Architektura modernistyczna w Łodzi – architektura realizowana w Łodzi od lat dwudziestych XX wieku (choć wcześniejsze realizacje posiadały pewne cechy modernistyczne). Nie ma zgody co do tego, czy jest to okres zamknięty, czy trwa nadal[1]. Część z budynków z tego okresu została uznana za zabytki.
W początkowym okresie pojęcie „modernizm” było używane na określenie architektury secesyjnej; pierwszy raz w odniesieniu do łódzkiego budynku terminu „modernizm” użyto w 1899 r. do określenia secesyjnej fasady budynku zlokalizowanego przy ul. Piotrkowskiej 143[2].
W okresie do roku 1917 budynki powstające w Łodzi miały co najwyżej cechy modernistyczne w dzisiejszym rozumieniu, o czym świadczyły np. „nowoczesna konstrukcja, jasne, wyraziste podziały elewacji, oszczędnie stosowany detal”[3]. Przeważającym stylem tych budynków nie był jednak modernizm. Przykładem budynków powstałych do 1917 r., których styl posiadał jedynie pewne cechy modernistyczne, są:
W latach 1918–1925 w architekturze zarówno łódzkiej, jak i ogólnopolskiej, nastąpił powrót do form tradycyjnych – stylu dworkowego czy klasycznego; sprzyjało to stosowaniu tradycyjnych metod budowlanych, co spowodowało odejście od rozwiązań modernistycznych (np. zaprzestano wykorzystywania żelbetu)[4].
Okres ten nazywany jest „nurtem dekoracyjnym” z uwagi na pojawiające się wówczas w architekturze motywy bliskie kubizmowi i ekspresjonizmowi[5].
Przykładem budynku ze wspominanego okresu jest budynek centrali telefonicznej PAST (al. Kościuszki 12) pokryty diamentowymi boniami i udekorowany latarniami oraz okuciami prezentującymi romboidalne motywy.
Innym budynkiem użyteczności publicznej, wybudowanym w tym okresie, jest gmach Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego (arch. Józef Kaban). Jest to reprezentacyjny gmach „o okazałej formie z rozległą fasadą zdobioną lizenami i pilastrami”[6]. Z użytych dekoracji wskazać należy na palmetowekapitale oraz relief w fasadzie z motywem Temidy. Akcenty dekoracyjne widoczne są też np. na balustradach klatek schodowych[7].
Z kolei za przykłady budynków mieszkalnych z tego okresu służyć mogą:
kamienica u zbiegu ulic Jaracza 71 i Uniwersyteckiej 18, dawn. sąd grodzki (arch. R. Sunderland); charakterystyczny jest jej narożnik, ukształtowany za pomocą uskokowo cofanych, rytmicznych elewacji[8]
kamienica przy ul. 6 Sierpnia 4, na elewacji której zastosowano liczne motywy (zwierzęce, geometryczne, roślinne)[9].
Lata 1928/1929–1933
Cechą omawianego okresu jest zerwanie z formami historyzującymi i dekoracyjnymi poprzez dążenie do rozwiązań prostych i funkcjonalnych[10].
Z innych realizacji wskazać można na Dom mieszkalny urzędników Banku Polskiego na rogu ulic Wierzbowej i Narutowicza (arch. Stanisław Filasiewicz), która odznacza się „zmodernizowanym klasycyzmem (...) [bez] klasycznych elementów architektonicznych. Detale, jak choćby diamentowe bonie (...) wskazują na związek z nurtem polskiej art déco”[13]. W literaturze wskazuje się, że „znakomita architektura obiektu, zastosowanie solidnych materiałów, świetne wykonawstwo, jak i duża powierzchnia mieszkań – często o luksusowym charakterze – pozwalają zaliczyć ten obiekt do najznakomitszych w międzywojennej architekturze Łodzi”[14].
Spośród budynków użyteczności publicznej wzniesionych w tym okresie można wskazać na:
Gmach PZU przy al. Kościuszki (arch. Wacław Ryttel)[16]
budynek YMCA Łódź przy ul. Moniuszki (arch. Wiesław Lisowski)[17].
Lata 1933/1934–1939
Ogólna charakterystyka
We wskazanym okresie doszło do wykształcenia się „trzeciej fazy modernizmu”, charakteryzującej się częściowym powrotem do form klasycznych (konserwatywnych) przy jednoczesnym (powierzchownym) czerpaniu z funkcjonalizmu, co – jak pisze Andrzej K. Olszewski – następowało „przy zatraceniu jego [funkcjonalizmu] oblicza ideowego, surowości formy i faktury”[18]. Kierunki w architekturze owego okresu są określane jako modernizm „umiarkowany”, „skomercjalizowany” czy „nowy monumentalizm” (z uwagi na dążenie do stosowania form poważnych, odwołujących się do tradycji klasycznej)[18].
Na szczególną uwagę zasługuje „skomercjalizowanie” modernizmu, będące wynikiem poprawy sytuacji gospodarczej; w konsekwencji po 1933 r. na rynku budowlanym zaczynają dominować inwestorzy indywidualni, wobec czego – zamiast kolonii mieszkaniowych – przy śródmiejskich ulicach powstają modernistyczne budynki przeznaczone dla zamożniejszych grup społecznych[19]. Wynikiem tej sytuacji było wyraźniejsze zaznaczenie obecności nowoczesnej architektury w centrum Łodzi[20].
Na dominację przedsięwzięć ukierunkowanych na osiągnięcie zysku wpłynęło także to, że „od 1932 roku Bank Gospodarstwa Krajowego, główne narzędzie finansowania realizacji mieszkaniowych [...] nie udzielił kredytom władzom Łodzi, a w 1934 roku przyznano ostatnią pożyczkę spółdzielniom mieszkaniowym. Od tego czasu natomiast szybko rosła liczba kredytów udzielanych inwestorom prywatnym”[21].
Uważa się, że ówcześnie projektowane budynku wpisywały się w układ urbanistyczny miasta z uwagi na – jak pisze A. Owczarek – „honorowanie pierzei ulicy, podkreślanie formalne narożników, akcentowanie przejść pomiędzy przestrzeniami publiczną i prywatną”[21].
W latach 1934–1939 wzniesiono lub rozpoczęto w Łodzi budowę ponad 100 kamienic[21].
Styl 1937 roku
Korzystne warunki dla rozwoju budownictwa prywatnego, jak i zamożna klientela, dysponująca środkami pozwalającymi na wynajęcie dużych mieszkań, spowodowały boom inwestycyjny, którego szczyt miał miejsce w 1937 roku – stąd pojęcie „stylu 1937 roku”[a][21][22].
We wskazanym okresie niektóre ze wnoszonych budynków odznaczały się stylem typu streamline (zwany także stylem okrętowym). Z łódzkich realizacji w tym stylu można wskazać na następujące budynki:
gmach rozgłośni Polskiego Radia, obecnie budynek Radia Łódź (arch. H. Gromski i T. Majewski).
Okres po II wojnie światowej
Dawny Biurowiec Centrali Tekstylnej
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Lata 1945–1949
W latach 1945–1949 następowała kontynuacja modernizmu przedwojennego[34][35].
Przykłady realizacji z omawianego okresu są następujące:
siedziba Wydziału Chemicznego Politechniki Łódzkiej (autor adaptacji arch. J. Reda?), wybudowana w latach 1947–1949, stanowiąca „kontynuację klasycyzującego oficjalnego modernizmu lat 30"[36]
Wskutek odwilży gomułkowskiej odstąpiono od doktryny socrealistycznej i lata 1956–1960 uznać można za „powrót do idei modernizmu i związane z nim działania mające na celu stworzenie wizerunku miasta nowoczesnego [...] w dwóch obszarach inwestycji: obiektach użyteczności publicznej oraz osiedlach mieszkaniowych”[42].
osiedle Nowe Rokicie (arch. J. Bednarzak, J. Jakubczak) – „zespół zabudowy o rozluźnionym układzie, z kameralnymi, czteropiętrowymi blokami swobodnie rozmieszczonymi wśród zieleni” w układzie grzebieniowym[b][43]
osiedle Żubardź Południowy (arch. Romulad Furmanek, Janusz Pietrzyński)[44]
osiedle Koziny Zachodnie (arch. Z. Łuszczyński, Sz. Walter)[45]
W zakresie inwestycji mieszkaniowych na przełomie lat 50. i 60. architektura mieszkaniowa była „dość zróżnicowana”, w przeciwieństwie do późniejszej – opartej na prefabrykacji (monotonnej i powtarzalnej)[44].
Z budynków użyteczności publicznej w omawianym okresie powstały między innymi:
↑Układ grzebieniowy zakłada lokowanie budynków prostopadle do ulicy. Zob. Beata Komar: Współczesna jakość spółdzielczej przestrzeni osiedlowej w świetle zasad rozwoju zrównoważonego na wybranych przykładach. 2014, s. 32.; Magdalena Fuhrmann. Koncepcja osiedla rekreacyjnego? Przykład osiedla Lykke w Warszawie. „Studia Miejskie”. 25(2017). s. 152.
↑ abMaciejM.CzarneckiMaciejM., Formy ekspresyjne jako przykład twórczych dążeń w architekturze powojennego modernizmu w Polsce, [w:] Maria JolantaM.J.Sołtysik, RobertR.Hirsch (red.), Architektura XX wieku i jej waloryzacja w Gdyni i Europie, Gdynia 2017, s. 209.
_1.jpg)