Halina Chmielewska

Data i miejsce urodzenia	15 lipca 1899 Cwiglin[a]
Data i miejsce śmierci	14 lutego 1982 Warszawa
Zawód, zajęcie	lekarka (pediatria, medycyna wojskowa, zdrowie publiczne)
Narodowość	polska
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Odznaczenia

Halina Chmielewska (ur. 15 lipca 1899 w Cwiglinie^[a][b], zm. 14 lutego 1982 w Warszawie) – polska lekarka zasłużona w czasie oblężenia Warszawy w roku 1939, służby medycznej na Starówce w czasie powstania warszawskiego i w obozie w Pruszkowie.

Od roku 1944 przez dziesięć lat organizowała służbę zdrowia w powojennym Szczecinie (pełnomocnik PCK na Szczecin od 16 sierpnia 1945)^[1][2][3].

Halina Chmielewska urodziła się 15 lipca 1899 roku w wielodzietnej rodzinie małżonków Chmielewskich – Ludwika i Julii z domu Gutkowskiej. Ojciec był administratorem majątków ziemskich na ziemi mazowieckiej^[2].

W czasie I wojny światowej rodzinę ewakuowano do Moskwy. Halinie udało się przedostać do Warszawy po rewolucji bolszewickiej – wstąpiła na utworzony w roku 1915 polskojęzyczny Uniwersytet Warszawski. Studiowała na Wydziale Lekarskim w latach 1919–1924. Szkolenie wojskowe odbyła w Garnizonowym Szpitalu w Grudziądzu (zob. Garnizon Grudziądz)^[2].

Po studiach specjalizowała się w dziedzinie pediatrii^[c] pod kierunkiem prof. Władysława Szenajcha, pediatry, filozofa medycyny, społecznika i organizatora służby zdrowia, ordynatora Szpitala im. Karola i Marii^[d].

W roku 1927 Halina Chmielewska poślubiła doktora filozofii i magistra prawa, Stefana Chmielewskiego (nie byli spokrewnieni)^[2]. Ich córka, Maria Barbara urodziła się 20 czerwca 1928 roku^[4]. Rodzina mieszkała przy ul. Długiej 42 m. 15^[4].

Halina Chmielewska pracowała w kasie chorych oraz jako rejonowy lekarz pediatra na Starym Mieście^[2]. Ukończyła kurs obrony przeciwgazowej i przeciwlotniczej zorganizowany dla warszawskich lekarzy w Szpitalu Ujazdowskim^[2].

Po wybuchu wojny dr^[c] Halina Chmielewska została powołana przez Stefana Starzyńskiego – prezydenta miasta i Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy (mianowanego przez gen. Waleriana Czumę) – na stanowisko Szefa Sanitarnego Warszawy Północ^[2]. Pracowała z delegatem Starzyńskiego, Cyprianem Odorkiewiczem (później kpt. „Krybar”, zob. Zgrupowanie Krybar). Organizowała i kontrolowała pracę punktów sanitarnych na terenie od Alei Jerozolimskich i linii Wisły do Wawrzyszewa i Powązek. Dostarczała środki opatrunkowe i leki, początkowo jeżdżąc samochodem, a potem tylko motocyklem^[2].

Po kapitulacji Warszawy wróciła do domu – do jedenastoletniej córki i ciężko chorego męża w częściowo zburzonym mieszkaniu^[e][1][2].

W okresie od kapitulacji Warszawy do wybuchu powstania dr Chmielewska leczyła swoich przedwojennych pacjentów na Starym Mieście. Była rozpoznawalna i ceniona, o czym świadczą np. cytaty z relacji córki, dotyczącej okresu pobytu w Dulagu 121 po upadku powstania^[5]:

„Mamę znało bardzo wielu ludzi z naszej dzielnicy, ponieważ wielu z nich latami leczyła dzieci”.

„Władowano nas do ogromnej, zupełnie pustej hali [...] Było nas około 20-30 osób znajomych, pacjentów, sanitariuszki z Hotelu Polskiego. Wszyscy ci ludzie trzymali się blisko mamy wiedząc, że jest kobietą energiczną”.

Dr Chmielewska była również związana z ruchem oporu. Uczestniczyła m.in. w organizacji dostaw leków dla potrzeb więźniów na Pawiaku^[2], gdzie działała m.in. dr Anna Czuperska^[6] – więźniarka „Serbii” i lekarka w okresie od listopada 1940 do sierpnia 1944 (autorka książki Cztery lata ostrego dyżuru)^[7].

Po wybuchu powstania dr Chmielewska zorganizowała i prowadziła punkty opatrunkowe przy ul. Długiej^[f]: we własnym mieszkaniu (Długa 42) oraz w piwnicach byłego Hotelu Polskiego (Długa 29, punkt sanitarno-opatrunkowy w Dywizjonie Motorowym, komendant mjr Dudzik^[2]). W Hotelu Polskim miała do pomocy sanitariuszki harcerki, studentkę medycyny i jedną pielęgniarkę. Ranni powstańcy leżeli na ziemi w piwnicy hotelu. Dr Chmielewska decydowała, którzy z rannych potrzebują tylko opatrunków, a którzy powinni być przeniesieni do szpitala dr „Broma”^[8] (Miodowa 23/Długa 21) lub do szpitala w Pałacu Raczyńskich przy ul. Długiej 7. Byli przenoszeni na noszach, początkowo ulicami, a po nasileniu ostrzałów – połączonymi piwnicami budynków^[1][2][4]. Rannym i personelowi szpitala udzielał wsparcia książę Janusz Radziwiłł^[g], który m.in. służył do mszy odprawianych w podziemiu przez kapelana-pallotyna. Uczestnicząc w pogrzebach zmarłych (obok południowej ściany byłego hotelu), dbał o trwałe oznakowanie zwłok, co okazało się bardzo pomocne w czasie ekshumacji w roku 1945^[2].

31 sierpnia 1944 oddziały AK podjęły próbę przebicia niemieckiego pierścienia wokół oblężonego Starego Miasta, aby oddziały Grupy „Północ” mogły zostać ewakuowane do Śródmieścia. Polskie natarcia nie były zsynchronizowane – zakończyły się niepowodzeniem i ciężkimi stratami^[h][9][10]. Wieczorem 1 września dr Chmielewska otrzymała rozkaz ewakuacji około 30 lżej rannych kanałami do Śródmieścia. Decyzję o ewakuacji lekko rannych podjął dowódca Starówki, pułkownik „Wachnowski” (Karol Ziemski) wbrew wcześniejszym rozkazom „Montera” (pułkownik Antoni Chruściel)^[9].

Podjęta próba dostania się z rannymi do kanałów nie powiodła się (panował chaos). Chmielewska spędziła z rannymi noc na ul. Długiej 25^[1].

2 września Stare Miasto zostało zajęte przez oddziały niemieckie. Grupę lżej rannych i ich opiekunów przepędzono wraz z ludnością cywilną do Dworca Zachodniego, skąd odchodziły pociągi do obozu przejściowego w Pruszkowie (trasa przemarszu: Hipoteczna – Plac Teatralny – ul. Senatorska – Plac Bankowy – ul. Elektoralna – ul. Chłodna – ul. Wolska – Kościół św. Stanisława – ul. Bema). Przebieg wędrówki przez Warszawę, przejazdu do Pruszkowa oraz pobytu w obozie został upamiętniony w książce Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944 (PIW 1992)^[5].

W czasie krótkiej podróży do Pruszkowa Halina Chmielewska była świadkiem udanej ucieczki z pociągu (stojącego na niemal pustej stacji Ursus) harcerki Marysi Draber ps. „Maryś”, sanitariuszki w Hotelu Polskim^[11], młodszej siostry Amelii Draber ps. „Mela”. Gdy pociąg wolno ruszał, „Maryś” wysunęła się przez otwarte drzwi wagonu i odeszła spokojnym krokiem, niezauważona przez stojących na peronie kilku Niemców z karabinami^[5].

Od 3 września dr H. Chmielewska pracowała w ambulatorium obozowego Bloku 1 w trzyosobowej grupie lekarzy – z dr Felicją Hałacińską (ftyzjatrą ze Lwowa biegle posługującą się językiem niemieckim) i lekarzem niemieckim (oficerem o nazwisku Klenner). Obie lekarki wystawiały fałszywe świadectwa zdrowia, dzięki którym wielu jeńców Dulagu 121 odzyskało wolność (z fałszywego rozpoznania skorzystała m.in. córka dr Chmielewskiej, u której dr Hałacińska „rozpoznała” końcową fazę gruźlicy)^[5].

Dr Chmielewską wywiozły do Ożarowa, a stamtąd do Sochaczewa i Chodakowa siostry niepokalanki^[1]. W listopadzie 1944 r. wyjechała do Kielc, a w lutym 1945 roku wróciła do Warszawy^[1].

2010

Jako delegatka Polskiego Czerwonego Krzyża dr Chmielewska wraz z pracownikami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego uzgadniała w Berlinie warunki powrotu repatriantów z Zachodu przez Szczecin do Polski centralnej. Jako pełnomocnik PCK w powojennym Szczecinie zorganizowała przekazanie grupie pracowników PCK odpowiedniej liczby mieszkań (ul. Noakowskiego 15), uzyskała zgodę tymczasowej administracji na zorganizowanie w centrum miasta przychodni oraz biur PCK (plac Sprzymierzonych, aleja Wojska Polskiego 63 – obecnie adres Zachodniopomorskiego Oddziału Okręgowego PCK^[13]).

31 maja 1947 roku uczestniczyła w spotkaniu 43-osobowej grupy założycieli Szczecińskiego Towarzystwa Lekarskiego^[14] (zob. historia Polskiego Towarzystwa Lekarskiego).

Doprowadziła do przekazania polskiej służbie zdrowia części zabudowań szpitala przy ul. Unii Lubelskiej – przedwojennego nowoczesnego niemieckiego szpitala wojskowego, użytkowanego po wojnie początkowo przez wojsko sowieckie. Od chwili utworzenia w roku 1948 Akademii Lekarskiej w Szczecinie oddziały szpitalne pełniły funkcje klinik^[2][15].

Wielką dumą dr Chmielewskiej była zorganizowana przy ul. Św. Wojciecha Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem^[2] (przed wojną Landesfrauenklinik Stettin przy Karkutschstraße)^[i].

Przy al. Wojska Polskiego 63 i przy ul. Słowackiego 19^[16] prowadziła ambulatorium pediatryczne. Okresowo pracowała jako lekarz w żłobku i przedszkolu w porcie oraz jako ordynator oddziału szkarlatyny i błonicy w szpitalu zakaźnym^[2]. Przyjmowała dziennie ponad pięćdziesięcioro dzieci (dodatkowe dwie godziny dziennie poświęcała prywatnej praktyce). Traciła siły (narastająca osteoporoza, ataki astmy oskrzelowej, utrata wzroku), co doprowadziło do podjęcia decyzji o wyjeździe ze Szczecina^[2].

Przed wyjazdem zajmowała się przygotowaniami do utworzenia w szpitalu przy Unii Lubelskiej oddziału niemowlęcego, m.in. organizacją kuchni mlecznej, odpowiadającej wysokim standardom PZH (zob. wyniki badań w roku 1999^[17]). Stworzyła bazę dla Kliniki Pediatrycznej, której pierwszym kierownikiem został prof. Artur Chwalibogowski^[18]. Chmielewska wróciła do Warszawy, gdzie spędziła ostatnie lata życia z córką i wnuczką^[2].

Została pochowana w rodzinnym grobie na Cmentarzu Powązkowskim (kwatera 231 rząd 4 miejsce 2)^[19].

1 sierpnia 2011 roku, z okazji 67. rocznicy powstania, w warszawskim Muzeum Niepodległości uhonorowano kobiety powstańców, tworząc ekspozycję „Kobiety w Powstaniu Warszawskim”^[21]. Wśród 27 uhonorowanych uczestniczek powstania znalazła się Halina Chmielewska. W oddzielnej gablocie zamieszczono, poza notą biograficzną, kilka dokumentów z różnych okresów jej życia (doktorat, plan walk na ul. Długiej, legitymacja ze Szczecina)^[2].

W grudniu 2022 roku przy wejściu do byłej siedziby Okręgowej Izby Lekarskiej przy ul. Curie Skłodowskiej 11 w Szczecinie odsłonięto tablicę pamiątkową POWSTAŃCY WARSZAWSCY – LEKARZE SZCZECIŃSCY z listą osób pełniących służbę medyczną w czasie powstania warszawskiego, którzy po wojnie wykonywali swój zawód w Szczecinie. Listę opracowała Komisja Historyczna Okręgowej Izby Lekarskiej, redagująca cykl artykułów „Lekarze naszego regionu uczestniczący w Powstaniu Warszawskim 1944”, publikowanych w biuletynie „Vox Medici”^[20][22].

Odznaczona Krzyżem Walecznych za obronę Warszawy oraz pośmiertnie Warszawskim Krzyżem Powstańczym^[2].

• Zofia Konopielko, Spojrzenie: 24 września 2013: O dr Marii Barbarze Chmielewskiej-Jakubowicz