A expresión guerra dos Cen Anos (en francés: guerre de Cent Ans, en inglés: Hundred Years' War) identifica unha serie de conflitos armados, rexistrados de forma intermitente, durante os séculos XIV e XV, que durou en realidade 116 anos (mércores[5]1 de xaneiro de 1337 - mércores[6]17 de outubro de 1453)[7][8][9][10] entre as dinastías dos Plantagenet e os Valois arrastrando con elas os reinos de Francia e Inglaterra. Esta guerra foi de raíz feudal, pois o seu propósito non era outro que resolver quen controlaría as enormes posesións dos monarcas ingleses en territorios franceses, desde 1154, debido ao ascenso de Henrique II Plantagenet, conde de Anjou, ao trono inglés. Tivo implicacións internacionais e finalmente, logo de numerosos avatares, saldouse coa retirada inglesa de terras francesas.[11]
A longa duración dese conflito explícase polo grande poderío dos ingleses dun lado e a obstinada resistencia francesa do outro. Foi a primeira gran guerra europea que provocou profundas transformacións na vida económica, social e política da Europa Occidental. Francia foi apoiada por Escocia, Bohemia, a Coroa de Castela e o Papado de Avignon. Inglaterra tivo por aliados aos flamengos, alemáns e portugueses. A cuestión dinástica que desencadeou a chamada guerra dos Cen Anos superou o carácter feudal das rivalidades político-militares da Idade Media e marcou o peor dos futuros enfrontamentos entre as grandes monarquías europeas.[12]
Orixes do conflito
A rivalidade entre Francia e Inglaterra proviña dos tempos da batalla de Hastings (1066), cando a vitoria do duqueGuillerme de Normandía sobre as tropas do rei dos saxónsHarold II de Inglaterra permitiulle apropiarse de Inglaterra. Agora os normandos eran reis dunha gran nación e esixirían ao rei francés ser tratados como tales, pero o punto de vista de Francia non era o mesmo: o Ducado de Normandía sempre fora vasalo, e o feito de que os normandos ascendesen ao trono de Inglaterra non tiña por que cambiar a submisión tradicional do ducado á coroa de París.
O conflito comezou cando o último capeto, Carlos IV, morreu sen descendencia en 1328, e Eduardo III de Inglaterra reclamou o seu dereito ao trono de Francia, xa que era neto por vía materna do irmán de Carlos, o rei Filipe V. Os franceses negaron a súa pretensión aducindo a Lei sálica, sendo esta a escusa oficial.[13]
A cuestión dinástica
Para comprender a cuestión dinástica de 1328, hai que remontarse unha decena de anos no tempo:
En 1316, a morte de Lois X o Obstinado, dous anos só logo da do seu pai Filipe IV o Fermoso marca o fin do milagre capeto: desde o ano 987 ata o 1316, os reis franceses da dinastía dos Capetos sempre habían ter un fillo barón a quen transmitir a coroa. Da súa primeira esposa infiel, Lois X só ten unha filla, Xoana de Navarra. Á súa morte, a súa segunda muller espera un neno. Nace Xoán I de Francia chamado o Póstumo, pero non viviu máis que algúns días. Caso inédito ata entón, a herdeira directa do reino de Francia é unha muller. A decisión que se toma entón é moi importante, xa que se fai costume, e terá a súa influencia sobre a cuestión dinástica que se poñerá en 1328.[14][15]
A infidelidade da raíña foi durante moito tempo dada como a causa principal do rexeitamento da súa filla e da elección de Filipe V (irmán de Lois X) como rei de Francia. De feito, trátase máis dunha elección nacionalista, é dicir, o rexeitamento a ver a un eventual estranxeiro casar coa raíña e dirixir o país. Non hai verdadeiramente unha cuestión de legalidade nesta elección: a monarquía fúndase en tres principios, herdanza/elección/consagración, a elección retoma os seus dereitos en caso de problema.
Cando o rei de Francia Carlos IV, terceiro e último fillo de Filipe V, morre sen descendente en 1328, a cuestión dinástica é a seguinte: Isabel de Francia, última filla de Filipe, ten un fillo, Eduardo III, rei de Inglaterra. Podía entón transmitir un dereito que de feito non podía exercitar segundo o costume fixado dez anos atrás? Eduardo III proponse como candidato, pero é Filipe quen é elixido e coroado como Filipe VI de Francia. Os poderosos do reino rexeitan un rei estranxeiro, seguindo a mesma lóxica nacional que dez anos atrás. Non sen certa reticendia Eduardo III ridelle preitexia a Filipe VI, sendo o seu vasalo na Güiena,[16][17] nome co que se coñecía o territorio francés equiparable á actual Aquitania con soberanía inglesa.
Un dos mitos máis tenaces sobre as orixes da guerra dos Cen Anos é o da lei sálica. Esta non é invocada con todo no momento da elección do novo rei de Francia. Non é ata trinta anos máis tarde, cara a 1350, que un beneditino da abadía de Saint-Denis, que ten a crónica oficial do reino, resalta esta lei para reforzar a posición do rei de Francia no duelo que o enfronta con Eduardo III, en resposta á guerra. Esta lei, mal coñecida, data dos Francos e estipula que as mulleres deben ser excluídas da terra sálica. Ninguén sabe verdadeiramente o que é a terra sálica, seguramente un punto de dereito privado. Pero esta lei é retomada e é adaptada á situación e é adiantada como argumento de peso nas discusións sobre a lexitimidade do rei.[18]
A batalla de Güiena
Imaxe de Filipe VI de FranciaIlustración de Eduardo III
A batalla de Güiena é bastante máis importante que a cuestión dinástica ao comezo da guerra.
A Güiena suscita un problema considerable nos reis de Francia e de Inglaterra, pois Eduardo III de Inglaterra atópase sendo vasalo de Filipe VI de Francia e debe compartir polo tanto a soberanía da Güiena con el. É a oposición entre dous poderes equiparables o que explica a guerra. As dúas monarquías opoñense desde varias xeracións. Eduardo III desexa que a Güiena se faga un alodio, liberado da soberanía feudal do rei de Francia. Este último intenta facer valer a súa autoridade, en materia de xustiza sobre todo, sobre a Güiena. Os dous adversarios practican unha diplomacia agresiva.
Dun lado, o rei de Francia axuda aos escoceses no seu combate contra o Reino de Inglaterra, do outro, Eduardo III alimenta unha propaganda antifrancesa no condado de Flandres, cortando o abastecemento de la inglesa nesta rexión entre 1335 e 1336, arruinando desta forma a súa economía. Flandres revolvese contra os franceses en 1337. Filipe VI decide pois confiscar a Güiena por felonía. Eduardo III replica reivindicando a coroa de Francia. O 7 de outubro de 1337, un arcebispo é enviado a París para lanzar a luva. E deste xeito sera como a guerra dos cen anos comeza.
Principais fases do conflito
A guerra dos Cen Anos non é continua, e comprende numerosos períodos sen conflito armado. É posible distinguir dous grandes movementos que responden a unha mesma estrutura:
Un primeiro período, de 1337 a 1414, que ve o derrube dunha monarquía francesa forte, seguido dun período de crise e dun restabelecemento
E un segundo período, de 1415 a 1453, segundo o mesmo modelo: afundimento, crise, restabelecemento.
Aínda que a guerra é declarada en 1337, o conflito non comeza ata máis tarde. Os dous reis non son ricos, e teñen que negociar os impostos co seu parlamento respectivo, ata para conseguir o diñeiro necesario para a guerra.
O 24 de xuño de 1340, os ingleses venceron na batalla naval de Sluis, isto descartou a invasión por parte francesa de Inglaterra, e provocou que a guerra se desenvolvese en territorio de Francia, pero na batalla de Saint-Omer, aínda que representou un empate técnico, supuxo unha retirada estratéxica das forzas angloflamengas.,[19] deste xeito os flamengos abandonaron o bando inglés e as débedas obrigaron a Eduardo III a pactar a tregua de Esplechin,[20] que se renovou ata o 1345. A intrevenció francesa na Bretaña xustificou o desembarco, en novembro de 1342 de Eduardo en Brest,[21] e en xaneiro de 1343 os reis asinaron a tregua de Malestroit,[22] deixando a loita pola sucesión bretoa unicamente en mans bretoas.
Representación da batalla de Crécy
A primeira das soadas cabalgatas inglesas data de 1346: un exército reducido, móbil, practicando unha guerra total, coa devastación sistemática dunha rexión. Xuridicamente, a poboación está sostendo un usurpador. Na práctica, faise porque se limita os custos da guerra e debilita ao inimigo francés. Ese mesmo ano, os ingleses venceron aos escoceses, aliados dos franceses. A paz entre Inglaterra e Escocia estableceuse no Tratado de Berwick.
Os dous exércitos atopáronse o 26 de agosto de 1346 na batalla de Crécy. Os dous exércitos son similares en cantidade, pero o exército francés é menos moderno, fundado nunha cabalería poderosa, enfróntase a un exército inglés en curso de profesionalización. É un desastre para Francia, salvada con todo pola Gran Peste de 1348, que obriga aos belixerantes a terminar o combate ata 1355.
O 19 de setembro de 1356, o Príncipe Negro, Eduardo de Woodstock, príncipe de Gales, a fronte dun novo exército, vence a Xoán II o bo na batalla de Poitiers.[23][24] No desastre, o rei de Francia é colleito prisioneiro xunto a un gran número de nobres e cabaleiros. Prisioneiro o monarca, os franceses víronse obrigados a ceder e a asinar o Tratado de Brétigny (1360), que devolvía a Eduardo III todas as súas posesións orixinais salvo Normandía.
Mapa do Francia despois do Tratado de Brétigny. En vermello, os territorios controlados por Eduardo III; en rosa, os territorios cedidos a Inglaterra debido ao tratado.
Nesta Francia desfeita, o poder real xa non ten nin prestixio, nin medios. Con todo, Carlos V reconstrúe e prepara lentamente a conquista. O 1368, o rei de Francia séntese o suficientemente forte como para desafiar a Eduardo III. Acepta recibir a chamada do conde de Armagnac, en conflito financeiro co Príncipe Negro, que afoga os seus súbditos de Aquitania con impostos; a Güiena serve aínda de pretexto ao conflito. O tratado de Brétigny dá a plena soberanía da Güiena aos ingleses. Pero a dobre renuncia prevista (Eduardo renunciando á coroa de Francia e Carlos a Güiena) non tivo lugar, e as transferencias das terras irán para largo. Legalmente, nada se opón, pois, á recuperación do conflito. O rei de Inglaterra proclámase rei de Francia o 3 de xuño do 1368; o rei de Francia confisca Aquitania o 30 de novembro do 1368. A guerra recupérase.
Carlos V cambia a súa táctica no conflito. Renunciando ás batallas campais que non levaron a nada ao seu pai, constitúe baixo o mando de xefes dóciles e talentosos (Bertrand du Guesclin) pequenos exércitos formados de voluntarios endurecidos, e lánzaos nunha guerra de escaramuzas e de sitios, amordicando pacientemente ao inimigo, que se mantén nas cabalgatas, moi populares no parlamento por que non custan nada. Carlos deixa, pois, o reino a mercé das cabalgatas, que provocan na poboación inmensos sufrimentos.
Entre 1369 e 1375, os franceses retoman os ingleses a case totalidade das concesións feitas e das terras posuídas polo inimigo, ata, antes do comezo da guerra, excepcións feitas de Calais, Cherbourg, Brest, Bordeos, Baiona, e dalgunhas fortalezas no Macizo Central.
A segunda fase: de 1415 a 1453
Coroación de Carlos VI
A recuperación do conflito atopa as súas orixes en diferentes factores. Tanto no Reino de Francia como no Reino de Inglaterra loitan polo poder.
En Inglaterra, son ante todo os reveses contra Francia o que comportan un cambio dinástico: logo dun longo conflito, Henrique V de Inglaterra imponse como rei sucedendo ao seu pai. Para a coroación, o seu irmán Tomás de Clarença volve a Inglaterra para a coroación de Henrique, levándose a Menaut de Favars, que estaba facendo a guerra en Aragón a favor de Xaime II de Urgell contra Fernando de Antequera na a súa revolta contra a decisión do compromiso de Caspe, e que faría que o pretendente fora derrotado finalmente.
En Francia, a tolemia progresiva de Carlos VI excita as cobizas. Henrique V comprende a necesidade de unir a súa nobreza contra un inimigo común, e de atacar Francia. En 1415, proclámase rei de Francia e lanza unha cabalgata. De cara a este perigo, Armagnac e borgoñóns, os dous partidos que se disputan o poder en Francia, fan unha tregua para facerlle fronte.[25]
Logo da toma de Harfleur, os franceses son derrotados na batalla de Agincourt o 25 de outubro do 1415. Henrique V busca fondos para conducir unha guerra de asedios contra os castelos fortificados baixo Carlos V. Durante 4 anos, os castelos de Normandía caen un a un, excepto o mont Saint-Michel, que resiste. Armagnac e borgoñóns continúan opostos e non loitan moito contra os ingleses: París é, así, borgoñón ata o ano 1413, armagnac entre 1413 e 1418, despois borgoñón de novo. O delfín Carlos ten que fuxir e refúxiase en Bourges en 1419, mentres que os ingleses toman París. O asasinato de Xoán sen Medo, ningún dos borgoñóns, que se atopaban na ponte de Montereau o 10 de setembro do 1419, marca unha ruptura entre os dous partidarios. Filipe o Bo, fillo de Xoán sen Medo, alíase entón cos ingleses, e fai asinar o tratado de Troyes de 1420 a Carlos VI, definitivamente tolo.
O delfín é desherdado; Henrique V casa coa filla de Carlos VI e faise o herdeiro do Reino de Francia. Os Armagnac denuncian este tratado, alegando que a coroa e da raíña, e non o contrario. Francia é partida en tres zonas: o sur (rexións ao sur do Loira, menos a Guiana) fiel ao delfín, o noroeste a dos ingleses, o resto dos borgoñóns. En 1422, Henrique V e Carlos VI morren. Carlos VI, logo da súa morte, segue sendo moi popular. Henrique VI de Inglaterra, fillo de Henrique V, atópase sendo rei de Francia e de Inglaterra, feito que da só nunha interrupción momentánea do conflito. En 1429, os ingleses retoman as armas, e poñen cerco ante Orleáns. É nestas circunstancias que intervén Xoana de Arco.
Xoana de Arco, a Doncela de Orleáns
Xoana de Arco liberando Orleáns, óleo de Jules Lenepveu, Panteón de Parìs.
Unha rapaza iletrada nada en Domrémy, chamada Xoana de Arco, cría ser elixida por Deus para librar ao seu país dos ingleses. Con 17 anos de idade, conseguiu reunir un grupo de soldados e librar en 1429 a Orleáns do asedio inglés.
A vitoria de Xoana motivou e concienciou a soldados e campesiños franceses e mostroulles o camiño a seguir
e un líder a quen imitar. A este triunfo da Doncela de Orleáns (como se coñeceu desde entón) seguiron outros, como os de Troyes, Châlons e Reims, onde, en presenza dela, Carlos VII foi formalmente coroado.
A partir deste punto, a campaña militar de Xoana comezou a caer nunha espiral descendente: foi traizoada polo seu propio rei e finalmente, caendo en desgraza, foi capturada en 1430 polas tropas de Jean de Luxembourg que servían ao duque de Borgoña, Filipe.
Os xefes militares franceses, envexosos do éxito da xove, estiveran conspirando ás súas costas. Temían o ascendente que Xoana estaba tomando sobre o rei Carlos e, sobre todo, aterrorizáballes o feito de que a intervención divina (a través de Xoana) estaba convertendo a guerra feudal que era a guerra dos Cen Anos nunha loita nacional e popular.
Foi entregada aos ingleses, xulgada pola Inquisición baixo a acusación de bruxaría, condenada a morte e queimada na fogueira en Ruán (1431).
Francia faise máis forte
A situación volvíase complicada. Francia tiña agora dous reis. Coroado Carlos VII en Reims, os ingleses entronizaron en París ao seu propio rei, Henrique VI, apoiado soamente por Filipe de Borgoña. Con intelixencia, os franceses partidarios de Carlos chegaron a un acordo con Filipe, remarcando aínda máis o illamento no que se atopaba Henrique. Este episodio sucedeu en 1435 e coñécese como Tratado de Arras.
Inglaterra necesitaba imperiosamente a Borgoña como aliado militar. A falta del, os carolinos atacaron e ocuparon París ao ano seguinte.
Como precaución no caso de que o conflito se prolongase (medida clarividente, porque o fin da guerra tardou aínda vinte anos en chegar), Carlos VII aprendeu dos erros do seu antecesor e, reestruturando profundamente ao exército francés, logrou dotar á súa coroa dun exército permanente por primeira vez na historia. Francia lograba así unha forza militar profesional, adestrada, preparada sempre para entrar en acción e aguerrida, no canto do grupo desorganizado de entusiastas cabaleiros e campesiños feudais que se reunía de calquera modo nos momentos máis inesperados, e que favorecera ao éxito inimigo en tantas oportunidades.
Como é lóxico, a reforma militar non tería éxito se non se acompañaba de profundos cambios na economía, a infraestrutura, as finanzas e a propia sociedade. Reconstruíndo as finanzas do reino, Carlos mandou construír un impresionante conxunto de fortificacións militares, canalizacións hidráulicas, portos seguros e unha mellor e máis consistente base de poder para si mesmo.
Loitas internas en Francia
Xoana de Arco na fogueira antes da súa execución.
Os ingleses non eran o único problema de Carlos VII: a fame e as pestes viñan perseguindo á súa dinastía desde o principio mesmo. O comezo do século XV atopara a toda Europa sumida nunha profunda crise económica cuxas causas permanecen ocultas mesmo para os historiadores do século XXI. Esta crise golpeou particularmente a Francia (campo de batalla de longas e furiosas guerras e liortas) e afectaba en especial a produción agrícola e o comercio, que no século XIII significaran tanto para Europa.
Agora, tras os centenarios saqueos e incendios provocados polos invasores, Francia pasaba fame unha vez máis e, como parece lóxico, a peste volveu facer a súa aparición.
Así, os nobres da Casa de Anjou, vendo que o monarca pretendía proseguir a guerra ata as últimas consecuencias, comezaron a conspirar contra el e convenceron ao seu fillo Lois (o futuro Lois XI de Francia) de que se sumase á conxura.
Carlos conseguiu sortear o perigo que ameazaba illalo e deixalo sen poder. Para acrecentalo, estableceu unha vantaxosa alianza con Suíza e con varios reinos de Alemaña. A pesar do respiro que este apoio procuroulle, Carlos con todo era consciente de que continuaba gobernando un país inestable, morto de fame, que xa case non producía cereais, cercado pola peste e coa sempre presente espada de Damocles representada polo seu poderoso veciño inglés que en calquera momento podía decidir invadilo e atacar de novo.
Os problemas de Inglaterra
O seu inimigo, con todo, non se atopaba en mellor forma: da soberbia vitoria en Agincourt pasaran á humillante derrota de París.
Henrique VI era aínda menor de idade, e afrontaba problemas parecidos aos de Carlos: loitas, receos e rivalidades entre os nobres e príncipes reais da súa casa.
Buscando serenar a situación internacional, o novo rei solicitou e obtivo a man de Margarida de Anjou, sobriña do seu rival Carlos VII, coa que casou en 1444. Unha vez casados, a posibilidade dunha paz de compromiso baseada nos lazos familiares albiscábase próxima.
Con todo, das dúas faccións en que se dividiron os ingleses, unha estaba en favor da paz (encabezada por Xoán de Beaufort, duque de Somerset). Pero a outra preconizaba a guerra e a súa prosecución ata o exterminio. Os seus xefes eran Humberto, duque de Gloucester e Ricardo, duque de York.
Aínda por riba de desgrazas dos ingleses, Henrique VI comezou a seguir os pasos de Carlos VI, o pai do seu inimigo. Aos poucos comezou a mostrar síntomas de tolemia, que pronto se converteron nunha clara, permanente e incapacitante demencia.
O fin da guerra e a vitoria de Francia
A batalla de Formigny por Martial d'Auvergne.
As reformas e melloras realizadas por Carlos VII renderon os seus froitos: lentamente a presión francesa comezou a facer retroceder ao inimigo e foi poñendo sitio e reconquistando, paso a paso, todas as posesións inglesas en terra francesa.
Sen o apoio borgoñón, os ingleses tiveron que entregar Normandía en 1450 e a prezada Aquitania en 1453. Ese ano, que hoxe se considera o do final da guerra, a única posesión que se permitiu conservar aos ingleses foi a cidade costeira de Calais.
Unha vez desaparecidos os motivos do conflito, a guerra terminou silenciosamente. Nin sequera se asinou un tratado que certificase a paz estrañada pero nunca alcanzada durante máis dun século.
As consecuencias
Enfermo Henrique VI, Inglaterra quedou, tras o fin da guerra dos Cen Anos, en mans de Somerset e York, inimigos declarados e absolutamente enfrontados ideoloxicamente (Gloucester estaba en prisión). Guiados por intereses persoais, non se preocuparon por consolidar a flamante paz, senón que embarcaron ao seu país nunha sanguenta guerra civil dinástica que se coñecería como a guerra das dúas rosas.
En Francia, pola súa banda, a monarquía e o absolutismo foron consolidados por Lois XI, fillo de Carlos VII. Logo de grandes conquistas (Borgoña e Picardía, por exemplo), a Casa de Valois extinguiuse como o fixera antes a dos Capetos.
Estas caídas prefiguraban o fin dos estados feudais e o comezo da Europa moderna que se farían realidade no século seguinte.
Influencia da Guerra dos Cen Anos en Galiza
A guerra tivo repercusións significativas en Galiza. En 1386, Xoán de Gante, duque de Lancaster, desembarcou na Coruña á fronte dun exército de 7000 soldados, co obxectivo de afirmar os seus dereitos aos tronos de Portugal e de Castela a través do seu matrimonio con Costanza. O duque de Lancaster foi nomeado en Santiago de Compostela rei de Galiza como "Xoán II de Lancaster", estableceu a súa corte en Ourense coa promesa de independencia para os nobres galegos a cambio do seu apoio. Este evento inseriuse na serie de conflitos que involucraron a península ibérica no contexto da guerra.[26][27][28]
Nesa época, a intervención de Fernando I de Portugal deixou unha fonda pegada no reino de Galiza, chegando a cuñar moeda portuguesa na Coruña e Tui para apoiar a súa presenza no noroeste peninsular,[33] pero o retorno do duque de Lancaster a Inglaterra afondou na separación dos reinos a ambas beiras do río Miño.[28]
↑Arte Historia (2010). "La Guerra de los Cien Años". La Guerra de los Cien Años(en castelán). Arquivado dende o orixinal o 15/12/2013. Consultado o 4/02/2014.
↑Arteguias (2010). "Guerra de los Cien Años". Guerra de los Cien Años(en castelán). Consultado o 4/02/2014.
↑Histórico Digital (2010). "La Guerra de los 100 años". La Guerra de los 100 años(en castelán). Consultado o 4/02/2014.
↑JMMT (2010). "La Guerra de los cien años"(PDF). La Guerra de los cien años(en castelán). Arquivado dende o orixinal(PDF) o 05/03/2016. Consultado o 4/02/2014.
↑Bibliothèque nationale de France. "53". Chroniques de Jean Froissart(en francés). Libro I, parte I,. pp. 43–45. Consultado o 5/03/2014. Comment le roi de France envoya en Angleterre de son plus espécial conseil, pour savoir par les registres d’Angleterre comment le dit hommage se devoit faire; et comment le roi d’Angleterre lui envoya unes lettres, contenant le dit hommage..
↑(en francès) A. G. Little, Frederick M. Powicke, Thomas Frederick Tout i Thomas F. Tout, Essays in Medieval History: La Conference d'Avignon (1344), p.301-302
.svg){kind=small}
.jpg)
