośbą o zabezpieczenie 4748 par butów pozostawionych w bożnicy przez transportowane tędy ofiary obozu w Chełmnie, gdyż były one rozkradane przez mieszkańców. Buty zostały zmagazynowane w magazynie przy Wydziale Powiatowym w Kole^[63]. W listopadzie 1945 roku w Kole dokonano oględzin samochodu uznanego za mobilną komorę gazową na podwoziu marki Magirus^[64], w tym samym miesiącu przesłuchiwano oskarżonego o dokonywanie mordów na ludności cywilnej kolskiego policjanta – Augusta Piellę^[65].

Według części źródeł budynek synagogi spalił się jesienią 1945 roku^[66]. Ruiny większej synagogi rozebrano w 1946 roku^[67]. Na miejscu dawnej synagogi mniejszej i budynku Judenratu wybudowano następnie sklep meblowy^[68]. W sierpniu 1946 roku nie działała już w Kole żadna instytucja żydowska, a w samym mieście mieszkało tylko 35 Żydów^[60]. W tym samym roku powstało ziomkostwo kolskich Żydów z siedzibą w Łodzi^[69].

W okresie PRLu na terenie dawnego cmentarza żydowskiego wybudowano Miejski Dom Kultury^[70][71]. Próbowano wybudować tam także basen, budowy jednak zaniechano^[71]. Podczas budowy Miejskiego Domu Kultury robotnicy odkopali szczątki pochowanych tu Żydów, dzięki staraniom Eliasza Zajde szczątki zebrano i przewieziono na teren cmentarza żydowskiego w Szczecinie^[72]. 24 czerwca 1993 roku na terenie dawnego cmentarza odsłonięto pomnik w formie fragmentu muru z tablicą pamiątkową^[71].

W 1985 roku w filmie Shoah przedstawiono wywiad z mieszkańcem Koła – Bronisławem Falborskim^[68].

W 1989 roku staraniem Eliasza Zajde i Ziomkostwa Żydów Kolskich odsłonięto również pomnik-obelisk upamiętniający synagogi żydowskie na Nowym Rynku w Kole. Ziomkostwo Żydów Kolskich było organizacją działającą w latach powojennych i zrzeszającą ok. 150 Żydów mieszkających w Izraelu, Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Szwecji^[73].

1 września 2009 roku na ścianie kolskiego ratusza odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą kolskim Żydom^[71]. W grudniu 2021 roku w Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem zorganizowano wystawę poświęconą kolskim Żydom pt. „Życie kolskich Żydów sprzed lat…”, której autorką jest Magdalena Babik^[74].

Źródło:^[75][76]

• Lejzer bar Gedelia (początek XIX wieku)
• Efraim Segal (1820)
• Efraim Beer (Beor) Lewi (1816 oraz od około 1826)
• Aron Engelman (1833)
• Mosiek Engelman (1845)
• Meir Auerbach (1847)
• Dawid Fligeltow (ok. 1861–1865)
• Awigdor Jehuda Dakwil (druga połowa XIX wieku)
• Chaim Jakob Szapira (1867–1872)
• Wiktor Lajbuś Lewenthal (1872–1889)
• Dawid Chaim Zilber-Margolit (1890–1941)

• Jakub Litman (kantor)
• Josef Schwarz (przewodniczący rady gminy do 1932)
• Mojsze Berkowic (przewodniczący rady przez kilka miesięcy w 1932)
• Salomon Goldberg (przewodniczący rady w latach 1932–1934)

• Mordechaj Podchlebnik – jeden z uciekinierów z obozu w Chełmnie nad Nerem
• Chaskiel Menche – uczestnik powstania w Sobiborze
• Eliasz Zajde – działacz społeczny i na rzecz upamiętnienia kolskich Żydów, pomysłodawca pomników na cmentarzu żydowskim i na Nowym Rynku

• 650 Wydarzeń na 650-lecie Koła, EwarystE. Jaśkowski i inni, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-911785-1-5 .
• PrzemysławP. Nowicki PrzemysławP., Kolscy Żydzi po drugiej wojnie światowej w świetle relacji Fajwisza Rozentala, [w:] PiotrP. Gołdyn (red.), Civitas Colensis, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2019b, ISBN 978-83-955671-1-7 .
• PrzemysławP. Nowicki PrzemysławP., Synagogi, domy modlitwy i mykwa w Kole, PiotrP. Gołdyn (red.), „Polonia Maior Orientalis”, VI, 2019a, ISSN 2392-0106 .
• JózefJ. Burszta JózefJ. (red.), Sześćset lat miasta Koła, AntoniA. Czubiński i inni, Wydawnictwo Poznańskie, 1963 .
• PiotrP. Litka PiotrP., ZdzisławZ. Lorek ZdzisławZ., GrzegorzG. Pawlikowski GrzegorzG., Śledztwo sędziego Władysława Bednarza w sprawie niemieckiego obozu zagłady Kulmhof, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 14, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, s. 334-353, ISSN 1895-247X .
• KrzysztofK. Witkowski KrzysztofK. (red.), Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-62485-66-6 .
• MordekhaiM. Halter MordekhaiM. (red.), Sefer Ḳolo : finfhunderṭ yor Yidish Ḳolo, Tel Awiw: Hotsaʼat Irgune Ḳolo be-Yiśraʼel uve-Artsot ha-Berit, 1958 .