Getto w Nowinach Brdowskich, Getto w Bugaju-Nowinach Brdowskich (hebr. נוביני ברדובסקיה, niem. Judische Kolonie Bugitten und Neuhagen) – getto żydowskie działające od października 1940 do 1 stycznia 1942, założone przez hitlerowców we wsiach Nowiny Brdowskie i Bugaj.
Historia
Podczas niemieckiej okupacji nazwa wsi Nowiny Brdowskie została zmieniona na Neuhagen. Od października 1940 do 1 stycznia 1942 roku z inicjatywy hitlerowców, we wsi działało getto, gdzie przywożono Żydów z okolicznych miejscowości, przede wszystkim z Koła i Babiaka. Ponadto w getcie przebywali pojedynczy Żydzi z Brdowa i Izbicy Kujawskiej. Getto w Nowinach Brdowskich nazywano „Dorfgetto” (czyli „Wieś-getto”) oraz „Judische Kolonie Bugitten und Neuhagen” (Kolonia żydowska Bugaj i Nowiny Brdowskie)[1]. Getto było zlokalizowane na terenie dwóch sąsiednich wsi, w 165 domach dawniej zamieszkałych przez polskich chłopów. Powierzchnia getta wynosiła 300 hektarów[2][3][4]. Większość mieszkańców wsi Nowiny Brdowskie przesiedlono na czas funkcjonowania getta głównie do Babiaka.
2 października 1940 w getcie osiedlono 150 rodzin żydowskich z Koła i 50 rodzin z Babiaka[5]. Było to około 1000 osób[2]. W skład Judenratu getta weszli prezes Warnburn, sekretarz Nojman, aprowizator Beatus oraz Krotowski i Prost z Babiaka[6]. Więźniowie getta byli wykorzystywani do pracy na roli oraz zalesiania pobliskich terenów[6], w późniejszym okresie pracowali prawdopodobnie w folwarkach i w innych miejscach w gminie Babiak[4]. Żydzi utrzymywali się z wyprzedawania swojego mienia mieszkańcom okolicznych wsi[1]. Do getta należało 7 koni oraz drób i kozy. Judenrat planował rozszerzyć działalność getta poprzez pozyskanie koni, kur i innych zwierząt oraz poprzez hodowanie ziemniaków, kukurydzy, tytoniu oraz ziół leczniczych i innych roślin[1].
W styczniu (prawdopodobnie 13 stycznia[1]) 1942 wszystkich pozostałych Żydów, w liczbie około 600 osób, przewieziono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Tam poddano ich masowej eksterminacji[2]. W getcie w Bugaju–Nowinach Brdowskich przebywał Mordechaj Podchlebnik, który wraz z grupą innych mężczyzn został kilka dni wcześniej wysłany do Chełmna, gdzie został grabarzem.Był jedną z osób, którym udało się uciec z obozu zagłady w Chełmnie[6][1].
Po likwidacji getta wszystkie budynki zostały wyburzone, a na miejscu getta zasadzono las[1].
Nieznana jest liczba ofiar getta w Nowinach Brdowskich, grób ze szczątkami pomordowanych został zbezczeszczony w latach 70. XX wieku. Współcześnie nie istnieje żadne miejsce pamięci poświęcone ofiarom getta nowińskiego, choć obecnie czynione są zabiegi prowadzące do wystawienia tablicy pamiątkowej. W 2020 roku, pod patronatem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Brdowskiej, wydana została publikacja autorstwa Alberta Górniaka opowiadająca zarys historii tego miejsca.
Wybrane osoby przebywających w getcie w Nowinach Brdowskich
- Chaja Alpert – urodziła się w 1879 roku w Łodzi. Była córką Michała i Tauby. Żoną Szmuela. Przed II wojną światową mieszkała w Babiaku. W czasie wojny była w Nowinach Brdowskich. Zamordowana w Chełmnie.
- Szmuel Alpert – urodził się w 1880 roku w Końskich, syn Chaji i Lajba; z zawodu krawiec. W czasie II wojny światowej przebywał w Nowinach Brdowskich. W wieku 60 lat zamordowany. Zamordowany w Chełmnie.
- Hendel Alpert – urodziła się w Polsce, zamordowana w wieku 17 lat. Córka Szmuela. W czasie wojny przebywała w Nowinach Brdowskich. Zamordowana w Chełmnie.
- Tobeia Alpert – urodziła się w 1912 roku w Łodzi, z zawodu krawcowa, niezamężna. W czasie II wojny światowej przebywała w Nowinach Brdowskich, wcześniej mieszkała w Babiaku. Zamordowana w Chełmnie.
- Arie Beker – urodził się w 1903 roku w Kole, syn Hadasy i Yaakova. Z zawodu szewc. Przed II wojną światową mieszkał w Nowinach Brdowskich. Zamordowany w Poznaniu.
- Hirsh Beker – urodził się w 1930 roku, syn Yechiela i Bilhi. Przed II wojną światową mieszkał na terenie Polski, w czasie II wojny światowej przebywał w Nowinach Brdowskich. Zamordowany jako dziecko w miejscu nieznanym.
- Yechiel Beker – urodził się w 1900 w Ozorkowie. Z zawodu krawiec, żonaty z Bilhą. Mieszkał w Polsce, w czasie II wojny światowej przebywał w Nowinach Brdowskich. Zamordowany w Chełmnie nad Nerem.
- Fishel Beker – urodził się w 1921 roku, syn Yechiela i Bilhi. W czasie II wojny światowej przebywał w Nowinach Brdowskich. Zamordowany w miejscu nieznanym.
- Rachel Lisek – urodziła się w 1891 roku w Kole. Córka Rafaela. Z zawodu kapeluszniczka. Była zamężna. Przed wojną mieszkała w Kole. W czasie II wojny światowej przebywała w Nowinach Brdowskich. Zamordowana w 1942 w Chełmnie.
- Leib Lisek – urodził się w 1890, w Kole. Był kupcem, żonaty. Zamordowany w Nowinach Brdowskich.
- Abraam Lupa – urodził się w 1883 w Kole. Syn Rafaela i Khany. Z zawodu krawiec. W czasie II wojny światowej przebywał w Nowinach Brdowskich. Zamordowany w 1942 roku w Chełmnie.
- Mania Szwarc – urodziła się w Kole w 1902 roku. Córka Hadasy i Yaakova; gospodyni domowa. W czasie II wojny światowej przebywała w Nowinach Brdowskich. Zamordowana w Chełmnie[7].
Przypisy
Bibliografia
- DanutaD. Dąbrowska DanutaD., Zagłada skupisk żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 13-14, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 1955, s. 122-184 .
- MartinM. Dean MartinM., MelM. Hecker MelM. (red.), Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2012 .
