Józef Burszta

Prof. dr Józef Burszta
Państwo działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	17 kwietnia 1914 Grodzisko Dolne
Data i miejsce śmierci	6 lipca 1987 Poznań
profesor doktor nauk humanistycznych
Specjalność: etnografia
Alma Mater	Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Doktorat	1947 – socjologia UAM
Profesura	1966
Nauczyciel akademicki
jednostka	Katedra Etnografii UAM
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Józef Burszta (ur. 17 kwietnia 1914 w Grodzisku Dolnym, zm. 6 lipca 1987 w Poznaniu) – polski etnograf (etnolog), socjolog i historyk.

Jego synem był antropolog kulturowy Wojciech Burszta.

Do szkoły powszechnej uczęszczał w Grodzisku i Leżajsku. W 1934 roku uzyskał maturę w Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego^[1] w Leżajsku, po czym został przyjęty na Wyższe Katolickie Studium Społeczne w Poznaniu, które ukończył w 1936 roku pracą dyplomową pt. „Przyczynki do urbanizacji robotników wielkopolskich^[2]. Kolejny kierunek studiów rozpoczynał w 1937 roku na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Studia łączył z pracą w Państwowym Instytucie Kultury Wsi pod kierunkiem prof. Józefa Chałasińskiego. W czasie pracy w Instytucie napisał część szerszej pracy, opartej zarówno na materiałach socjologicznych, jak i historycznych – Rodzaje i kierunki odpływu ludności ze wsi i jego czynniki^[3], a także uczestniczył w pracach przygotowawczych do wydania przez Chałasińskiego monumentalnego, 4-tomowego dzieła pt. Młode pokolenie chłopów (1938 r.)^[4]. W roku 1939 wyjeżdżał na krótki staż naukowy do Danii, a także podejmował obowiązki sekretarza Redakcji „Przeglądu Socjologicznego”. Po wybuchu wojny w 1939 roku powrócił do rodzinnej wsi, gdzie uczestniczył w podziemnym ruchu ludowym, prowadził tajne nauczanie i przewodniczył Delegaturze Polskiego Komitetu Opiekuńczego w Grodzisku Dolnym, a oficjalnie pracował jako fotograf.

W 1945 roku razem z żoną i córką osiadł w Poznaniu. Tu kończył studia socjologiczne na Uniwersytecie Poznańskim, zakończone pracą magisterską pt. „Biedota wiejska w strukturze społecznej wsi”. Doktorat z socjologii uzyskał w lipcu 1947 roku u prof. Tadeusza Szczurkiewicza na podstawie pracy „Ruchliwość społeczna wsi małopolskiej”^[5]. Po 1956 r. zatrudnił się w Katedrze Etnografii UAM. Profesorem zwyczajnym został w 1966 r. W latach 60. pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficzno-Historycznego UAM, a następnie prorektora uczelni.

Burszta był aktywnym członkiem Ruchu Ludowego, należał do takich organizacji jak Polskie Stronnictwo Ludowe, później do Lewicy PSL i odrodzonego PSL. Od 1949 r. do ostatnich dni swego życia uczestniczył w działalności oświatowej, kulturalnej i wychowawczej Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Przez wiele lat był m.in. przewodniczącym Rady Naukowej Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy Naczelnym Komitecie ZSL, członkiem Rady Nadzorczej Ludowej Spółdzielni Wydawniczej oraz współpracownikiem instytutu naukowego w Poznaniu poświęconego badaniu działalności Wincentego Witosa^[6].

Negatywnie nastawiony do działalności władz PRL-u na wsi, szczególne zagrożenie widział w roli Państwowych Gospodarstw Rolnych. W celu odbudowy tożsamości lokalnej postulował zbudowanie etosu opartego na własnym regionie (wytworzenie Małych Ojczyzn).

Punktem wyjścia prac naukowych Józefa Burszty była socjologia i zagadnienia społeczne wsi. Zainteresowania tą dziedzina przekształciły się w instytucjonalny związek z etnografią, w 1957 roku obejmował kierownictwo Katedry Etnografii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza^[7]. Kierował nią przez 22 lata (1957–1979).

Praca naukowa Józefa Burszty, oparta na badaniach terenowych i studiach źródłowych, dotyczyła wsi – w aspekcie etnograficznym, socjologicznym i historycznym. Wśród interesujących go zagadnień były: społeczna stratygrafia, historia gospodarcza wsi, procesy osadnicze i kształtowanie się krajobrazu osadniczego wsi, procesy migracyjne, zagadnienia edukacji. Zajmującym problemem było też historyczne kształtowanie się relacji między kulturą chłopską i polską kulturą narodową. Terenami badawczymi dla Burszty była Wielkopolska, Małopolska i tzw. Ziemie Odzyskane. Badacza interesowały nie tylko tradycyjne treści kultury chłopskiej, lecz i procesy przemian kulturowych zachodzących po 1945 r. Przeprowadził na ziemiach zachodnich i północnych Polski badania nad kulturową adaptacją osadników po II wojnie światowej^[8]

Dorobek naukowy, który pozostawił po sobie Józef Burszta jest imponujący. Przede wszystkim problematyka, którą się zajmował w niektórych aspektach była daleko nowatorska. Nie tylko łączył warsztat etnografa i socjologa, ale także wskazywał na ważne procesy społeczne zachodzące na wsi. Jego badania nad problematyką wsi dotyczyły historii społecznej, gospodarczej, kulturalnej i technicznej. W ramach tego kierunku zainteresowań powstały studia historyczno-socjologiczne przedstawiające rolę karczmy w życiu wsi i społeczeństwa (Wieś i karczma, 1950; Społeczeństwo i karczma, 1951), omówienie wybranych zagadnień z historii wsi Polski południowej, takich jak ciężary feudalne związane ze spławem na Wiśle. Własność gromadzka, zmiany osadnicze wsi i emigracja ze wsi (Szkice z dziejów wsi, 1955), całościowe opracowanie procesu historycznego kształtowania się krajobrazu osadniczo-kulturowego wsi na ziemiach polskich (Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej, 1958)^[9].

Cele i kierunki badań, które określił w wymienionej publikacji, realizował w swojej działalności badawczej. „Miłość” do kultury ludowej, w szczególności do folkloru, sprawiła, że podjął trud rozważań i teoretycznych sformułowań dotyczących wzajemnej relacji zachodzącej pomiędzy kulturą ludową a kulturą narodową. W roku 1974 ukazała się jego praca Kultura ludowa – kultura narodowa Szkice i rozprawy^[10] ukazująca ów problem w szerokiej perspektywie historycznej i porównawczej.

W 1985 roku ukazała się ostatnia praca, która przedstawia „zarys historycznych związków kultury chłopskiej z narodową^[11]. Autor wykazuje w niej, jak istotne znaczenie w dziejach kultury polskiej miało przenikanie treści kultury ludowej do kultury narodowej, które dokonywało się przez wieki.

Burszta przykładał dużą wagę do upowszechniania wiedzy etnologicznej oraz do poszerzania i utrwalania znajomości kultury ludowej. Jego zainteresowania folklorem i folkloryzmem (termin ten wprowadził do słownika etnologicznego właśnie Burszta), przyczyniły się m.in. do powstania wielkiego, współczesnego ruchu folklorystycznego. Był jego wielkim propagatorem, chętnie służył radą i pomocą zespołom folklorystycznym jako konsultant. Zasiadał też w komisjach oceniających zespoły na festiwalach i przeglądach artystycznych.

Był przewodniczącym rady naukowej Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie^[12].

Badacz ten był również znany jako znakomity dydaktyk i organizator życia naukowego, w roku 1961 objął stanowisko redaktora naczelnego monumentalnego przedsięwzięcia wydawniczego – Dzieł wszystkich Oskara Kolberga. Burszta nie ograniczał się tylko do prac edytorskich, ale znajomość spuścizny O. Kolberga spożytkował dla podjęcia studiów nad XIX-wiecznymi dziejami etnografii w Polsce i na Słowiańszczyźnie. Związany był również z Muzeum Narodowego Rolnictwa w Szreniawie.

W badaniach etnograficznych postulował metody socjologiczne, wprowadził rozróżnienie terminów folklor i folkloryzm, w polskiej kulturze rozróżniał 3 nurty: miejski, chłopski i szlachecko-feudalny. Burszta w Słowniku etnologicznym rozpatruje termin „folklor” jako „odrębną i samodzielną część kultury symbolicznej, powszechnie, prawie bezrefleksyjnie właściwą konkretnym środowiskom (wiejskim, miejskim, zawodowym, towarzyskim itp.), mniejszym lub większym grupom społecznym, aż do całego społeczeństwa włącznie^[13]. Natomiast „folkloryzm” według Burszty to „zjawisko z dziedziny kultury artystycznej, polegające na stosowaniu w szczególnych sytuacjach życiowych wybranych (bądź z dokumentacji, bądź wprost z życia) treści i form folkloru w postaci wtórnej, najczęściej wyuczonej i w sytuacjach zazwyczaj celowo zaaranżowanych”^[14].

Burszta był cenionym organizatorem życia naukowego, wykładał na wielu uczelniach, i nawet kiedy już przeszedł na emeryturę (1984), nadal udzielał się naukowo, prowadząc wykłady i seminaria. Podczas swojej pracy naukowej wykształcił 148 magistrów etnografii oraz wypromował 36 doktorów. W 1978 roku, w Poznaniu została wydana Tradycja i przemiana. Studia nad dziejami i współczesną kulturą ludową^[15]. Księgę tę ofiarowali przyjaciele i uczniowie Józefowi Burszcie. Jej autorami jest szeroki krąg naukowców z wielu ośrodków naukowych w kraju i zagranicy. Była ona wyrazem uznania dla Burszty, jego dorobku naukowego, oraz podziękowaniem za przekazaną wiedzę.

W pozycji tej zawarta została bibliografia dorobku Józefa Burszty za lata 1938 do 1976, udostępniona poprzez druk. Opracowanie nie jest wyczerpujące i całościowe, jednak daje pobieżny obraz działalności naukowej Burszty.

Burszta zmarł w dniu 6 lipca 1987 roku. Śmierć zastała Bursztę w trakcie wykonywania przyjętych obowiązków: egzaminów magisterskich, zaawansowanych przewodów doktorskich, ogłoszonych kolokwiów habilitacyjnych, kontynuowanych prac naukowych i podjętych inicjatyw organizacyjnych. Niespełnienie planów i zamierzeń, tak obce naturze Burszty, ma jednak w związku z jego życiem szczególny wymiar. Wskazuje na to, jak wielką wartością była dla niego praca, bardzo często nie ta praca, która daje zadowolenie i pomaga w realizowaniu własnych ambicji, ale również ta, która jest szczególnie potrzebna, którą należy wykonać^[16].

Jego prochy zostały złożone na cmentarzu junikowskim w Poznaniu, a jego nazwiskiem nazwano ulicę na poznańskim Świerczewie oraz salę wykładową w Collegium Historicum.

W 1979 r. został Honorowym Obywatelem Miasta Leżajska^[17]. W roku 2014 w setną rocznicę urodzin z inicjatywy Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu uruchomiono Cyfrowe Archiwum im. Józefa Burszty, w którym prezentowane są m.in. fotografie jego autorstwa.

W 1977 r. został laureatem Nagrody im. Oskara Kolberga^[18].

• Wieś i karczmaWarszawa 1950
• Społeczeństwo i karczma. Propinacja, karczma i sprawa alkoholizmu w społeczeństwie polskim XIX w., Warszawa 1951
• Niewola karczmy, Warszawa 1953
• Szkice z dziejów wsi, Warszawa 1955
• Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi, Wrocław 1958
• Kultura ludowa Wielkopolski, Poznań 1960-1967, t. 1-3 (redakcja)
• Sześćset lat miasta Koła, Poznań 1963 (redakcja)
• Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej, Poznań 1964 (redakcja)
• Kultura ludowa – kultura narodowa. Szkice i rozprawy, Warszawa 1974
• Problemy kultury ludowej. Materiały z II Międzynarodowej Konferencji Etnografów Słowiańskich, Poznań – Błażejewko 11/12 X 1974, Warszawa – Poznań 1976 (redakcja)
• Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976 (redakcja)
• Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985
• Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski (współtwórca), Poznań–Wrocław 1979–2005

• 1969 Kultura ludowa – folkloryzm – kultura narodowa, „Kultura i Społeczeństwo” 13, nr 4.
• 1973 Oświecenie i romantyzm a słowiańska etnografia i folklorystyka, „Lud” t. 57

• Biernacka Maria, Nekrologi/Etnografia Polska 1989 t.33 z.1, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej Pan.
• Burszta J. Kultura ludowa – kultura narodowa. Szkice i rozprawy. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa, 1974.
• Burszta J. Chłopskie źródła kultury. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, 1985.
• Jasiewicz Z, Linette B., Staszczak Z. (red.) Tradycja i przemiana. Studia nad dziejami i współczesną kulturą ludową. UAM; Poznań, 1978.
• Jasiewicz Zbigniew. Profesor Józef Burszta, [w:] Polskie Towarzystwo Ludoznawcze; LUD (1988), t. 72, s. 5-15.
• Socha Jan, Świat od środka; [w:] Tygodnik Kulturalny 17.V.1984 r., nr 25.
• Staszczak Zofia (red.) Słownik etnologiczny. PWN, Warszawa, 1987.
• 8. Romanow-Kujawa Marta; Profesor Józef Burszta. Wspomnienia w setną rocznicę urodzin. (2014). Data dodania: 2014-03-31.

• Prof. zw. dr Józef Burszta, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-06-26] .
• Wystawa „Etnografowie w terenie” w ramach projektu „100 fotografii w setną rocznicę urodzin Profesora Józefa Burszty”
• Cyfrowe Archiwum im. Józefa Burszty