Ten artykuł dotyczy 3 Pułku Piechoty Legionów Polskich. Zobacz też: 3 Pułk Piechoty – inne pułki piechoty z numerem 3..

3 Pułk Piechoty

Krzyż Honorowy 3 pp Legionów Polskich
Historia
Państwo	Austro-Węgry
Sformowanie	wrzesień 1914
Rozformowanie	marzec 1918
Tradycje
Kontynuacja	3 Pułk Piechoty Legionów
Dowódcy
Pierwszy	płk. Homiński
Ostatni	mjr dr Józef Zając
Działania zbrojne
I wojna światowa: front wschodni bitwa pod Mołotkowem bitwa pod Kirlibabą bitwa pod Rafajłową bitwa pod Kostiuchnówką
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych	wojska lądowe
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	II Brygada Legionów Polskich
Multimedia w Wikimedia Commons

3 Pułk Piechoty (3 pp) – oddział piechoty Legionów Polskich.

Pułk został sformowany po wybuchu I wojny światowej z żołnierzy rozwiązanego wcześniej Legionu Wschodniego, uzupełnionego ochotnikami ze Śląska i Galicji. Uczestniczył w działaniach wojennych już od października 1914 roku, brał udział między innymi w bitwach pod Mołotkowem, Rafajłową, I i II bitwie pod Kostiuchnówką, starciach pod Rarańczą i Kaniowem. Rozbrojony w maju 1918 roku.

 Osobny artykuł: Legion Śląski.

Formowanie 3 Pułku Piechoty Legionów Polskich rozpoczęto w Krakowie na przełomie sierpnia i września 1914. Pułk składał się z legionistów byłego Legionu Wschodniego, a także ochotników z Galicji i Śląska oraz żołnierzy batalionu uzupełniającego 1 pułku Legionów w Choczni.

Część kadry oficerskiej i podoficerskiej pochodziła z Oddziałów Strzeleckich Piłsudskiego. Jesienna ofensywa rosyjska i związane z tym potrzeby frontu uniemożliwiły zakończenie mobilizacji. Na początku września 1914 roku pułk (w niepełnym stanie etatowym) skierowano na front węgierski. Dowództwo objął Komendant Legionów, generał Karol Durski-Trzaska.

Oddziały przetransportowano do Huszt. I i IV batalion pod dowództwem kpt. Józefa Hallera wysłano na przełęcz Pantyrską do miejscowości Königsfeld. II batalion pod dowództwem por. Zygmunta Roklana-Hofbauera skierowano do Marmarosz-Sziget. I batalion skoncentrowano pod Neu-Szölfös i Királyháza.

W połowie października pułk wraz ze współpracującymi z nim: 2 pułkiem piechoty, 2 i 3 szwadronem kawalerii oraz bateriami artylerii skoncentrowano pod Königsfeld. W trakcie kolejnych działań oddziały pułku opanowały miejscowości: Sołotwina, Pasieczna, Pniów, Nadwórna i Bohorodczany. Walczyły też pod Hwozdem i Cucyłowem. Szczególnie ważny okazał się bój o Rafajłową (22–23 października 1914 roku). Oddziałom 3 pułku udało się tam powstrzymać nacierające oddziały rosyjskie i uniemożliwić im przejście Przełęcz Rogodze Wielkie, czyli przedostanie się z zachodniej strony Karpat do Galicji^[1].

29 października 1914 roku doszło do bitwy pod Mołotkowem. Łącznie siły legionowe – wraz z 2 pułkiem piechoty oraz 2 i 3 szwadronem jazdy i artylerią – liczyły około 8000 żołnierzy. Strona rosyjska miała do dyspozycji 15 000 żołnierzy. Po kilku godzinach krwawych walk oddziały polskie rozpoczęły odwrót, tracąc łącznie 900 żołnierzy: 200 zabitych, 300 rannych i 400 wziętych do niewoli. Straty Rosjan były mniejsze – 100 zabitych oraz kilkuset rannych i jeńców – ale na tyle poważne, że uniemożliwiły im prowadzenie działań zaczepnych przez kilka następnych dni^[2].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Mołotkowem.

W dniach 18–22 stycznia 1915 roku II i IV batalion 3 pułku piechoty brał udział w zwycięskiej bitwie pod Kirlibabą.

 Osobny artykuł: bitwa pod Kirlibabą.

W dniach od 30 października do 25 listopada 1914 roku pułk osłaniał miejscowość Zielona i bronił dostępu do Przełęczy Legionów^[3][4][5]. 26 listopada 1914 roku oddziały 2 i 3 pułku piechoty podzielono na dwie grupy. Pierwsza^[6] broniła przełęczy. Drugą^[7] przerzucono na Huculszczyznę^[8]. Nocą 23 na 24 stycznia 1915 roku I i III batalion 3 pułku piechoty odparł kontratak rosyjski na Rafajłową i Przełęcz Legionów.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Rafajłową.

Do marca 1915 roku poszczególne bataliony pułku walczyły oddzielnie, biorąc udział w walkach: nad Bystrzycą Nadwórniańską i Bystrzycą Sołotwińską, Jaworowem, Sokołowką, Jasieniowem Górnym, Żabiem i Kosmaczem, powstrzymując Rosjan kierujących się ku Bukowinie. W dniach 9–10 grudnia 1914 roku walczyły pod Ökörmezö, a 18–23 stycznia 1915 roku pod Kirilibabą^[9].

W marcu 1915 roku bataliony walczyły w ramach zgrupowania gen. Durskiego na Bukowinie i w Galicji Wschodniej pod miejscowościami: Berehomet, Bortniki, Bratyszewo, Briaza, Jezierzany, Korolówka, Kniaże, Łopuszna, Łukawiec, Moldava, Niżniów, Seletyn, Stanieste, Śniatyń i Tłumacz. Następnie przeniesiono je w rejon Kołomyi, gdzie pułk poddano reorganizacji^[10].

Od 15 kwietnia 1915 roku pułk włączono do nowo utworzonej II Brygady Legionów. Dowódcą 3 pułku piechoty został awansowany do stopnia majora Henryk Minkiewicz. Poszczególnymi batalionami dowodzili:

• I batalion – kpt. Bolesław Zaleski,
• II batalion – por. Józef Szczepan,
• III batalion – por. Józef Zając.

Wiosną 1915 roku państwa centralne podjęły ofensywę na froncie wschodnim. Jej efektem było zajęcie dotychczasowych terenów do linii Ryga (na północy) – Dniestr (na południu). W połowie kwietnia 1915 roku jednostki pułku ponownie przebazowano do Besarabii, gdzie do początków maja trwały walki pozycyjne. 7 maja obsadzono front na odcinku Dobronowce – Toporowce. 12 maja 1915 roku pułk rozpoczął odwrót nad Prut i wziął tam udział w walkach odwrotowych i pozycyjnych. 4 czerwca 1915 roku pułk nieudanie próbował przełamać front. Powodzeniem zakończył się atak 7 czerwca 1915 roku, dzięki czemu 10 czerwca legioniści opanowali miejscowość Witelówka, a nazajutrz, po krwawym boju – Zadobrówkę. W wyniku tych działań pułk zajął pozycje nad rzeką Rokitnianka.

Do 3 czerwca 1915 roku trwały wielokrotnie próby przełamania pozycji rosyjskich. Doszło tu między innymi do słynnej szarży ułanów współpracującego z pułkiem 2 Szwadronu Kawalerii pod Rokitną. Nocą z 13 na 14 czerwca 1915 roku Rosjanie opuścili pozycje pod Rokitną, a oddziały legionowe przeszły do pościgu.

W czerwcu pułk wraz z II Brygadą przegrupował się na pogranicze besarabsko-bukowińskie i 16 czerwca obsadził pozycje pod Rarańczą. Po kilku dniach zaciekłych bojów z Rosjanami i odparciu wielu ataków front ustabilizował się na około cztery miesiące.

Jesienią 1915 roku oddział przerzucono na Wołyń. Wziął tam udział w krwawej bitwie w rejonie Wielkiej Miedwierzy, gdzie 9 listopada zdobyto Kostiuchnówkę^[12]. Pułk odznaczył się szczególnym męstwem w zdobyciu tzw. Wzgórza Cegielnianego, a następnie położonego na jego tyłach lasu^[13].

Do czerwca 1916 roku na froncie pułku trwał względny spokój.

Późną wiosną na południowym odcinku frontu wschodniego ruszyła ofensywa rosyjska – tzw. ofensywa Brusiłowa. W maju 1916 roku pułk wraz z całą II Brygadą przesunięto na linię rzeki Styr, gdzie znajdował się w odwodzie. W dniach 3–7 lipca 1916 roku wraz z innymi jednostkami legionowymi wziął udział w II bitwie pod Kostiuchówką. W trakcie odwrotu nad rzekę Stochód zdobył Rudkę Miryńską (3 sierpnia 1916 roku). Po tych działaniach front ustabilizował się na dłuższy czas.

W październiku 1916 roku pułk skierowano na odpoczynek w rejon Baranowicz na Polesiu, skąd w dniach 27–29 listopada przebazowano go do Warszawy^[14].

2 stycznia 1917 roku przeniesiono pułk do Zegrza, gdzie legioniści zostali poddani szkoleniu według regulaminów niemieckich, co trwało aż do sierpnia. Latem 1917 roku w Legionach rozgorzał tzw. „kryzys przysięgowy”: Niemcy, którzy od kwietnia przejęli dowództwo nad Legionami Polskimi, zażądali od legionistów – obywateli byłego zaboru rosyjskiego – złożenia przysięgi na wierność Cesarstwu Niemieckiemu i Austro-Węgrom, wbrew opinii Józefa Piłsudskiego^[15]. Doszło do rozdźwięków na tym tle w całych Legionach, również i w 3 pułku. Na łączną liczbę zobowiązanych do przysięgi pięciu oficerów i 496 szeregowych pułku, złożyło ją odpowiednio dwóch i 297, zaś 3 i 199 odmówiło. Internowano ich w obozach w Beniaminowie i w Szczypiornie.

24 sierpnia 1917 roku dyslokowano pułk w rejon Przemyśla. Kiedy zdecydowana większość oficerów i żołnierzy opowiedziała się za pozostaniem w służbie, 25 października 1917 roku został on odesłany na front nad Prut. W związku z uszczupleniem stanów osobowych i brakiem uzupełnień przeprowadzono reorganizację. Pułk posiadał trzy bataliony po trzy kompanie każdy. Po krótkim pobycie na linii frontu w rejonie Czerniowiec pułk wycofano do odwodu do lutego 1918 roku. Po podpisaniu przez Austro–Węgry traktatu z Ukrainą w jednostkach II Brygady, w tym i w 3 Pułku Piechoty podjęto decyzję o przebiciu się przez front na Ukrainę, pod miejscowością Rarańcza. Datę rozpoczęcia ustalono na 15 lutego 1918 roku. Ustalono również kolejność w kolumnie przebijających się oddziałów legionowych. 3 Pułk Piechoty miał iść na końcu kolumny, a jego kompania szturmowa miała stanowić straż tylną. 2 Pułkowi Piechoty, który przebijał się przez front jako pierwszy, udało się to po krótkim boju^[16].

Idący w końcu kolumny 3 Pułk Piechoty napotkał na opór jednostek austriackich. Po zejściu z głównego kierunku marszu i przebiciu się przez nieumocnione pozycje austriackie około pięciu kilometrów na wschód od dotychczasowej osi marszu pułk dostał się bez większych strat na stronę ukraińską. Tam połączył się z 2 pułkiem piechoty i dowództwem Brygady. Maszerując na Chocim, stoczył bój z jednostkami bolszewickimi o przeprawę przez Dniestr pod Żwańcem. Pod Kamieńcem Podolskim nawiązano pierwszy kontakt z oddziałami polskimi na Ukrainie. Pułk zajął pozycje na linii Kamieniec Podolski–Bar, osłaniając przed jednostkami bolszewickimi koncentrację luźnych oddziałów polskich. Na skutek ponownej ofensywy wojsk austriacko-niemieckich pułk skoncentrował się z 2 Pułkiem Piechoty i odmaszerował na południowy wschód. Zgrupowanie przez Mohylów, Wierzbowce, Ożaryńce, Wojewczyńce i Bukatynkę, skierowało się na Soroki, gdzie koncentrował się II Korpus Polski. Cel osiągnięto 6 marca, po ponad trzystukilometrowym marszu przez zrewoltowaną i zanarchizowaną Ukrainę.

W Sorokach zreorganizowano nowo przybyłe i miejscowe oddziały polskie w II Korpus Polski.

 Osobny artykuł: II Korpus Polski w Rosji.

Na skutek postępującej ofensywy niemieckiej Korpus wycofał się nad Dniepr, gdzie zatrzymał się w rejonie Kaniowa. W tym czasie doszły tam jednostki niemieckie. Trwające parę dni nieformalne zawieszenie broni przerwali z zaskoczenia Niemcy, uderzając o świcie 11 maja na pozycje II Korpusu, co spowodowało jego cofnięcie się o kilka kilometrów. Na nowych pozycjach jednostki polskie umocniły się i przez cały dzień krwawo odpierały zaciekłe ataki niemieckie. Jednak pod wieczór jednostkom polskim zaczęło brakować amunicji. W tej sytuacji dowództwo Korpusu 12 maja 1918 roku podpisało akt kapitulacji. Żołnierzy polskich rozbrojono i wzięto do niewoli.

Żołnierze Legionów zostali potraktowani nie jako jeńcy, lecz jako zdrajcy. Pod zbrojną eskortą odwieziono ich do więzienia w Brześciu nad Bugiem, skąd trafili do obozów i więzień w głębi Niemiec.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Kaniowem.

Większość żołnierzy 3 Pułku Piechoty przewieziono do więzienia w Parchim (Meklemburgia), gdzie po wyrokach zaimprowizowanych sądów polowych trzymano ich z całą surowością prawa do listopada 1918 roku. Uwolnił ich rozpad Cesarstwa Niemieckiego po kapitulacji na froncie zachodnim w listopadzie 1918 roku.

Dowódcy 3pp

Komendanci pułku

• płk Homiński (wrzesień 1914)^[18],
• ppłk Józef Haller (od października 1914 do końca marca 1915)^[19],
• mjr Henryk Minkiewicz (od końca marca 1915 do 6 lipca 1916)^[19],
• kpt. Józef Szczepan (w zastępstwie; od 6 lipca 1916 do 29 września 1916)^[19],
• ppłk Władysław Sikorski (od 29 września 1916 do 6 października 1916)^[19],
• mjr dr Józef Zając (w zastępstwie; od 6 października 1916 do 16 listopada 1916)^[19],
• ppłk Andrzej Galica (od 16 listopada 1916 do 1 czerwca 1917)^[19],
• mjr Włodzimierz Zagórski (od 1 czerwca 1917 do 10 lipca 1917)^[19],
• kpt. Józef Szczepan (w zastępstwie; od 10 lipca 1917 do 30 sierpnia 1917)^[19],
• mjr dr Józef Zając (od 30 sierpnia 1917 do 6 marca 1918)^[19].

Oficerowie

Kapelani

• ks. Józef Panaś (od października 1914 do maja 1915)

Podoficerowie i szeregowcy

 Osobny artykuł: Kawalerowie Virtuti Militari 1914–1921.

Oficerowie i szeregowi byłego 3 pułku piechoty Legionów Polskich odznaczeni 17 maja 1922 Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari^[20][21][22].

„Za czyny orężne w bojach byłego 3 pp Leg. Pol.” 204 oficerów i 1829 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych, w tym 283 czterokrotnie, 324 trzykrotnie i 393 dwukrotnie^[23]. Wśród odznaczonych po raz 2, 3 i 4 był chor. Jan Niewola-Staszkowski^[24], a odznaczonych po raz 1, 2 i 3 sierż. szt. Józef Lewandowski.

• C. Czajkowski: Zarys historji wojennej 3-go pułku piechoty Legjonów. Warszawa: 1930.
• L. Czyżewski: Od Gór Borowskich do Zakroczymia. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1982. ISBN 83-11-06741-4. Brak numerów stron w książce
• H. Lewartowski, B. Pochmarski, J. A. Teslar: Szlakiem bojowym Legionów. Krótki zarys organizacyi i dziejów 2 Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Galicyi i na Bukowinie. Lwów: Fundusz Wdów i Sierot po Legionistach, 1915. Brak numerów stron w książce
• W. Lipiński: Walka zbrojna o niepodległość Polski. Warszawa: Wolumen, 1990. Brak numerów stron w książce
• S. Michalski (pod red.): Encyklopedia Powszechna "Ultima Thule". Warszawa: 1927-1938. Brak numerów stron w książce
• W. Pobóg Malinowski: Najnowsza Historia Polityczna Polski tom II. Gdańsk: Graf, 1990. Brak numerów stron w książce
• płk. dypl. B. Prugar Ketling (pod red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. Brak numerów stron w książce
• P. Weingertner: Żelazna Karpacka – II Brygada Legionów Polskich w fotografii. Łódź: 2003. Brak numerów stron w książce
• Eugeniusz Quirini: 3 Pułk Piechoty Legionów. W dwudziestą rocznicę 1914 – 30 IX – 1934. Jarosław: Zarząd Główny „Koła Trzeciaków” w Warszawie, 1934.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].

• Przełęcz Legionów. rzecz-pospolita.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-08)].
• Walki pod Rarańczą opisane przez Rosjan