Odbudowane południowe skrzydło ratuszaRatusz w okresie II wojny światowej
Ratusz w Kole – ratusz miejski w Kole w woj. wielkopolskim, jedna z najbardziej reprezentacyjnych budowli miasta. Zbudowany został w stylu gotyckim najprawdopodobniej w I połowie XVI wieku, w I połowie XIX w. przebudowany w stylu klasycystycznym.
17 stycznia 1953 roku budowla została wpisana do wielkopolskiego rejestru zabytków.
Historia
Od XIX wieku uważano, że ratusz został ufundowany przez zasadźcę i pierwszego wójta kolskiego, Jana Henryka z Warty, około 1390 roku. Wersja ta została jednak uznana za nieprawdopodobną[1].
Jak wykazały badania archeologiczne, pierwotnie stał w tym miejscu drewniany lub drewniano-gliniany dwór, używany przez monarchów podczas ich pobytu w mieście. Prawdopodobnie dwór, lub inny budynek w obrębie rynku pełnił funkcję siedziby władz miejskich[2]. W 1502 roku król Aleksander Jagiellończyk w przywileju potwierdzającym prawa miejskie Koła przekazał władzom miejskim dwór i plac na którym stał, aby w tymże miejscu powstał ratusz miejski[1][3].
Ratusz w stylu gotyckim został wzniesiony w I połowie XVI wieku. Zbudowano go na planie prostokąta o wymiarach 21,8 x 11 metrów. Ratusz był budowlą dwukondygnacyjną, posiadał piwnicę, a ściany zewnętrzne ozdobione były ornamentem w kształcie dużych rombów[4]. W późniejszych latach do ratusza dobudowano wieżę o podstawie kwadratowej o wymiarach 5,90 x 5,90 metrów[3], przechodzącej wyżej w ośmiobok. Wieża miała wysokość około 29 metrów[5] i ozdobiona była takim samym ornamentem co reszta budynku. Na szczycie wieży istniał drewniany ganek, a w wieży mieściło się dwukondygnacyjne więzienie miejskie, piętro ratusza zajmowała rada miejska i wójtowska, na parterze działały sklepy[6][7].
Budynek kilkakrotnie ulegał pożarom (m.in. w 1622 i 1647 roku), w 1775 roku w wyniku pożaru stopił się na wieży dzwon zegarowy. Najprawdopodobniej po pożarze w 1775 roku przystąpiono do przebudowy ratusza w stylu barokowym, prace zakończono w 1789 roku[5]. W tym samym okresie do ratusza sprowadzono nowy zegar oraz dzwon, ufundowany przez burmistrza, Jana Świderskiego i odlany w pracowni Franza Kriegera w Toruniu[8]. Przy ratuszu istniał także odwach, a przy trzech narożnikach budynku wznosiły się szkarpy wzmacniające ściany budynku[8].
Od 1824 roku władze Kola podejmowały starania o remont i restaurację ratusza, w 1829 roku ratusz groził zawaleniem i stał opuszczony[9].
W latach 1835–1837 ratusz był przebudowywany w stylu klasycystycznym, według pierwotnych planów Franciszka Reinsteina, do których poprawki wprowadził Henryk Marconi[9] (istnieje też wersja według której Marconi odrzucił projekt Reinsteina, opracowując swój własny[10]). Michał Rawita Witanowski błędnie podawał datę przebudowy ratusza na 1815 rok[10]. Budynek ratusza został pokryty tynkiem, a na elewacjach powstały gzymsy, okna dolnej kondygnacji otrzymały zamknięcie półkoliste, a górnej – prostokątne. W budynku zlikwidowano szkarpy, a od zachodu dobudowano dwa nowe skrzydła. Od wschodu wzniesiono wsparty na czterech kolumnach portyk, a pod portykiem balkon. O jedno piętro nadbudowano kwadratową podstawę wieży, a na piętrze ratusza dokonano zmian w układzie pomieszczeń[9]. Zburzono wówczas szczyt w elewacji południowej i półszczyt zamykający poddasze elewacji północnej oraz obniżono dachy. Z wieży zdjęto hełm barokowy i zwieńczono ją gzymsem kroksztynowym. Zarówno stary budynek, jak i nowo wzniesione skrzydła otrzymały jednolity wystrój zewnętrzny. Elewacje budynku opasane zostały zwieńczone fryzem złożonym z tryglifów i metop oraz beleczkowaniem[10][11].
W II połowie XIX wieku w ratuszu dokonywano jeszcze kilka remontów, podczas których rozebrano i odbudowano po wzmocnieniu gruntu jedno z nowych skrzydeł ratusza[9][12].
W kwietniu 1861 roku pod ratuszem doszło do dwóch demonstracji i zamieszek, które został rozproszone przez wojsko. Zamieszki spowodowały nieznaczne zniszczenia w gmachu ratusza[13].
W 1914 roku rozbudowano północne skrzydło ratusza, dobudowując przy nim parterowy budynek[14][5]. W 1928 roku odbył się remont ratusza, na wieży ratusza umieszczono wówczas tablicę pamiątkową z okazji imienin Józefa Piłsudskiego. Tablica została zniszczona w okresie okupacji niemieckiej[15].
Podczas kampanii wrześniowej na wieży ratusza rozstawiono posterunki, mające alarmować mieszkańców w przypadku pojawienia się samolotów Luftwaffe[16], ratusz był także siedzibą straży obywatelskiej[17]. W okresie okupacji niemieckiej ratusz był siedzibą władz okupacyjnych[18]. 27 kwietnia 1941 roku pod ścianą ratusza rozstrzelano za posiadanie broni Leona Żabierka[19].
W 1960 roku na wieży ratusza zamontowano przekaźnik telewizyjny[20][21]. Na przełomie 1985 i 1986 roku przy ratuszu przeprowadzono badania archeologiczne[12].
25 maja 1987 roku doszło do katastrofy budowlanej – zawaliła się wówczas wieża, niszcząc północną i północno–zachodnią część budynku. Z powodu uszkodzeń rozebrano następnie pozostałą część ratusza pochodzącą z XIX wieku[20][22]. Katastrofa była spowodowana prawdopodobnie wstrząsami wywołanymi przez ruch samochodów ciężarowych obok ratusza[12]. Krótko po katastrofie budowlanej w mieście zawiązała się Rada Obywatelska Odbudowy Ratusza Miejskiego, zajmująca się zbieraniem funduszy na odbudowę ratusza. Pieniądze pozyskiwano ze składek (m.in. milion złotych z Zakładów Wyrobów Sanitarnych w Kole), oraz datków z Polski i zagranicy[23].
Główny budynek ratusza oddano ponownie do użytku w 2000 roku, następnie rozpoczęto odbudowę wieży, którą zakończono w 2004 roku. Ratusz został w całości odbudowany dopiero w 2011 roku[24][23]. W 2005 roku przy ratuszu ponownie przeprowadzono badania archeologiczne[25].
Po odbudowie wróciły do ratusza władze miasta – Rada Miejska oraz Urząd Stanu Cywilnego. Mieści się tutaj także gabinet burmistrza miasta oraz cześć wydziałów Urzędu Miejskiego[27].
W jednym z pomieszczeń na poddaszu mieści się ekspozycja stała Muzeum Technik Ceramicznych[28]. Od 2017 roku w ratuszu dostępna jest także wystawa maszyn i produktów dawnej Fabryki Maszyn Rolniczych należącej do Michała Ostrowskiego[29].
W okresie od wiosny do jesieni ratusz jest również dostępny do zwiedzania[30].
KrzysztofK.WitkowskiKrzysztofK. (red.), Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-62485-66-6.
KrzysztofK.GorczycaKrzysztofK., Kord z ratusza w Kole, [w:] IzabelaI.Skierska (red.), Królewskie miasto Koło. Studia w 650. rocznicę lokacji miasta, Koło: Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 2012, ISBN 978-83-62485-84-0.
