Una bastida es lo nom que designa tres a cinc cents[1] vilas nòvas fondadas en Occità nia entre 1222 e 1373, despartidas sus 14 departaments actuals. Entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans, aquestas fondacions respondèron a d'unas caracteristicas comunas d'òrdre economic, politic e arquitectural, correspondent a un vam urban excepcional en Euròpa a aquesta epòca. Se pòt citar entre las mai conegudas o caracteristicas las bastidas de Montflanquin, Mont Pasièr, Granada, Miranda o ben encara Liborna e la vila bassa de Carcassona.
Definicions d’una bastida
Etimologicament, lo mot bastida ten un sens fòrça larg que concernÃs una bastison qu'es a se faire, recenta e d'importà ncia indefinida. Lo mot bastida dins los tèxtes medievals prenguèt diferentas significacions segon los periòdes. Es solament a partir de 1229 aperaquà que lo tèrme prenguèt lo sens de « vila nòva » - bastida sive population.
A mai, apareis uèi que las bastidas son pas realament de fondacions a novo, coma o ditz Curie-Seimbres. D'efièch, lo terren causit per son implantacion se situava pas generalament dins un luòc desèrt. S'agissiá sovent :
siá de vilatges absorbits ;
siá d'un luòc mitic ;
siá d'un grand caireforc que s'i debanava ja un negòci a d'unes moment de l'an.
Se podriá apondre que la bastida es un lotejament que sa dimension es fixada per son conceptor e depend de la plaça que deu ocupar dins un malhum urban general. Las bastidas son l'expression d'una volontat medievala fòrça innovanta d'adobament del territòri.
La bastida se vei redusida a una vila pichona de plan en damièr, amb plaça centrala, mercat e cobèrts, creada per l'associacion de dos poders (pariatge) e dotada de costumas e libertats. Aqueste imatge estereotipat es ben tròp reductor per definir lo fenomèn istoric complèxe e evolutiu de las bastidas.
Uèi son d'acòrd per dire que s'agissiá de luòcs nòus d'establiment per de grops de populacion de tòca agricòla, comerciala o politica.
las autoritats religiosas, coma d'avesques o d'abadiás.
Rasons de las fondacions
Prenent sens dobte exemple sul vam dels castels nòus e de las salvetats, los fondadors desvolopan las bastidas per maitas rasons que se pòdon classar del biais seguent :
economicas : la mesa en valor de bosigas o de bòsques pas esplechats es una de las rasons economicas. De mai lo desvolopament de las fièiras e dels mercats dins las nòvas bastidas es lo biais de percebre de revenguts consequents per los fondadors.
demograficas : l'agropament de las demoranças espargidas motivèt las fondacions, tot coma lo desplaçament de populacion aprèp l'avaliment d'un castèl nòu.
securità rias : la proteccion de las populacions de la tochinariá e dels conflictes per lo senhor es una causa complementà ria d'unas bastisons.
Situacion al sègle XII e al començament del sègle XIII
Situacion sociala
La societat de l’epòca es mai que mai rurala. Los païsatges son fòrça individualizats. La tèrra es devesida en tot pichons païses. Los mai grands son a l'epòca Peirigòrd, Carcin e Roergue mas que presentan una unitat tota relativa. Los autres païses, subretot en Gasconha, son nombroses e tenon una espandida redusida, gerits per d'innombrables senhors.
Totjorn en Gasconha, mas tanben dins lo sud de Peirigòrd, los païsans son mièg nomadas, e migran de qualques quilomètres quand la tèrra o los bòsques son abenats. Dins la region tolosana al contrari, la tèrra es mai fertila e cultivada dempuèi l'Antiquitat. Vilas e vilatges antics, amb sos menestrals, contribuisson a l'enriquiment de la borgesiá locala.
Aquesta epòca correspond pasmens a una fòrta pujada de la demografia, començada cap a l'an Mil. Aital la fondacion dels vilatges nòus citats pus aval, coma los castèl nòus e las salvetats pòrta una primièra responsa a aquesta creissença de populacion. Al sud-oèst, una immigracion temporà ria cap a Catalonha, a Navarra e a Aragon s'apond al fenomèn. Après una baissa entre 1180 e 1220, ligada a la Crosada dels Albigeses, la natalitat tòrna aumentar lèu-lèu e la creacion de las bastidas va correspondre a aquesta demanda nòva d'urbanizacion.
Situacion politica
Lo drech feudal es installat dempuèi mantun sègles. Après un periòde d'invasion e d'insecuritat (sarrasins, vikings), los senhors encargats de la proteccion dels pus febles se metèron a bastir de castelars pus consequents e pus defensius. La feudalitat instituiguèt tanben las nocions de vassalatge e de senhoratge. Aital totes los senhors occitans del sud-oèst de la França actuala èran vassals del rei de França, siá directament, siá per l'intermediari dels grands feudals, coma Raimon V, comte de Tolosa, o Alienòr d'Aquità nia, duquessa d'Aquità nia, comtessa de Peitieus e reina de França.
Los senhors de l'epòca son de dos tipes :
Senhors laïcs : son de nòbles que pòrtan proteccion a la populacion que viu subre sas tèrras. Per fin d'èsser realament dissuasiu fà cia als autres senhors vesins, an de far fòrça despensas militaras (castèl, garnison). Aital se bastiguèron de nombroses castelars dins la region. A l'entorn d'aqueles castèls nòus se desvolopèron de vilatges que ne se pòt sovent encara uèi deduire l'origina de per son toponim : Lo Casterar e Verdusan, Castèlnòu d'Arri, Bèl Castèl o Castelnòu e La Capèla. Lo site d'implantacion es totjorn defensiu, sovent quilhat. Al centre del castèl nòu se tròba una torre, demorança senhorala e pòste d'observacion. Los ostals son sarrats a l'entorn, en crear un urbanisme amb plans pichons e carrièras tòrtas.
Senhors religioses : òmes de glèisa, son ròtle es tanben d'assegurar la proteccion de las populacions, mas o fan d'un biais diferent. La securitat es garantida per la dissuasion : la menaça d'escomenge. D'efièch, las tèrras de la Glèisa e subretot los vilatges qu'an l'estatut de salvetats son protegits en drech per la patz de Dieu. A la dintrada e als caireforcs pus frequentats d'aquestas tèrras, es implantada una crotz, que marca lo limit d'un espaci sacrat. Quand se passa aquestas bòrnas, cal depausar las armas. Lo tèrme de salvetats se retròba encara uèi dins fòrça noms de vilatge e es un testimòni de son istòria, coma La Sauvetat, La Sauve o de vilatges qu'an pres le nom d'un sant. Per çò qu'es de l'urbanisme, las formas son fòrças semblablas a las dels castèls nòus. Los ostals se sarran a l'entorn del santuari central, luòc vertadièrament inviolable. Dins aquel santuari, lo campanal es generalament bastit coma una torre o un donjon e sovent la glèisa es fortificada. Una pòrta pesuga, de pichonas doberturas romanicas, de murs espesses amb contrafòrts fasián mestièr dins aquestes temps trebolats.
D'un autre latz, un sistèma de cartas se desvolopèt abans l'aparicion de las bastidas. S'agÃs de documents escrits que i son estipulats los dreits e devers dels estatjants, los dreches e devers de la comuna e las redevenças que la populacion se deu aquitar. Aquesta aima melhor aquel sistèma mens arbitrari e de mai en mai de senhors adoptèron aquestas cartas. Tre lo sègle XII, Autvilar e Montalban an ja de cartas de costumas e un començament de pariatges, aisinas juridicas que permetrà n e facilitarà n l'espelida de las bastidas.
La penetracion del drech roman dins lo bacin de Garona coïncidiriá amb un grand movement d'afranquiment urban e de creacion de bastidas.
Situacion religiosa
Dos faits importants marcan aquesta epòca. D'en primièr, Tolosan e Lengadòc vegèron s'establir e espelir lo catarisme, que trobèt dins la region las condicions socioculturalas favorablas a son desvelopament.
E en 1121, lo papa Calixte II faguèt de Sant Jacme de Compostèla una vila santa, gaireben a paritat amb Jerusalèm e Roma. Aquità nia e Tolosan se vegèron traversar per divèrses camins de romavatge. Dins las vilas s'establiguèron los avesques e de monastèriscistercians s'implantèron pels campèstres. Lo monde, fòrça religioses, daissavan sovent a sa mòrt una part de sas tèrras a la Glèisa, que venguèt lèu lèu una granda proprietà ria.
A aquesta epòca comença tanben de se dessenhar un ais de comunicacion important entre Tolosa e ParÃs cap a Còrdas e Vilafranca de Roergue. S'agÃs tanben de creacion politica que fasián seguida a l'arribada dels capecians dins la region. Aital, la bastison de Vilafranca de Roergue en 1252 respondèt a la necessitat d'Anfós d'installar son poder en Roergue, fà cia a las ancianas ciutats, coma Najac, demorada fisèla a la dinastia ramondina.
Pus al sud, al pè dels Pirenèus, Anfós de Peitieus lancèt la fondacion de bastidas al limit del comtat de Fois. Per exemple Carbona, Palamenic, Sant Somplesi, Vilanava d'Arribèra o encora Galhac Tolzan. Assegurava aital sa termièra del sud fà cia a l'expansionisme del comte de Fois e l'instabilitat del comte de Comenge.
A mai, lo rei d'Anglatèrra Enric III moriguèt en novembre de 1272. Al començament de 1273, Edoard Ièr, son filh, foguèt sagrat rei d'Anglatèrra e tornèt de tèrra santa.
La part oèst d'Occità nia se partejava alavetz d'un biais gaireben egal entre los dos reis. L'oèst e lo nòrd-oèst en mans dels angleses, l'èst e lo sud als franceses. Los senhors locals cercavan de demorar autonòms en passar d'un camp a l'autre.
Las tèrras anglesas, subretot del nòrd-oèst, se van cobrir de bastidas fondadas pels angleses. Per aquestas tèrras gaire seguras, las bastidas i son plaçadas subre de sites defensius pròche de rius, vias de carreg en temps de patz.
A la fin d'aqueste tresen periòde, Òlt e Dordonha se cobriguèron de bastidas, en particular al long dels rius.
Enfin, en Gasconha orientala, existissiá nombroses comtats. D'efièch, s'agissiá d'una region clausonada pel relèu qu'interessava pas Anfós de Peitieus. Las bastidas que lo senescal i fondèt foguèron un biais per el d'infiltrar la region, fà cia als angleses.
Las bastidas foguèron concebudas ordenadas en carrats amb de carrièras drechas segon un plan ortogonal, aquò representava una rompedura amb l'esquèma abitual de las vilas romanicas medievalas.
Los urbanistas medievals innovèron, inventèron un urbanisme gotic, çò meteis qu'inventèron una arquitectura gotica. Son originalitat ven pas dels progrèsses tecnics, mas d'una soscadissa fòrça acabada subre lo tèma de l'estandardizacion, e de la modularitat.
Villard de Honnecourt, arquitècte de catedralas goticas, aviá dins son casèrn de crocadisses concebut una rosassa de 216 elements realizables amb sonque 5 modèls de pèira. Se compren alavetz qu'un dels elements principals de l'arquitectura gotica siá l'arc. D'efièch, facilita l'estandardizacion dels clavèls d'un meteis arc : se traça amb doas corbas circularas de meteis rai, e a mai se pòt traçar amb la meteissa corba d'arcs de nautor e de portada diferentas. Aquò es impossible amb lo cindre plen. Dins un meteis batiment se pòdon aladonc emplegar tota una seria d'arcs diferents mas traçats amb lo meteis rai.
Se pòt dire que, del meteis biais, l'urbanista jòga amb los airals de la bastida.
Lo sègle XIII foguèt aquel de la naissença de la racionalitat geometrica. Una autra vista del monde espeliguèt. L'important èra pas pus, coma a l'epòca romanica de definir e de delimitar los objèctes del saber amb un centre e de bòrnas. Lo monde romanic èra claus. Lo monde gotic se dobrissiá.
Fondacion d'una bastida
Se fondava una bastida en divèrsas etapas :
la casuda de l'emplaçament,
la casuda del nom. Los noms se causiguèron generalament a partir de cinc rasics etimologicas:
lo nom del senescal fondador,
l'autoritat reiala,
del nom de vilas exterioras o estrangièras,
del nom de vilas pus ancianas (rasic latina),
a partir de son origina o privilègis,
la pacha de pariatge entre los senhors coproprietaris,
la concepcion del plan de la vila,
la carta de las costumas.
Airals de las bastidas
Aital per la causida de l'airal, doas condicions son indispensablas : dispausar d'una assisa fonzièra sufisenta e aver l'autoritat necessà ria. D'ont l'importà ncia de las pachas de pariatge, apariant senhor fonzièr e deteneire de l'autoritat publica. Puèi las costumas e libertats fixan las condicions de la vida sociala. D'un autre latz, l'urbanisme d'aquestes borgs se caracteriza sovent per l'adopcion de plans de carrièras ortogonals (diferents segon lo moment, la situacion topografica...) resultat d'una intervencion volontà ria.
Al començament confonduda amb lo castrum, la bastida se'n destria lèu-lèu per un fais original de caractèrs : l’origina (fondacions princièras, pariatges), l'epòca (segonda mitat del sègle XIII, la forma (plans en grasilha centrats subre la plaça del mercat), l’amplor (vocacion de luòc central).
Nom de las bastidas
La designacion d'un nom per cada bastida nòva sembla de correspondre a una intencion determinada, siá per fin d'incitar las populacions a venir, siá per daissar una emprenta dins l'istòria. Los noms se despartisson en mantas categorias, totas del caractèr deliberat :
La primièra necessitat per fondar una bastida èra de possedir lo sòl. Mas lo drech medieval èra complèxe. S'encontra sovent una pacha de pariatge establida prealablament entre doas autoritats, civila e eclesiastica. Aqueste contracte signat davant notari fixava l'estatut juridic e fiscal de la bastida. Prevesiá tanben çò qu'avendriá en cas de fracàs o de desvolopament de la bastida.
la senhoriá eminenta, o superiora, drech de protegir e de far la justÃcia (nauta e/o bassa) ;
la senhoriá onorifica, que correspond al poder espiritual e que i correspond lo prelevament dels dèimes ;
la senhoriá utila, amb drech d'administrar, es a dire de logar o de percebre d'impòstes (cens, peatges e redevenças divèrsas).
Sovent la tèrra es detenguda en indivision; èra rar un senhor qu'un senhor aguèsse totes los dreches d'una meteissa tèrra.
Al moment de la fondacion de las bastidas, cal tenir compte d'aquestas proprietats de sòl. Per de bastidas coma Revèl o Montrejau de Gers, lo rei èra lo sol senhor laïc. La fondacion èra aladonc grandament facilitada. Mas endacòm de longas tractacions entre los cosenhors se devon tenir. A mai, de còps que i a de bastisons existisson ja subre las tèrras causidas per fondar una bastida, per exemple de fenials.
Lo contracte de pariatge definÃs los dreches de mants senhors e prevei los limits de la bastida e çò que s'i farà dedins :
nombre d'ostals, d'òrts, de tèrras coitivablas
dimension dels airals
los bastiments civils e religioses e lor defiscalizacion.
Pasmens lo contracte de pariatge fixa pas l'estatut dels bòsques e pasturals a l'entorn de la vila (proprietat collectiva o reparticion egala entre poblans). Èra a la novèla comunautat de decidir. A mai, fa pas mencion del plan de la vila novèla.
Ceremonia de fondacion
Per fin de celebrar la fondacion d'una bastida, una manifestacion èra organizada pel fondador sul site causit [13] e qu'amassava los representants del (o dels) fondador(s) e los notables. Avesques, notaris, jutges e senhors locals s'i retrobavan amb las gents del pòble, aquestes darrièrs essent sovent los poblants (novèls estatjants). Pendent aquesta ceremonia - dicha fixatio pal, un long pal amb las armas del fondador, èra ficat dins lo sòl. Aqueste eveniment es citat dins mant tèxte fondador de l'epòca, coma los contractes de pariatge. Èra tanben l'ocasion d'una lectura publica de la carta de las costumas (quora existissiá). De cridaires publics contunhavan aquesta lectura dins la campanha .
Carta de las costumas
Per fin qu'una populacion venga poblar la bastida novèla, caliá traire de familhas de païsans en establir una carta de costumas, que nombrava los privilègis acordats als poblants. Se presentava coma una simpla tièra, sens òrdre aparent, que s'i apondiá de temps en temps d'articles novèls.
Aquestes privilègis èran de 3 menas :
aleujaments fiscals,
mesuras judicià rias,
mesuras onorificas.
Totes aqueles avantatges donats als poblants, l'egalitat per çò qu'es de la distribucion de las tèrras e la quasi-egalitat juridica dels novèls borgeses pòdon far veire las bastidas coma de tèrras de libertat e d'egalitat. Mas lor tòca èra pas aquela. Cercavan pas de contestar lo drech feudal, ni de crear un borrolh. Èran pas que d'ajustaments locals per fin de melhorar lo rendement economic e fiscal de las tèrras jos esplechadas.
D'autre biais, per permetre l'establiment d'aquestes privilègis, las bastidas deguèron refusar l'establiment de classas qu'avián ja d'obligacions o privilègis, incompatibles amb aqueles.
Se los òmes e las femnas an d'estatuts diferents, cal notar que las femnas an una plena capacitat juridica tre que son cap de familha (veusas): contractan, crompan, vendon, tèstan, administran de negòcis, vòtan per elegir los cònsols.
Los leproses èran pas benvenguts dins las bastidas. De leprosariás los aculhián dins qualques bastidas mas èran de tot biais fòrabandits de la societat. Èran obligats de portar un signe mostrant qu'èran malauts e devián viure separats del autres.
La legislacion de Gasconha entre 1290 e 1326 disiá tanben : « Dins las bastidas o vilatges nòus ont i aviá pas de leprosariá, los leproses podián pas recebre l'almòina. »
Los josieus èran pas l'objècte de mesuras explicitas de fòrabandiment de las bastidas, mas èra pas tanpauc previst de quartièr particular per i viure en comunitat religiosa separada, coma èra lo cas amb las jutariá dins las vilas pus ancianas (abans lor fòrabandiment del reialme de França a partir de 1306 per Felip lo Bèl). D'un autre latz, se cal remembrar que la teneson sociala d'aquestas vilas nòvas qu'amassavan de familhas estrangièras de provenenças divèrsas èra fondada subre la parròquia catolica e sul calendièr de las fèstas religiosas.
Extraches de la carta de costuma de Verlhac[14] (1473): Statuz e costumas de la universitat de Verlhac
1. La fondacion e la creacion dels consols:
Primièrament, lo dit senhor conte dic e concedic: que en llo loc de Verlhac, com son statz totalment dal temps de la fundatio del dic loc, sian tant solament quatre consols elegitz dels habitadors del dic loc o de las pertenensas, et que sian annals, so es que duren tot temps un an et nom plus, et que de an en an se muden, et sian creatz per lo juge del dit monsenhor lo conte(...)
2. De qual biais es permetut de caçar pels abitants de Verlhac:
Concedic e voc lo dit senhor conte que homes e femnas tot que sian de Verlhac o de las pertenensas puesqua prendre de sa propria autoritat ausels salvatges e totz autres animals non domergatz ni domergues ses tesuras et sens filatz. (...)
3. Çò qu'es degut per la venda d'animals:
Si un straing venda un rossi o hega o miul o mula, done al senhor quatre dinies; et si un straing venda ase o sauma, done al senhor un denier. si un biou o vacqua sia fayta venda, done al senhor un dinier. Si un porc sia vendut dozze dinies o plus, aia lo senor un poges. Si un estraing aia vendut moto o feda, cabra o cabrit, o aniel, done al senhor un poges. Si un estraing venda un cervi, aia lo senhor una mealha. (...)
Plan de las bastidas
D'unas bastidas avián pas de plan organizat, mentre que d'autras al contrari n'avián un de particularament net. Sembla que i aguèt un modèl adaptat a cada fondacion. D'efièch, mai de la mitat de las fondacions foguèron establidas a la crosada de doas direccions perpendicularas que, completadas per de nombrosas parallèlas, donavan un quadrilhatge.
Aprèp la ceremonia del fixatio pal, lo traçat al sòl èra realizat en materializar aital la plaça, las carrièras e l'encenta. Amb de còrdas de tretze noses, lo terren èra puèi devesit en lòts e termejat, en formar aital lo dex. Existissiá a l'Edat Mejana una corporacion de geomètras encargats de devesir los lòts subre lo terren e de preveire lor atribucion. Mas sembla que foguèsson pas sistematicament sollicitats per las bastidas. D'après de tèxtes del sègle XIII que son demorats, sembla que siá pas forçadament d'especialistas que metèron en forma las bastidas. notaris, jutges, bailes, senescals, o avesques foguèron tanben sonats per aqueles trabalhs de bornatge e de bastison en mai d'unes especialistas.
Las bastidas se pòdon classar en cinc tipes :
Inorganicas (o embrionà rias)
d'envelopament
d'un sol ais
de dos aisses
circularas
Inorganicas (o embrionà rias)
Aquelas bastidas son siá completamment desordenadas, siá a l'estat d'un embrion de plan, coma La Bastida de Bosinhac per exemple. D'efièch, aquelas bastidas foguèron fondadas siá a partir de masatges existents, siá feblament pobladas.
D'envolopament
Generalament s'agÃs de vilatges creats a partir d'un nuclèu preexistent, siá una glèisa, siá qualques ostals. Los quartièrs nòus s'implantèron puèi a l'entorn d'aquel primièr nuclèu.
D'un sol ais
Situadas generalament en plana, son las mai nombrosas. S'estima que representarián entre 30 e 40 % del total de las bastidas. Son construchas coma son apelacion o suggerÃs, subre la basa d'una carrièra principala. Aquesta es a l'Edat Mejana la via de passatge obligat e liga generalament las doas pòrtas principalas de la vila.
Sovent, de nombrosas traversièras copan la carrièra principala. Se parla alara de traçat en « espina de peis ». Aquò es una forma de bastida que s'adapta plan al relèu, mai que mai quora es ribassut. Se retròban sovent subre de cropas alongadas, coma Gimont dins Gers. Aquela bastida fa 1 000 m de long per 300 m de larg. La carrièra principala es la rota d'Aush a Tolosa que seguÃs la cresta a aqueste endrech. Crosa dins la bastida nombrosas traversièras fòrça penjadissas. Un autre exemple n'es Senta Eulà lia en Dordonha.
De còps que i a la carrièra principala es doblada e la plaça es alara situada al mitan.
De dos aisses
S'agÃs aicà de bastidas consideradas coma l'abotiment del modèl gotic de la bastida. Son las bastidas pus tipicas del movement e del modèl pus elaborat.
La plaça es sovent centrala, o pròche del centre, de forma carrada o rectangulara. Los ilons son regulars, generalament rectangulars. Los contorns de la bastida son eles tanben geometrics : carrat, rectangle, parallelograma, exagòn o oval, las formas son multiplas.
Se retròban tant dins de luòcs enauçats coma en plana, mas es dins aquesta darrièra situacion qu'an las formas geometricas pus bèlas, coma a Marciac o a Granada.
La basa del plan es compausada de dos aisses perpendiculars, amb un traçat tipe d'escaquièr. Las carrièras se crosan alavetz en angle drech. Los istorians e urbanistas descompausèron aqueste tipe de plan en doas categorias :
modèl gascon, qu'a per particularitat lo retrach de la glèisa, desseparada de la plaça per un ilon, coma Miranda, Marciac, Granada, Colonha, e Solomiac. Los uèit ilons son aquà tanben presents, amb una tendà ncia a la forma carrada.
Cada bastida conteniá siá tres, siá quatre tipes de terrens dispausats organizats per tipes en corona a l'entorn del centre vila. Aqueles terrens èran totes devesits equitablament entre totas las familhas de poblants que se venián establir en vila.
Los airals (terrens de bastir)
Al centre se trapavan aqueles terrens descopats en parcèlas regularas de 8 m subre 24 m en mejana, nomenats los airals, e destinats a èsser bastits. Se coneis pasmens d'exemples de bastidas amb d'airals de 12 m subre 28 m, o d'autres d'airals de sonque 10 m.
Los airals èram amassats en molons (ilons) a l'entorn de la plaça. Las bastidas de meteissa superfÃcia avián d'ilons de talha semblabla. A mai, una proporcion simpla èra mantenguda entre la largor e la longor de l'airal, sovent de 2 o 3.
Se sap tanben que los 8 m de largor de façada subre carrièra èran deguts al fach que s'agÃs de la portada economica maximala d'una fusta.
Lo fons de l'airal èra utilizat per i implantar una cort, de comuns e de còps que i a una remesa.
Lo nombre d'airals dins una bastida èra limitat. Èra definit dins la pacha de pariatge e podiá variar de qualques desenas a qualques milièrs (3000 a Granada).
I aviá pas cap de derogacion facha subre la regularitat del parcelari. Bastiments publics e notables avián pas una parcèla pus granda. Pasmens, avián sovent lo drech de s'espandir subre mants lòts vesins.
Los casals
Los casals se trapavan sus la segonda corona a partir del centre, tocant los airals. De meteis nombre que los ostals, sa superfÃcia èra reducha. I aviá sovent un rapòrt de proporcion de 2 à 3, entre la superfÃcia de l'airal e la del casal. La superfÃcia mejana èra de 5 à 7 aras.
Las vinhas
Dins d'unas bastidas, una part de la populacion aviá drech de possedir un terren per i far venir de la vinha.
Los arpents (tèrras de cultivar)
Lo terrens de cultura, dits arpents, enrodavan tota la vila en defòra dels murs.
Sa dimension mejana èra de 5 a 6 ha, çò que bastava plan amb las aisinas rudimentà rias de l'epòca.
Aicà tanben cada familha recebiá quand arribava a la bastida un arpent de tèrra.
Dins d'unas bastidas d'eissartatge, l'arpent èra coblat a tot autre terren que la familha podriá artigar. Per exemple a Bonlòc, cada familha recebiá 7 ha e podiá los espandir de tot terren de bòsc que saupriá desboscar.
Las carrièras
.
Las carrièras principalas, fan de 6 a 10 m de larg. Bòrdan las façadas dels ostals e constituisson sovent l'ais longitudinal de la bastida.
Las carrièras segondà rias, dichas traversièras, fan de 5 a 6 m de larg, mas podián tanben far de 2 a 2,5 m. Crosan frequentament las carrièras principalas.
Enfin, los passatges o carreirons fan de 1 a 3 m de larg e se trapan darrièr los airals.
La bastida se compausa dins lo sens de la longor de 1 a 8 carrièras. Aqueste nombre varia amb l'importà ncia de la bastida. Una ciutat classica en taulièr ten almens quatre carrièras parallèlas.
La cauçada es de tèrra mas de còps que i a cobèrta de pavats o de còdols e ten una gandòla centrala.
Al centre de cada bastida, se trapa invariablament una plaça, levat per una excepcion : Lavardac. Contrariament als vilatges fondats als sègles precedents, los castelnaus e las sauvetats, sembla que la creacion d'una plaça foguèt una prioritat dels fondadors, pel ròtle economic d'aquesta dins la vida de la futura ciutat.
Benlèu l'idèa es estat portada de l'Orient Mejan al retorn dels crosats. Se considèra que lo modèl tipe de plaça de bastida es representat per la de Montalban amb sa forma carrada e sos 70 m de costat.
En posicion centrala, la plaça ordena la division de la vila en quartièrs sonats gachas. Dispausada a l'escart de l'ais principal de circulacion, la plaça es lo pus sovent de forma carrada. De còps que i a rectangulara, es generalament en forma de parallelograma o de cercle. N'i pas generalament qu'una sola per cada bastida, levat per Sent Lis (una per lo mercat e una per la glèisa), a Sent Clar e a Albià s. Las dimensions de las plaças varian de 40 m subre 40 m duscas 70 m subre 70 m. Aquela de Marciac es excepcionala amb 75 m subre 130 m. Pasmens, i aguèt pas jamai de rapòrt dirècte entre la talha de la plaça e l'importà ncia de la bastida. Sostracha doncas al maximum dels corrents de circulacion, l'accès a la plaça se fa generalament pels caires. A mai, las plaças son provesidas sovent d'un potz o d'un grifol, de vegadas de cistèrnas, pels besonhs en aigas dels abitants.
Se pòdon denombrar tres tipes principals de formas de plaça. Pasmens, per tres cents bastidas recensadas al jorn de uèi, solas un centenat an una plaça d'un d'aqueles tres tipes :
Plan de quadrilhatge : es lo cas mai frequent. La plaça es quadrangulara amb accès pels caires, amb de façadas contunhas. Aquel tipe de plaça ven directament del modèl d'aquela de Montalban. Sovent l'airal de la plaça es un ilon sostrach a la bastison privada. Se situa generalament al centre de la vila e ne comanda lo plan tot. Son las pus bèlas plaças de bastidas. Mesuran 60 x 60 m en mejana al sègle XIII, 90 x 90 m al sègle XIV. Las pus grandas van duscas 70 x 140 m (dos ilons).
Plan d'ais unic : aquel tipe de plaça resulta d'un plan de bastida organizat segon un ais unic (una carrièra principala amb maitas carrièras parallèlas, crosadas per de perpendicularas). La plaça se trapa alavetz entre doas carrièras. La dintrada se fai per los caires. Aquelas plaças mesuran generalament 50 a 55 m de costat.
Element arquitectural mà ger de la bastida, la plaça assegurava maites ròtles :
administratiu,
comercial,
festiu.
La plaça jogava d'en primièr un ròtle administratiu en aculhir l'ostal comunal. Los cònsols, representants de la populacion, e lo baile, representant de l'autoritat reiala o comtala, i sesián a l'ocasion d'amassadas, per las decisions de justÃcia o d'organizacion de la bastida.
A mai, la plaça èra reservada al mercat e a las fièras. Aviá una foncion economica importanta (maitas cartas estipulavan que tot çò qu'èra de vendre deviá passar abans per la plaça).
La plaça teniá tanben un ròtle central dins l'organizacion de las fèstas. Los ostals situats al ras de la plaça èran sovent los dels poblants pus ancians.
Los cobèrts o cornièras
La plaça es generalament enrodada de cobèrts o cornièras constituïts de nombrosas arcadas en façada. Foguèron bastits inicialament de fusta, puèi rebastits de pèira un pauc pus tard. Las arcas èran inicialament d'arcas bresadas puèi foguèron remplaçadas per d'arcas de cindre plen.
Lo mercat cobèrt
Al centre de la plaça se trapa sovent lo mercat cobèrt o hala. Coma los cobèrts, apareguèt pus tard.
S'agissiá de protegir los mercants del solelh e de la pluèja. A l'estança lotjava sovent lo poder consular.
La hala a sovent un cloquièr. Èra una mena de catedrala comerciala o basilica civila.
Èra rar que las muralhas foguèsson bastidas a la fondacion de la bastida, quitament per las qu'èran pròche d'una frontièra. Aquò èra una epòca suava entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans. Liborna n'es un bon exemple. Dètz ans après la fondacion, los abitants demandèron d'argent a son senhor per bastir una muralha. Un còp recebut, lo degalhèron per l'embeliment de la vila. Un exemple bèl de barris de pèira es encara vesedor a Senta Eulà lia. Aquela bastida fondada al sègle XIII, a las pòrtas de Perigòrd foguèt fortificada als sègles XV e XVI.
Amb lo desvolopament economic, l'espaci urban s'es transformat. A l'entorn de la plaça, un cobèrt pichon s'establiguèt davant cada botigon, s'i apond puèi d'arcadas.
Jos las carrièras, de cavas apareisson. E en subre, d'unes ostals de cara son religats per de pontilhs.
Administracion de las bastidas
La municipalitat
Se los castelnaus èran administrats pels senhors, de paire en filhs, las bastidas son de ciutats innovantas de per la forma de son administracion. D'efièch, la fondacion s'acompanha de l'institucion d'una representacion dels abitants, es a dire [15] :
los cònsols, nomenats pels fondadors per una annada. Son renovelament se fa siá per cooptacion, es a dire pel vòte dels cònsols precedents, siá pel sufragi universal, mas a dos nivèls. Los cònsols forman un conselh, e son encargats de l'administracion de la ciutat, de sa mesa en defensa, dels adobaments e melhoraments, coma las municipalitas actualas.
los jurats, pus particularament encargats de la justÃcia e de la polÃcia, que s'agisca de las vias o dels mestièrs,
lo baile , representava l'autoritat reiala o comtala, encargat de far respectar las decisions presas al nom del rei o del comte. Lo baile trabalhava en collaboracion amb los cònsols.
Al nombre mejan de sièis per bastida, los cònsols èran causits entre los «notables» dins la populacion de la bastida. Un cèrt nombre de candidats èran prepausats pels cònsols en exercici, amb una causida parciala pel senescal.
La nominacion dels cònsols e del baile s'acompanhava d'una ceremonia oficiala, que los representants nòus de la populacion i fasián son jurament, en s'engatjar de servir la comunitat e de pas recebre cap d'avantatge de sa foncion.
La justÃcia
Aicà tanben s'assistÃs a una evolucion dins fòrça bastidas amb per exemple, l'abolicion dels duèls[16]. La possibilitat de se defendre, la produccion de testimonis, las enquestas sistematicas, la facultat de far apèl, son tant de dreches que se trapan dins totas las bastidas de l'epòca[17].
Autra particularitat, los nòbles se veson atribuir de penas pus fòrtas qu'un simple abitant[19], en rason de son estatut, garant sens dobte d'una exemplaritat.
D'unas bastidas coneguèron tre sa fondacion un vam rapid. D'autras al contrari aguèron una progression pus malaisida. Aital, d'unes fondadors van duscas balhar de multas (6 ans après la fondacion) als poblants qu'an pas bastit son ostal sul terren atribuit.
L'incitacion facha a las familhas dels environs per venir s'installar dins las bastidas se concretiza amb l'autrejament de libertat pels sèrvs, causa excepcionala a l'epòca. I venon s'apondre d'exempcions de taxas coma los dreches de quista, de talha e de jaç. Lo cens (redevença annadièra fixa sul terren, destinada al senhor fonzièr) e lo dèime (taxa d'un desen de la produccion agricòla nòva, destinada a la parròquia) son pasmens mantenguts dins las bastidas.
Globalament las bastidas coneguèron tres periòdes de desvolopament o de transformacion.
Tre l'origina, bon nombre de bastidas desapareguèron, fauta de novèls poblants. Aquelas que subrevisquèron coneguèron una creissença agricòla e comerciala que provoquèt de mutacions prigondas dins l'organizacion d'Occità nia.
Maurice Beresford, Les villes nouvelles du Moyen Âge, Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1994, n°2, p. 35 ; 1996, n°3, p. 41, 1998, n°4, p. 60, 2000, n°5, p. 79.
Claude Calmettes, Le bâti ancien en bastide, coll. Connaissance de l’habitat existant, E.D.F., 1986, 134 p.
Claude Calmettes, L’importance des bastides aujourd'hui, In Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, N°1, p. 52 et suiv.
Odon de Saint-Blanquat, Qu’est-ce qu’une bastide ?, Cahiers du C.E.B., Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, n°1, p. 6-15.
Les Cahiers du Centre d'Étude des Bastides, Info bastide et La Gazette des Bastides, Publications du Centre d'Étude des Bastides, association loi 1901, 12200 Villefranche de Rouergue.