Babia Góra

Ten artykuł dotyczy masywu górskiego. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Babia Góra.
Babia Góra
Ilustracja
Babia Góra widziana z Rycerzowej (2007)
Państwo

 Polska
 Słowacja

Położenie

powiat suski, Powiat Namiestowo

Pasmo

Beskid Żywiecki, Oravské Beskydy, Karpaty

Wysokość

1724 m n.p.m.

Wybitność

1071 m

Położenie na mapie Beskidu Żywieckiego, Małego i Makowskiego
Mapa Beskidu Żywieckiego, Małego i Makowskiego z zaznaczoną granicą Polski, w centrum znajduje się czarny trójkącik z opisem „Babia Góra”
Położenie na mapie Karpat
Mapa konturowa Karpat, blisko górnej krawiędzi nieco na lewo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Babia Góra”
Ziemia49°34′24″N 19°31′46″E/49,573333 19,529444
Multimedia w Wikimedia Commons
Masyw Babiej Góry – widok z Cyla (z podpisami)
Babia Góra z Zawoi-Składy
Widok Babiej Góry z Podwilka
Widok z Hali Miziowej: Babia Góra i Cyl (na lewo)
Szlak żółty – Perć Akademików
Babia Góra – widok z odległego Ćwilina
Babia Góra z Rogoźnickiej Skałki
Widok Tatr Wysokich w panoramie Tatr z Babiej Góry. U dołu zaznaczono obszar pasma objęty powiększona panoramą
Widok na Babią Górę z południowej części Krakowa
Babia Góra widziana z Gubałówki

Babia Góra (słow. Babia hora) – masyw górski w Paśmie Babiogórskim należącym do Beskidu Żywieckiego w Beskidach Zachodnich[1] (według słowackiej terminologii są to Oravské Beskydy)[2]. Najwyższym szczytem jest Diablak (1724 m[3][4][5], niem. Teufelspitze, czyli Diabelski Szczyt), często nazywany również Babią Górą, jak cały masyw. Jest najwyższym szczytem Beskidów Zachodnich i poza Tatrami najwyższym szczytem w Polsce, drugim co do wybitności (po Śnieżce). Zaliczany jest do Korony Gór Polski[6].

Pochodzenie nazwy i legendy

Pochodzenie nazwy Babia Góra tłumaczą liczne legendy ludowe. Jedna z nich mówi, że jest to kupa kamieni wysypanych przed chałupą przez babę – olbrzymkę, według innej to kochanka zbójnika, która skamieniała z żalu widząc, jak niosą jej zabitego ukochanego. Według innych legend nazwa góry pochodzi od tego, że w jaskiniach pod tą górą zbójnicy ukrywali swoje branki. Nazwa może też mieć powiązanie z niektórymi znaczeniami słowa baba (rodzaj ciasta lub kamienny posąg kultowy)[6]. Kazimierz Sosnowski podawał o nazwie, iż ...świat uczony wywodzić ją chce od prasłowiańskiego bóstwa „Baba” (...), czczonego jako „matka-żywicielka”. Jednocześnie wskazywał, że powszechnie nazwę góry tłumaczy się jej przysadzistym kształtem, podobnym jakoby do siedzącej baby[7].

Sławny wójt żywiecki, Andrzej Komoniecki, w swoim „Dziejopisie Żywieckim” pisał w sposób następujący (1728): Także w Babiej Górze jest góra albo gronik, na którym jest kamienna baba tak wyrośniona, a woda z niej idzie. Gdzie tam jest skała, z jednej strony nie przystępno do niej, a z drugiej połogo idzie, i stąd Babia Góra nazwana[8]. Jeszcze bardziej zwodnicza informacja o Babiej Górze pojawiła się w pierwszej polskiej encyklopedii – dziele Benedykta Chmielowskiego pt. „Nowe Ateny” z roku 1745. Autor ten umieścił na wierzchołku góry jezioro, nazywane Morskim Okiem[9].

Wysokość i wybitność masywu Babiej Góry sprawiła, że w XIX w. nadano jej nazwę Królowej Beskidów, z powodu bardzo zmiennej pogody nazywana też była Matką Niepogód lub Kapryśnicą, a ostatnio mieszkańcy Orawy nazywają ją także Orawską Świętą Górą[6].

Topografia

Masyw Babiej Góry rozciąga się od Przełęczy Jałowieckiej Północnej po przełęcz Krowiarki. Wyróżniają się w nim dwa wybitne wierzchołki; Diablak i Mała Babia Góra (1517 m), ale w głównej grani topografowie wyróżniają jeszcze wiele pomniejszych wierzchołków, grzbietów i przełęczy. W kierunku od zachodu na wschód są to[6]:

Granią masywu biegnie Wielki Europejski Dział Wodny, a jej częścią zachodnią po Diablaka granica polsko-słowacka. Północne stoki masywu Babiej Góry ograniczone są przez dwa potoki: Jałowiecki Potok spływający spod Jałowieckich Przełęczy (Północnej i Południowej) oraz potok Jaworzynka spływający spod przełęczy Krowiarki. Łączą się one we wsi Zawoja w tzw. Widłach, tworząc rzekę Skawicę. Całe północne stoki masywu znajdują się w obrębie polskiej miejscowości Zawoja[10]. Od stron południowej i wschodniej sytuacja jest bardziej skomplikowana. Tam masyw Babiej Góry ciągnie się od Półgórzanki na zachodzie po potoki Syhlec i Zubrzyca na wschodzie, a od dolnej części masywu aż po Czarną Orawę i Jezioro Orawskie ciągną się trzy niskie i długie grzbiety należące do Działów Orawskich: Dział Rabczycki, Dział Lipnicki i Dział Zubrzycki[6]. Od tej strony stoki Babiej Góry należą do dwóch słowackich miejscowości – Orawska Półgóra i Rabczyce oraz czterech polskich: Lipnica Wielka, Kiczory, Lipnica Mała i Zubrzyca Górna[10].

Wysokość względna Babiej Góry wynosi dla stoków południowych 900 metrów, a dla północnych 1100 metrów i jest największą poza Tatrami w Polsce. Babia Góra przewyższa otaczające ją szczyty o około 200–600 metrów[11][12]. Cechuje ją również duża izolacja (duża odległość od innych gór porównywalnej lub większej wysokości)[13].

Na mapach wysokość Babiej Góry przedstawiana jest zazwyczaj jako 1725 m[14] lub 1722,9 m (w zaokrągleniu 1723 m)[10]. W ostatnich latach wykonano nowe pomiary lidarowe oraz geodezyjne, w wyniku których wysokość Diablaka została określona na niecałe 1724 m:

Geologia i rzeźba terenu

Beskidy, w tym również Babia Góra, uległy wypiętrzeniu w trzeciorzędzie, na obszarze pierwotnie zajmowanym przez Prakarpaty. Babia Góra zbudowana jest z fliszu piaskowcowo-łupkowego o dużej miąższości, o wyraźnym podziale na warstwy podmagurskie (piaskowce, łupki i margle powierzchniowe w dolnych partiach masywu) i magurskie (piaskowce o miąższości do 750 m). W skałach masywu odkryto liczne skamieniałości – głównie fauny numulitowej[15].

Epoka lodowa zapanowała w Karpatach przed 600 tys. lat. Powstały wówczas lodowce, których ślady (kary i jeziora polodowcowe) zachowały się w Tatrach i Karkonoszach. Prawdopodobnie w masywie babiogórskim występowały zjawiska glacjalne, lecz ich działalność została zatarta przez erozję okresu holocenu[15]. Jedyną pozostałością lodowca, bądź pola firnowego, jest Kotlinka Suchego Potoku. W procesie erozji największe znaczenie miały tu ruchy masowe, szczególnie intensywne na północnych stokach masywu. Ich pozostałością są liczne, różnej wielkości osuwiska oraz występujące w ich strefach jeziorka osuwiskowe, takie jak: Mokry Stawek (największy), Zimny Stawek, Mały i Duży Orawski Stawek, Czarne Oko, Marków Stawek, Mały Stawek, Mułowy Stawek oraz okresowy Suchy Stawek[16].

Północne, skaliste stoki charakteryzują się wyjątkowo dużym nachyleniem (do 70°), południowe są znacznie łagodniejsze. Partie wierzchołkowe pokrywa największe w całych polskich Beskidach Zachodnich rumowisko skalne[17].

W masywie Babiej Góry zinwentaryzowano 24 jaskinie o łącznej długości 414,2 m. Większość dużych obiektów zlokalizowana jest na południowych stokach masywu. Najdłuższą z nich jest zlokalizowana właśnie na południowym stoku Babiej Góry, już po polskiej stronie granicy, Dymiąca Piwnica o rozbudowanej sieci korytarzy, długości 86,5 m i deniwelacji 10,5 m. Nagromadzenie największych, stosunkowo głębokich (do 16 m) obiektów jaskiniowych zinwentaryzowano w rowach i szczelinach przygrzbietowych na południowych stokach Cylu. Największą z tych jaskiń jest Jaskinia w Małej Babiej Górze I o długości korytarzy 58,5 m[18].

Przyroda

Babia Góra jest jedynym w polskich Beskidach masywem o cechach wysokogórskich. Jest obszarem, na którym naturalne zasoby przyrodnicze oraz wewnętrzne układy biocenotyczne uległy w większości jedynie nieznacznym zmianom spowodowanym działalnością człowieka. Jednym z najcenniejszych elementów masywu jest roślinność. Na północnych stokach masywu zachował się w doskonałym stanie naturalny, piętrowy układ roślinności górskiej, stanowiący odbicie zróżnicowanych warunków klimatycznych oraz bogactwa siedlisk. W najniższym piętrze, w reglu dolnym, znajdują się resztki niemal pierwotnej puszczy karpackiej. W reglu górnym dominują stare, naturalne świerczyny, które w swym najwyższym zasięgu kształtują górną granicę lasu. Powyżej niej znajduje się dobrze wykształcone piętro kosodrzewiny, natomiast w partiach szczytowych góry istnieje jedyne w Beskidach naturalne piętro halne[19]. We wszystkich tych piętrach znajdziemy szereg zróżnicowanych zespołów roślinnych o specyficznych składach gatunkowych.

Na Babiej Górze występuje 106 gatunków wątrobowców, w tym 20 podlegających ochronie. Jeden z nich to endemit europejski (Scapania helvetica), 8 to gatunki rzadkie i bardzo rzadkie. Flora mchów liczy 279 gatunków. Wśród nich jest 80 gatunków chronionych, 11 znajdujących się na „Czerwonej liście mchów zagrożonych w Europie”, 34 na „Czerwonej liście mchów zagrożonych w Polsce”. Wśród roślin naczyniowych naliczono 626 gatunków. Występują tu 23 gatunki ściśle chronione i 33 podlegające ochronie częściowej. 20% stanowią gatunki górskie, co świadczy o wysokogórskim charakterze tego masywu. Flora jest w dużym stopniu naturalna: 90% to gatunki rodzime, 7% stanowią gatunki obcego pochodzenia, ale dawno przybyłe (archeofity)[20]. Z rzadkich w Polsce gatunków roślin występują m.in. tojad morawski, wyblin jednolistny, rogownica alpejska, okrzyn jeleni, zimoziół północny, turzyca pchla, tocja alpejska, gnidosz Hacqueta[21]. 4 z nich znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin[20].

W 1954 w masywie Babiej Góry (wraz ze szczytem Diablak) utworzono Babiogórski Park Narodowy. W uznaniu cennych walorów przyrodniczych, a zwłaszcza dobrze wykształconych i zachowanych pięter roślinności, Babiogórski Park Narodowy został wpisany 17 stycznia 1977 przez UNESCO na listę światowych rezerwatów biosfery[22][19].

Słowacka część masywu leży w granicach Obszaru chronionego krajobrazu (CHKO) Horná Orava. Partie szczytowe objęto w 1974 r. ochroną w rezerwacie przyrody Babia hora o powierzchni 530,33 ha (obecnie tzw. strefa ochrony „A” w ramach CHKO)[23].

 Osobny artykuł: Babiogórski Park Narodowy.

Historia

Babia Góra wznosi się w głównym wododziale karpackim wielkim, wybijającym się masywem, dobrze widocznym zwłaszcza od południa i wschodu, z doliny Czarnej Orawy i Przełęczy Spytkowickiej, którymi już od średniowiecza biegł uczęszczany szlak zwany Polską Drogą, łączący Polskę z Węgrami. Już wówczas masyw ten występował pod swoją obecną nazwą. Znał ją Jan Długosz, który w swych Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego (księga I: „Chorographia Regni Poloniae”, rozdział „Opisanie gór w Polsce”) notował (1468): Baba góra, bardzo wysoka, nad rzeką Sołą, bogata w rozmaite zioła, blisko miasteczka Żywca.

Najstarsza mapa, na której zaznaczona została Babia Góra, pochodzi z roku 1558. Jej autorem jest kartograf Wacław Grodecki[9]. Sam masyw zaczął być penetrowany wraz z dotarciem w ten rejon fali wędrownych pasterzy wołoskich, być może już z końcem średniowiecza. Na licznych polanach, wytworzonych z czasem w lasach Babiej Góry wypasano owce, zaś w najwyższych, naturalnie bezleśnych partiach (w piętrze halnym) – woły. Dla powiększenia pastwisk wycięto znaczne ilości kosodrzewiny. Po utworzeniu parku narodowego wypasu zakazano, a wiele polan zarosło lasem. Kosodrzewina odnowiła się i zajmuje znaczne obszary. Obecnie wypasa się owce jeszcze tylko na polanie Liniarka i Hali Śmietanowej Lipnickiej, nad Czarną Orawą w Lipnicy Wielkiej oraz w słowackim Bobrowie[6].

W 1995 roku gminy po polskiej i słowackiej stronie Babiej Góry utworzyły Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich, którego celem jest zachowanie ludowej kultury, folkloru i tradycji tego obszaru i mieszkających tu Babiogórców (Górali Babiogórskich), a także rozwój turystyki pod Babią Górą.

Historia badań Babiej Góry

W 1550 r. do południowych podnóży Babiej Góry dotarła urzędowa ekspedycja, która inwentaryzowała zasoby solne królestwa Węgier. Na wykonanej wówczas mapie Górnej Orawy zaznaczone zostało źródło, nazwane później Slaná voda. W wydanym w Krakowie w roku 1595 „Herbarzu polskim (...)” Marcin z Urzędowa wspominał o babiogórskim pochodzeniu niektórych ziół leczniczych[9].

Pierwszy szerszy, choć ogólny opis masywu Babiej Góry podał Stanisław Staszic[24] w „Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” wyd. w 1810 r.[25] Podczas swych podróży zdobył on w 1804 r. szczyt od strony południowej, z Orawy, zaczynając wycieczkę w Podwilku. W 1830 r. masyw babiogórski badał przyrodnik Ludwik Zejszner, który na Diablaku stanął 31 sierpnia tegoż roku. On jako pierwszy zapisał nazwę „Diabla Kuchnia”[9]. W latach 1875–1879 co roku kilkutygodniowe badania geobotanicznie oraz regularne pomiary barometryczne prowadził Hugo Zapałowicz. Wynikiem tych badań była fundamentalna praca pt. „Roślinność Babiej Góry pod względem geograficzno-botanicznym”, z mapą i przekrojami, ogłoszona w 1880 r. na łamach „Sprawozdań Komisji Fizjograficznej AU w Krakowie” (t. XIV)[26]. W pozycji tej Zapałowicz opracował ponad 600 gatunków roślin Babiej Góry[24]. W latach międzywojennych badania botaniczne prowadził Jan Walas, publikując w 1933 r. monografię pt. „Roślinność Babiej Góry”.

Kompleksowe badania masywu babiogórskiego rozpoczęły się dopiero po utworzeniu w 1954 r. Babiogórskiego Parku Narodowego[24].

Turystyka

Szlaki

Piesze szlaki turystyczne[14]:

szlak turystyczny czerwony Główny Szlak Beskidzki: Markowe Szczawiny – przełęcz Brona – Babia Góra – Sokolica – Przełęcz Lipnicka
  • z Markowych Szczawin 1:30 h (↓ 1:10 h), z przełęczy Brona 1 h (↓ 0:45 h)
  • z przełęczy Krowiarki 2:30 h (↓ 1:30 h), z Sokolicy 1:30 h (↓ 1 h)
szlak turystyczny zielony Przełęcz Jałowiecka – Mała Babia Góra – przełęcz Brona – Babia Góra – Stańcowa Polana – Kiczory
  • z Przełęczy Jałowieckiej Północnej 2:25 h (↓ 2 h), z Małej Babiej Góry 1:15 h (↓ 1:10 h)
  • z Kiczor 3:40 h (↓ 3:10 h), ze Stańcowej 2:30 h (↓ 2 h)
szlak turystyczny żółty Markowe Szczawiny – Perć Akademików – Babia Góra – Chata Slaná voda (Słowacja)
  • z Markowych Szczawin 1:15 h (↓ 0:45 h)
  • z Chaty Slaná voda 3:25 h (↓ 3:10 h)
szlak turystyczny czerwony Orawska Półgóra – Chata Slaná voda – Mała Babia Góra (czasy przejścia na Małą Babią Górę)
  • z Orawskiej Półgóry 3:30 h (↓ 3:15 h), z Chaty Slaná voda 3 h (↓ 2:45 h)
 Osobny artykuł: Przejście graniczne Babia Góra-Babia hora.

Szlaki prowadzą na szczyt również od strony słowackiej – to właśnie z Orawskiej Półgóry poprowadzono na szczyt w 1894 r. pierwszy znakowany szlak turystyczny, wytyczył go Beskidenverein (wówczas szlak był w granicach Węgier). Rok później BV poprowadził szlaki od strony polskiej (wówczas galicyjskiej) – były to jedne z pierwszych szlaków w polskich Beskidach Zachodnich[16].

Południowymi stokami masywu biegnie droga zwana Pańskim Chodnikiem (także Pańską Ścieżką lub Rajsztagiem, z niem. Reich – państwo, Steg – ścieżka). Była ona jednym ze starych szlaków komunikacyjnych pod Babią Górą, łączącym Zubrzycę z Półgórą (słowacka Polhora). Wybudowana została przez austriacką administrację leśną, a rozbudowana po I wojnie światowej przez Wojsko Polskie jako główny dojazd do Lipnicy Wielkiej – Przywarówki. Droga terenowa łączy Śmietanową, Stachurówkę, Nad Wykrotami, Wykroty, Parking Polana Stańcówka, przecina granicę ze Słowacją (Stańcowe Siodło) i biegnie dalej przez Prírodný Prameň – Roveň, Chatę Slaná Voda (Słona Woda) do Półgóry i nadaje się do wycieczek kolarskich[27].

Najwyższy wierzchołek, Diablak, odznacza się wybitnymi walorami widokowymi. Roztacza się z niego panorama na wszystkie strony, obejmująca Beskid Żywiecki, Śląski, Mały, Makowski, Wyspowy, Gorce, Kotlinę Orawsko-Nowotarską, Tatry po stronach polskiej i słowackiej, a także inne grupy górskie Słowacji: Góry Choczańskie, Magurę Orawską, Niżne Tatry oraz Wielką i Małą Fatrę[6].

Turystyka zimowa

Pierwszego znanego wejścia narciarskiego na szczyt Babiej Góry dokonała 6 stycznia 1906 r. grupa niemieckich turystów – członków Beskidenverein z Zabrza. Szli oni z Przyborowa ówczesnym czarnym szlakiem wyznakowanym przez BV przez Przełęcz Jałowiecką, a dalej granią przez Małą Babią Górę i przełęcz Bronę. Schodzili w potężnej wichurze do nowo uruchomionego niemieckiego schroniska pod Diablakiem.

Pierwszymi polskimi narciarzami na Diablaku byli w lutym 1908 r. Władysław Pawlica z Zakopanego (w późniejszych czasach znany geolog), Walery Goetel (wówczas jeszcze student), jego brat Ferdynand (wówczas uczeń) oraz Jan Nowak. Po noclegu w nowym schronisku PTT na Markowych Szczawinach osiągnęli oni szczyt w wejściu przez przełęcz Bronę, po czym zjechali na południową stronę do Lipnicy Wielkiej. Wraz z nimi w tym samym dniu i tą samą drogą osiągnęli szczyt na karplach Wacław Majewski i Władysław Kuryluk, schodząc następnie do Orawskiej Półgóry[28].

Schroniska

Pierwszy obiekt, służący jako schronienie dla odwiedzających Babią Górę, powstał na jej szczycie już w 1806 r. Był to prosty, drewniany schron zbudowany w związku z wizytą na Babiej Górze arcyksięcia Józefa Habsburga, palatyna Węgier. Funkcjonował krótko, zniszczyła go wichura. Stał prawdopodobnie w miejscu, w którym dzisiaj wznosi się pomnik z 1876 roku[16].

W połowie stulecia stanął schron turystyczny „Losertówka”. Powstał w 1852 z inicjatywy hr. Filipa Saint Genois – właściciela dóbr makowskich, Zawoi i Babiej Góry. Nazwę zawdzięcza Józefowi Loserthowi, naczelnikowi ówczesnego obwodu wadowickiego. Schron na planie kwadratu o boku 4 metrów zbudowany był z miejscowego kamienia, przykryty spadzistym dachem krytym gontem. Miał niezamykane otwory okienne i otwór wejściowy. Brak zamykanych okien i drzwi sprawił, że schron po kilku latach padł ofiarą burz oraz porywistych wiatrów[29].

Pierwsze schroniska pojawiły się na początku XX wieku[6]:

Wypadki

Wyższe partie masywu znane są z bardzo zmiennej i kapryśnej pogody, która była wśród turystów i narciarzy przyczyną wielu zabłądzeń i wypadków, w tym śmiertelnych. Latem szczególnie niebezpieczne są gwałtowne burze na jej szczycie, zimą – śnieżne huragany, w niektórych partiach szlaków turystycznych istnieje zagrożenie lawinowe, a na odkrytych szczytach i przełęczach często wieją silne wiatry. Nad bezpieczeństwem turystów i narciarzy czuwa placówka GOPR w Schronisku na Markowych Szczawinach[6].

Przypisy

  1. ↑ Jerzy Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 331, 332, ISBN 83-01-12479-2.
  2. ↑ Turystyczna mapa Słowacji [online] [dostęp 2020-09-30].
  3. ↑ a b Babia Góra [online].
  4. ↑ a b Krystian Kozioł; Kamil Maciuk. New Heights of the Highest Peaks of Polish Mountain Ranges. „Remote Sensing”. 12 (9), 2020. DOI: 10.3390/rs12091446. 
  5. ↑ a b Úrad geodézie, kartografie a katastra Slovenskej republiky, Produkty leteckého laserového skenovania [online].
  6. ↑ a b c d e f g h i Stanisław Figiel, Piotr Krzywda, Beskid Żywiecki: przewodnik, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006, s. 250–257, ISBN 83-89188-59-7.
  7. ↑ Kazimierz Sosnowski, Przewodnik po Beskidach Zachodnich. Tom I. Beskid Śląski i Żywiecki, wyd. IV, Kraków: Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie, 1948, s. 234–235.
  8. ↑ Andrzej Komoniecki, Chronografia albo Dziejopis Żywiecki, Żywiec: Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, 1987, s. 9.
  9. ↑ a b c d Józef Omylak, Z dziejów poznania i ochrony, [w:] Danuta Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, Zawoja - Wadowice: Babiogórski Park Narodowy & Drukarnia i Wydawnictwo „Grafikon”, 2002, s. 149–165, ISBN 83-88744-02-X.
  10. ↑ a b c Geoportal. Mapa topograficzna [online] [dostęp 2024-11-04].
  11. ↑ Babia Góra – formy osuwiskowe [online] [dostęp 2021-05-21].
  12. ↑ Koniecznie trzeba wybrać się na Babią Górę [online] [dostęp 2021-05-21].
  13. ↑ Babia Góra [online] [dostęp 2021-05-21].
  14. ↑ a b Beskid Śląski i Żywiecki. Mapa 1:50 000, Kraków: Wyd. „Compass”, 2011, s. 1, ISBN 978-83-7605-084-3.
  15. ↑ a b Władysław Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, Kraków: PPWN, 1963.
  16. ↑ a b c Władysław Midowicz, Mała Encyklopedia Babiogórska, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 1992, s. 52–53, ISBN 83-85557-04-0.
  17. ↑ Mieczysław Klimaszewski, Osobliwości skalne w Beskidach Zachodnich, „Wierchy”, 17, 1947.
  18. ↑ Inwentaryzacja, waloryzacja i geoochrona jaskiń w Paśmie Babiogórskim i Przedbabiogórskim, [w:] Paweł Franczak i inni, Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, t. 4, Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 2016, s. 85–116.
  19. ↑ a b Marek Czerwieniec, Babia Góra – karpacki rezerwat biosfery, „Karpaty. Materiały szkoleniowe o problematyce górskiej (...)”, 1978–79, 15–16, Krakowski Klub Przodowników Turystyki Górskiej przy Krakowskim Oddziale PTTK, 1981, s. 54–55.
  20. ↑ a b Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk (red.), Rośliny Babiej Góry, Wrocław-Zawoja: Grafpol Agnieszka Blicharz-Krup, 2018, ISBN 978-83-64423-87-1.
  21. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirek, Czerwona księga Karpat Polskich, Warszawa: Instytut Botaniki PAN, 2008, ISBN 978-83-89648-71-6.
  22. ↑ Kazimierz Zabierowski (red.), Park narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek, Warszawa-Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, ISBN 83-01-04137-4.
  23. ↑ Adamec Vladimír, Jedličková Nora, Slovensko. Turistický lexikon, Bratislava: Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, 1991, ISBN 80-7096-152-X.
  24. ↑ a b c Władysław Midowicz, Mała Encyklopedia Babiogórska, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 1992, s. 13, ISBN 83-85557-04-0.
  25. ↑ Staszic Stanisław: Druga rozprawa o górach Bieskidach i o Krywanie w Tatrach, w: „Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 1810, t. VI, s. 99–108.
  26. ↑ Władysław Midowicz, Mała Encyklopedia Babiogórska, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 1992, s. 97, ISBN 83-85557-04-0.
  27. ↑ Wokół Babiej Góry [online] [dostęp 2021-05-21].
  28. ↑ Władysław Midowicz: 70 lat zimy babiogórskiej, [w:] „Prace Babiogórskie” 1979, Kraków 1980, s. 3338.
  29. ↑ a b c Tomasz Biesik, Schroniska górskie dawniej i dziś. Beskid Żywiecki, Bielsko-Biała: Wyd. Logos Agnieszka Korzec-Biesik, 2013, ISBN 978-83-925599-4-8.

Linki zewnętrzne

Informacje w projektach siostrzanych
 Teksty źródłowe w Wikiźródłach
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku
Korona Gór Polski