Η Hispania (προφέρεται λατινικά: hɪsˈpaːnia, Ισπανικά: isˈpanja, σχεδόν πανομοιότυπα προφέρεται στα ισπανικά, πορτογαλικά, καταλανικά και ιταλικά) ήταν το ρωμαϊκό όνομα για την Ιβηρική Χερσόνησο και τις επαρχίες της. Υπό τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, η Hispania χωρίστηκε σε δύο επαρχίες: την Hispania Citerior και την Hispania Ulterior. Κατά τη διάρκεια του Πριγκιπάτου, η Hispania Ulterior χωρίστηκε σε δύο νέες επαρχίες, τη Βαιτική (Baetica) και τη Λουζιτανία (Lusitania), ενώ η Hispania Citerior μετονομάστηκε σε Hispania Tarraconensis. Στη συνέχεια, το δυτικό τμήμα της Tarraconensis χωρίστηκε, αρχικά ως Hispania Nova, που αργότερα μετονομάστηκε σε "Callaecia" (ή Gallaecia, από όπου προέρχεται η σύγχρονη Γαλισία). Από την Τετραρχία του Διοκλητιανού (293) και μετά το νότιο τμήμα της υπόλοιπης Tarraconensis χωρίστηκε και πάλι ως Carthaginensis, και όλες οι ηπειρωτικές ισπανικές επαρχίες -μαζί με τις Βαλεαρίδες Νήσους και τη βορειοαφρικανική επαρχία Mauretania Tingitana- ομαδοποιήθηκαν αργότερα σε αστική διοίκηση με επικεφαλής έναν βικάριο. Το όνομα Hispania χρησιμοποιήθηκε επίσης στην περίοδο της Βησιγοτθικής κυριαρχίας.

Τα σύγχρονα τοπωνύμια Spain και Hispaniola προέρχονται και τα δύο από το Hispania.

Η προέλευση της λέξης Hispania αμφισβητείται πολύ. Τα στοιχεία για τις διάφορες εικασίες βασίζονται απλώς σε ό,τι είναι στην καλύτερη περίπτωση απλές ομοιότητες, που είναι πιθανό να είναι τυχαίες, και είναι επισφαλές να υποστηρίξουν απόδειξη. Η πιο διαδεδομένη θεωρία υποστηρίζει ότι η λέξη είναι Καρχηδονιακής προέλευσης, από τη φοινικική γλώσσα της αποικιστικής Καρχηδόνας.^[1] Συγκεκριμένα, μπορεί να προέρχεται από ένα καρχηδονιακό ī shāpān (𐤀𐤉 𐤔𐤐𐤍) συγγενικό του εβραϊκού ī shāfān (אׅי שָׁפָן), που σημαίνει «νησί του ύρακος», που αναφέρεται στο ευρωπαϊκό κουνέλι (η φοινικική-καρχηδονιακή και η εβραϊκή είναι και οι δύο Χαναανικές γλώσσες και επομένως συνδέονται στενά μεταξύ τους).^[2][3] Μερικά ρωμαϊκά νομίσματα του Αυτοκράτορα Αδριανού, που γεννήθηκε στην Ισπανία, απεικονίζουν την Ισπανία και ένα κουνέλι. Άλλοι αντλούν τη λέξη από το φοινικικό span, που σημαίνει «κρυμμένο» και να το κάνει να δηλώνει «μία κρυμμένη», δηλαδή «μία απομακρυσμένη» ή «μακριά γη».^[4]

Έχουν προταθεί και άλλες παρατραβηγμένες θεωρίες. Ο Ισίδωρος της Σεβίλλης θεωρούσε την Ισπανία ιβηρικής καταγωγής και την πήρε από το προρωμαϊκό όνομα της Σεβίλλης, Hispalis.^[5] Αυτό αναζωογονήθηκε για παράδειγμα από τον ετυμολόγο Eric Partridge (στο έργο του Origins), που θεώρησε ότι αυτό θα μπορούσε να υπαινίσσεται έντονα ένα αρχαίο όνομα για τη χώρα *Hispa, πιθανώς μία ιβηρική ή κελτική ρίζα, της οποίας το νόημα έχει πλέον χαθεί. Το Hispalis μπορεί εναλλακτικά να προέρχεται από την Ηλιούπολη (στα ελληνικά σημαίνει «πόλη του ήλιου»). Ωστόσο, σύμφωνα με σύγχρονη έρευνα του Manuel Pellicer Catalán, το όνομα προέρχεται από το φοινικικό spal «lowland»,^[6][7] καθιστώντας τις παραπάνω εξηγήσεις της Hispania εξαιρετικά απίθανες. Περιστασιακά η Hispania ονομαζόταν Hesperia ultima «απομακρυσμένη δυτική γη» από Ρωμαίους συγγραφείς, αφού το όνομα Εσπερία «δυτική γη» είχε ήδη χρησιμοποιηθεί από τους Έλληνες για να αναφερθούν στην ιταλική χερσόνησο.

Κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αι. Ιησουίτες μελετητές, όπως ο Larramendi και ο José Francisco de Isla συνέδεσαν το όνομα με τη βασκική λέξη ezpain «χείλος», αλλά και «σύνορα, άκρη», δηλαδή η πιο απομακρυσμένη περιοχή ή μέρος.^[8][9]

Κατά την Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα, τα λογοτεχνικά κείμενα αντλούν τον όρο Hispania από έναν ομώνυμο ήρωα ονόματι Hispan, ο οποίος αναφέρεται για πρώτη φορά στο έργο του Ρωμαίου ιστορικού Γν. Πομπήιος Τρόγος τον 1ο αι. π.Χ.

Αν και Hispania είναι η λατινική ρίζα για το σύγχρονο όνομα Spain, οι λέξεις Ισπανός για Hispanicus, ή Ισπανία για Hispania, δεν είναι εύκολα να χρησιμοποιούνται: εξαρτάται από το πλαίσιο. Το έργο Estoria de España ("Ιστορία της Ισπανίας") γραμμένο με πρωτοβουλία του Aλφόνσο Α΄ της Ισπανίας του Σοφού, μεταξύ 1260 και 1274, κατά τη διάρκεια της Reconquista («ανάκτησης») της Ισπανίας, πιστεύεται ότι είναι η πρώτη εκτεταμένη ιστορία της Ισπανίας στα παλαιά ισπανικά χρησιμοποιώντας τις λέξεις España («Ισπανία») και Españoles («Ισπανοί») για να αναφερθεί στη Μεσαιωνική Ισπανία. Η χρήση τού λατινικού όρου Hispania, Καστιλιανικού España , Καταλανικού Espanya και Παλαιο-Γαλλικού Espaigne, μεταξύ άλλων, αναφέρονται στη Ρωμαϊκή Ισπανία ή τη Βησιγοτθική Ισπανία και ήταν κοινή σε όλο τον Ύστερο Μεσαίωνα. Ένα έγγραφο του 1292 αναφέρει τα ονόματα των ξένων από τη μεσαιωνική Ισπανία ως Gracien d'Espaigne.^[10] Λατινικές εκφράσεις που χρησιμοποιούν Hispania ή Hispaniae (π.χ. omnes reges Hispaniae) χρησιμοποιούνταν συχνά στον Μεσαίωνα, ενώ οι ισπανικές ρομανικές γλώσσες της Reconquista χρησιμοποιούν τη ρομανική εκδοχή εναλλακτικά.  Στο χρονικό τού Ιακώβου Α΄ Llibre dels fets, που γράφτηκε μεταξύ 1208 και 1276, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις αυτού.^[11][12] Τα σύνορα της σύγχρονης Ισπανίας δεν συμπίπτουν με εκείνα της ρωμαϊκής επαρχίας Hispania ή του βασιλείου των Βησιγότθων, και έτσι η μεσαιωνική Ισπανία και η σύγχρονη Ισπανία υπάρχουν σε ξεχωριστά πλαίσια. Ο λατινικός όρος Hispania που χρησιμοποιείται συχνά κατά την Αρχαιότητα και τον Πρώιμο Μεσαίωνα, όπως με τη Ρωμαϊκή Ισπανία, ως γεωγραφικό και πολιτικό όνομα, συνέχισε να χρησιμοποιείται γεωγραφικά και πολιτικά στη Βησιγοτθική Ισπανία, όπως φαίνεται στην έκφραση laus Hispaniae, «Έπαινος στην Ισπανία», για να περιγράψει την ιστορία των λαών της Ιβηρικής Χερσονήσου του Ισίδωρου της Σεβίλλης, το Historia de regibus Gothorum, Vandalorum et Suevorum:

Είσαι, Ισπανία, αγία και πάντα ευτυχισμένη μητέρα πριγκίπων και λαών, η πιο όμορφη από όλες τις χώρες που εκτείνονται μακριά από τη Δύση μέχρι την Ινδία. Εσύ, με το δίκιο σου, είσαι τώρα η βασίλισσα όλων των επαρχιών, από την οποία δίνονται τα φώτα όχι μόνο το ηλιοβασίλεμα, αλλά και η Ανατολή. Είστε η τιμή και το στολίδι της σφαίρας και το πιο λαμπρό μέρος της Γης. . . Και γι' αυτό, προ πολλού, σε επιθύμησε η χρυσή Ρώμη.

Στη σύγχρονη ιστορία, η Ισπανία και το Ισπανικός έχουν συνδεθεί όλο και περισσότερο με το βασίλειο της Ισπανίας μόνο, αν και αυτή η διαδικασία κράτησε αρκετούς αιώνες. Μετά την ένωση του βασιλείου της Καστίλλης στην κεντρική χερσόνησο με το βασίλειο της Αραγονίας στην ανατολική χερσόνησο τον 15ο αι υπό τους Καθολικούς Μονάρχες το 1492, μόνο η Ναβάρα και η Πορτογαλία έμειναν για να ολοκληρώσουν ολόκληρη τη χερσόνησο υπό μια μοναρχία. Η Ναβάρρα ακολούθησε αμέσως μετά το 1512 και η Πορτογαλία, μετά από περισσότερα από 400 χρόνια ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο έθνος, το 1580. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η έννοια της Ισπανίας παρέμενε αμετάβλητη. Ήταν μετά την αποκατάσταση της ανεξαρτησίας της Πορτογαλίας το 1640, όταν η έννοια της Ισπανίας άρχισε να μετατοπίζεται, και να εφαρμόζεται στη Χερσόνησο εκτός από την Πορτογαλία.

Η Ιβηρική χερσόνησος κατοικήθηκε από καιρό, πρώτα από πρώιμα ανθρωποειδή, όπως ο Homo erectus, ο Homo heidelbergensis και ο Homo antecessor. Στην Παλαιολιθική περίοδο οι Νεάντερταλ εισήλθαν στην Ιβηρική και τελικά διέφυγαν από τις προοδευτικές μεταναστεύσεις των σύγχρονων ανθρώπων. Την 40η χιλιετία π.Χ., κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική και την τελευταία εποχή των παγετώνων, εμφανίστηκε η πρώτη μεγάλη εγκατάσταση της Ευρώπης από σύγχρονους ανθρώπους. Αυτοί ήταν νομάδες κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες με καταγωγή από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Όταν η τελευταία εποχή των παγετώνων έφτασε στη μέγιστη έκτασή της, κατά την 30η χιλιετία π.Χ., αυτοί οι σύγχρονοι άνθρωποι κατέφυγαν στη Νότια Ευρώπη, δηλαδή στην Ιβηρική, αφού υποχώρησαν μέσω της Νότιας Γαλλίας. Στις χιλιετίες που ακολούθησαν, οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν και οι τοπικοί σύγχρονοι ανθρώπινοι πολιτισμοί άκμασαν, παράγοντας προϊστορική τέχνη, όπως αυτή που βρέθηκε στο σπήλαιο Λ'Αρβρέδα και στην κοιλάδα Κόα.

Στη Μεσολιθική περίοδο, αρχής γενομένης από τη 10η χιλιετία π.Χ., εμφανίστηκε η ταλάντωση Aλλερόντ. Αυτή ήταν μία σταδιακή απόψυξη παγετώνων, που μείωσε τις σκληρές συνθήκες της Εποχής των Παγετώνων. Οι πληθυσμοί που προφυλάσσονταν στην Ιβηρική Χερσόνησο (απόγονοι του Κρο-Μανιόν) μετανάστευσαν και αποίκησαν εκ νέου όλη τη Δυτική Ευρώπη. Σε αυτή την περίοδο συναντά κανείς τον πολιτισμό των Αζίλιων στη Νότια Γαλλία και τη Βόρεια Ιβηρία (μέχρι τις εκβολές του ποταμού Δούρου), καθώς και τον πολιτισμό Mούγκε στην κοιλάδα του Τάγου.

Η Νεολιθική επέφερε αλλαγές στο ανθρώπινο τοπίο της Ιβηρικής (από την 5η χιλιετία π.Χ. και εξής), με την ανάπτυξη της γεωργίας και την έναρξη του Ευρωπαϊκού Μεγαλιθικού Πολιτισμού. Αυτό εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και είχε ένα από τα παλαιότερα και κύρια κέντρα του στην επικράτεια της σύγχρονης Πορτογαλίας, καθώς και τον πολιτισμό της Χαλκολιθικής και του Μπήκερ.

Κατά την 1η χιλιετία π.Χ., στην Εποχή του Χαλκού, σημειώθηκε το πρώτο κύμα μεταναστεύσεων στην Ιβηρία ομιλητών ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Ακολούθησαν αργότερα (7ος και 5ος αι. π.Χ.) και άλλοι που μπορούν να αναγνωριστούν ως Κέλτες. Τελικά αναπτύχθηκαν αστικοί πολιτισμοί στη νότια Ιβηρία, όπως η Ταρτησσός, επηρεασμένοι από τον φοινικικό αποικισμό της παράκτιας Μεσογειακής Ιβηρίας, με ισχυρό ανταγωνισμό από τον ελληνικό αποικισμό. Αυτές οι δύο διαδικασίες καθόρισαν το πολιτιστικό τοπίο της Ιβηρικής: τη Μεσόγειο προς τα νοτιοανατολικά και την Ηπειρωτική χώρα στα βορειοδυτικά.

Τα Λατινικά ήταν η επίσημη γλώσσα της Hispania κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η οποία ξεπέρασε τα 600 χρόνια. Μέχρι το τέλος της Αυτοκρατορίας στην ΙHispania γύρω στο 460 μ.Χ., όλες οι αυθεντικές ιβηρικές γλώσσες, εκτός από τον πρόγονο της σύγχρονης βασκικής, είχαν εξαφανιστεί.  Ακόμη και μετά την πτώση της Ρώμης και την εισβολή των Γερμανικών Βησιγότθων και των Σουηβών, τα Λατινικά μιλούνταν σχεδόν από όλο τον πληθυσμό, αλλά στην κοινή τους μορφή που είναι γνωστή ως δημώδης Λατινική, και τις περιφερειακές αλλαγές που οδήγησαν στη σύγχρονη ιβηρική Οι ρομανικές γλώσσες είχαν ήδη αρχίσει.

Μετά την ήττα της από τους Ρωμαίους στον Α΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο (264 π.Χ. – 241 π.Χ.), η Καρχηδόνα αντιστάθμισε την απώλεια της Σικελίας με την ανοικοδόμηση μιας εμπορικής αυτοκρατορίας στην Ισπανία.

Το μεγαλύτερο μέρος των Καρχηδονιακών Πολέμων, που διεξήχθησαν μεταξύ των Καρχηδονίων και των Ρωμαίων, διεξήχθη στην Ιβηρική Χερσόνησο. Η Καρχηδόνα έδωσε τον έλεγχο της Ιβηρικής Χερσονήσου και μεγάλο μέρος της αυτοκρατορίας της στη Ρώμη το 201 π.Χ. ως μέρος της συνθήκης ειρήνης μετά την ήττα της στον Β΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο, και η Ρώμη ολοκλήρωσε την αντικατάσταση της Καρχηδόνας ως κυρίαρχης δύναμης στην περιοχή της Μεσογείου. Μέχρι τότε οι Ρωμαίοι είχαν υιοθετήσει το Καρχηδονιακό όνομα, που αρχικά ονομάστηκε Ispania. Ο όρος αργότερα έλαβε ένα Η, όπως ακριβώς συνέβη με τη Hibernia, και στον πληθυντικό ως Hispaniae, όπως είχε γίνει με τους Τρεις Γαλ[ατ]ίες.

Οι ρωμαϊκοί στρατοί εισέβαλαν στην Ιβηρική χερσόνησο το 218 π.Χ. και τη χρησιμοποίησαν ως χώρο εκπαίδευσης για αξιωματικούς και ως χώρο αποδείξεως τακτικών κατά τη διάρκεια εκστρατειών κατά των Καρχηδονίων, των Ιβηρών, των Λουζιτανών, των Γαλισίων και άλλων Κελτών. Μόλις το 19 π.Χ. ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Αύγουστος (βασ. 27 π.Χ. – 14 μ.Χ.) μπόρεσε να ολοκληρώσει την κατάκτηση (βλ. Κανταβριανοί πόλεμοι). Μέχρι τότε, μεγάλο μέρος της Hispania παρέμενε αυτόνομο.

Ο εκρωμαϊσμός προχώρησε γρήγορα σε ορισμένες περιοχές, όπου υπάρχουν αναφορές στους tigati, και πολύ αργά σε άλλες, μετά την εποχή του Αυγούστου, και η Hispania χωρίστηκε σε τρεις χωριστά διοικούμενες επαρχίες και μετά σε εννέα επαρχίες τον 4ο αι. Το πιο σημαντικό, η Ισπανία ήταν για 500 χρόνια μέρος μίας κοσμοπολίτικης παγκόσμιας Αυτοκρατορίας συνδεδεμένης με νόμους, γλώσσα και ρωμαϊκές οδούς. Αλλά ο αντίκτυπος της Hispania στους νεοφερμένους ήταν επίσης σημαντικός. Ο Ιούλιος Καίσαρας έγραψε στους Εμφυλίους Πολέμους ότι οι στρατιώτες από τη Λεγεώνα ΙΙ είχαν ισπανοποιηθεί και θεωρούσαν τους εαυτούς τους Ισπανούς.

Μερικοί από τον πληθυσμό της χερσονήσου έγιναν δεκτοί στη ρωμαϊκή αριστοκρατική τάξη και συμμετείχαν στη διακυβέρνηση της Ισπανίας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αν και υπήρχε μία γηγενής αριστοκρατική τάξη, που κυβερνούσε κάθε τοπική φυλή. Τα latifundia (ενικός: latifundium), μεγάλα κτήματα που ελέγχονταν από την αριστοκρατία, προστέθηκαν στο υπάρχον ιβηρικό σύστημα γαιοκτησίας.

Οι Ρωμαίοι βελτίωσαν τις υπάρχουσες πόλεις, όπως τη Λισαβόνα (Olissipo) και την Tαρραγόνα (Tarraco), ίδρυσαν τη Θαραγόθα (Caesaraugusta), τη Mέριδα (Augusta Emerita) και τη Valencia (Valentia) και μείωσαν άλλες γηγενείς πόλεις σε απλά χωριά. Η οικονομία της χερσονήσου επεκτάθηκε υπό τη ρωμαϊκή κηδεμονία. Η Hispania χρησίμευε ως σιτοβολώνας και κύρια πηγή μετάλλων για τη ρωμαϊκή αγορά, και τα λιμάνια της εξήγαγαν χρυσό, κασσίτερο, άργυρο, μόλυβδο, μαλλί, σιτάρι, ελαιόλαδο, κρασί, ψάρια και γάρο. Η αγροτική παραγωγή αυξήθηκε με την εισαγωγή αρδευτικών έργων, μερικά από τα οποία παραμένουν σε χρήση σήμερα. Οι Ρωμαϊκοί ιβηρικοί πληθυσμοί, και οι Ίβηρες απόγονοι Ρωμαίων στρατιωτών και αποίκων, είχαν αποκτήσει όλοι το καθεστώς της πλήρους ρωμαϊκής υπηκοότητας μέχρι τα τέλη του 1ου αι. Οι Αυτοκράτορες Τραϊανός (βασ. 98 – 117), Αδριανός (βασ. 117 – 138) και Θεοδόσιος Α΄ (βασ. 379 – 395) ήταν Ισπανικής καταγωγής. Τα ιβηρικά δηνάρια, που αποκαλούνταν και argentum oscense από τους Ρωμαίους στρατιώτες, κυκλοφορούσαν μέχρι τον 1ο αι. π.Χ., μετά τον οποίο αντικαταστάθηκαν από ρωμαϊκά νομίσματα.

Η Hispania χωρίστηκε σε δύο επαρχίες (το 197 π.Χ.), που η καθεμία διοικούνταν από έναν πραίτορα: ηHispania Citerior ("Εντεύθεν [δηλ. προς ημάς] Ισπανία") και Hispania Ulterior ("Εκείθεν [δηλ. πέρα] Ισπανία"). Οι μακροχρόνιοι κατακτητικοί πόλεμοι διήρκεσαν δύο αιώνες και μόνο την εποχή του Αυγούστου η Ρώμη κατάφερε να ελέγξει την Hispania Ulterior. Η Ισπανία χωρίστηκε σε τρεις επαρχίες τον 1ο αι. π.Χ.

Τον 4ο αι. ο Latinius Pacatus Drepanius, ένας Γάλλος ρήτορας, αφιέρωσε μέρος τού έργου του στην απεικόνιση της γεωγραφίας, του κλίματος και των κατοίκων της χερσονήσου, γράφοντας:

Αυτή η Ισπανία παράγει σκληρούς στρατιώτες, πολύ ικανούς λοχαγούς, πληθωρικούς ομιλητές, λαμπρούς βάρδους. Είναι μητέρα δικαστών και πριγκίπων: έδωσε τον Τραϊανό, τον Αδριανό και τον Θεοδόσιο στην Αυτοκρατορία.

Με την πάροδο του χρόνου, το όνομα Hispania χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα συλλογικά ονόματα των βασιλείων της Ιβηρικής Χερσονήσου του Μεσαίωνα, τα οποία ορίζουν όλη την Ιβηρική Χερσόνησο συν τις Βαλεαρίδες Νήσους.

Κατά τα πρώτα στάδια του εκρωμαϊσμού, η χερσόνησος χωρίστηκε στα δύο από τους Ρωμαίους, για διοικητικούς σκοπούς. Η πιο κοντινή στη Ρώμη Hispania ονομαζόταν Citerior και η πιο απομακρυσμένh Ulterior. Τα σύνορα μεταξύ και των δύο ήταν μία οδοντωτή γραμμή, που εκτεινόταν από την Cartago Nova (τώρα Cartagena) μέχρι την Κανταβρική Θάλασσα.

Η Hispania Ulterior περιλάμβανε τις σημερινές Ανδαλουσία, Πορτογαλία, Εστρεμαδούρα, Λεόν, ένα μεγάλο τμήμα της πρώην Παλαιάς Καστίλης, της Γαλισίας, των Αστουριών και της Χώρας των Βάσκων.

Η Hispania Citerior περιλάμβανε το ανατολικό τμήμα της πρώην Παλαιάς Καστίλης, και αυτό που είναι τώρα η Αραγονία, η Βαλένθια, η Καταλονία και ένα μεγάλο μέρος της πρώην Νέας Καστίλης.

Το 27 π.Χ. ο στρατηγός και πολιτικός Mάρκος Βιψάνιος Αγρίππας διαίρεσε την Hispania σε τρία μέρη, δηλαδή διαίρεσε την Hispania Ulterior σε Baetica (βασικά την Ανδαλουσία ) και Lusitania (συμπεριλαμβανομένης της Γαλισίας και των Aστουριών) και συνδέοντας την Κανταβρία και τη Χώρα των Βάσκων με την Hispania Citerior.

Ο Αυτοκράτορας Αύγουστος την ίδια χρονιά επέστρεψε για να κάνει νέα διαίρεση, αφήνοντας τις επαρχίες ως εξής:

• Provincia Hispania Ulterior Baetica (ή Hispania Baetica), πρωτεύουσα της οποίας ήταν η Corduba, σημερινή Κόρδοβα. Περιλάμβανε λίγο λιγότερη επικράτεια από τη σημερινή Ανδαλουσία —αφού η σύγχρονη Αλμερία και ένα μεγάλο μέρος της σημερινής Γρανάδας και Χαέν είχαν μείνει έξω— συν τη νότια ζώνη του σημερινού Μπαδαχόθ. Ο ποταμός Άν[ν]ας (από το Wadi-Anas, σημερινός Γουαδιάνα) χώριζε την Hispania Baetica από τη Lusitania.
• Provincia Hispania Ulterior Lusitania (Λουζιτανία), πρωτεύουσα της οποίας ήταν η Emerita Augusta (τώρα Mérida) και χωρίς τη Γαλισία και τις Αστούριας.
• Provincia Hispania Citerior (ή Tarraconensis), πρωτεύουσα της οποίας ήταν το Tarraco (Tαρραγόνα). Αφού απέκτησε τη μέγιστη σημασία αυτή η επαρχία, ήταν απλώς γνωστή ως Tarraconensis και περιλάμβανε τη Gallaecia (σημερινή Γαλισία και βόρεια Πορτογαλία) και τις Asturiae.

Τον 3ο αι. ο Αυτοκράτορας Καρακάλλας έκανε μία νέα διαίρεση, που κράτησε μόνο λίγο. Διαίρεσε ξανά την Hispania Citerior σε δύο μέρη, δημιουργώντας τις νέες επαρχίες Provincia Hispania Nova Citerior και Asturiae-Calleciae. Το έτος 238 επανιδρύθηκε η ενιαία επαρχία Tarraconensis ή Hispania Citerior.

Τον 3ο αι. υπό τους στρατιωτικούς Αυτοκράτορες, η Hispania Nova (η βορειοδυτική περιοχή της Ισπανίας) αποσπάστηκε από την Tarraconensis, ως μία μικρή επαρχία, αλλά ο χώρος της μοναδικής μόνιμης λεγεώνας στην Ισπανία, της Legio VII Gemina. Μετά τη μεταρρύθμιση της Τετραρχίας του Διοκλητιανού το 293, η νέα διοίκηση της Hispania έγινε μία από τις τέσσερις διοικήσεις —που διοικούνταν από έναν βικάριο— της πραιτωριανής επαρχίας των Γαλλιών (που περιλάμβανε επίσης τις επαρχίες της Γαλατίας, της Γερμανίας και της Βρετανίας), ως την κατάργηση της Τετραρχίας υπό τον Δυτικό Αυτοκράτορα (που έδρευε στη Ρώμη, αργότερα στη Ραβέννα). Η διοίκηση, με πρωτεύουσα την Emerita Augusta (σημερινή Μέριδα), περιλάμβανε τις πέντε ιβηρικές επαρχίες της χερσονήσου (Baetica, Gallaecia και Lusitania, καθεμία υπό έναν κυβερνήτη consularis· επίσης Carthaginiensis και Tarraconensis, η καθεμία υπό έναν praeses), την Insulae Baleares, που αποσπάστηκε από την Tarraconensis τον 4ο αι., και τη βορειοαφρικανική επαρχία της Μauretania Tingitana.

Ο Χριστιανισμός εισήχθη στην Ισπανία τον 1ο αι. και έγινε δημοφιλής στις πόλεις τον 2ο αι. Ωστόσο, μικρή πρόοδος σημειώθηκε στην ύπαιθρο μέχρι τα τέλη του 4ου αι., οπότε ο Χριστιανισμός ήταν η επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κάποιες αιρετικές σέκτες εμφανίστηκαν στην Ισπανία, κυρίως ο Πρισκιλλιανισμός, αλλά συνολικά οι τοπικοί επίσκοποι παρέμειναν υποταγμένοι στον πάπα. Επίσκοποι, που είχαν επίσημο πολιτικό όσο και εκκλησιαστικό καθεστώς στην ύστερη Αυτοκρατορία, συνέχισαν να ασκούν την εξουσία τους για τη διατήρηση της τάξης, όταν οι πολιτικές κυβερνήσεις κατέρρευσαν εκεί τον 5ο αι. Η Σύνοδος των επισκόπων έγινε σημαντικό όργανο σταθερότητας κατά τη διάρκεια της επικράτησης των Βησιγότθων. Τα τελευταία απομεινάρια της (δυτικής) ρωμαϊκής κυριαρχίας έληξαν το 472.

Η κατάργηση της (δυτικής κλασικής) Ρωμαϊκής Hispania ήταν το αποτέλεσμα τεσσάρων φυλών, που διέσχισαν τον Ρήνο στις 31 Δεκεμβρίου 406. Μετά από τρία χρόνια ερήμωσης και περιπλάνησης στη βόρεια και δυτική Γαλατία, οι Γερμανοί Βούροι, Σουήβοι και Βάνδαλοι, μαζί με τους Σαρμάτες Αλανούς μετακόμισαν στην Ιβηρία τον Σεπτέμβριο ή τον Οκτώβριο του 409 κατόπιν αιτήματος του Γεροντίου, ενός Ρωμαίου σφετεριστή. Έτσι ξεκίνησε η ιστορία του τέλους της (δυτικής) Ρωμαϊκής Hispania, που ήρθε το 472. Οι Σουήβοι ίδρυσαν ένα βασίλειο στη Gallaecia στη σημερινή Γαλισία και τη βόρεια Πορτογαλία. Οι σύμμαχοι των Αλανών, οι Βάνδαλοι Ασδίνγοι, ίδρυσαν επίσης ένα βασίλειο σε άλλο μέρος της Gallaecia. Οι Αλανοί ίδρυσαν ένα βασίλειο στη Λουζιτανία –το σύγχρονο Aλεντέζο και το Αλγκάρβε, στην Πορτογαλία. Οι Βάνδαλοι Σιλίνγοι κατέλαβαν για λίγο τμήματα της Νότιας Ιβηρίας στην επαρχία Bαιτική. Σε μία προσπάθεια να ανακτήσει την περιοχή, ο Δυτικός Ρωμαίος Αυτοκράτορας Ονώριος (βασ. 395 – 423), υποσχέθηκε στους Βησιγότθους εγκατάσταση στη νοτιοδυτική Γαλατία, εάν κατέστρεφαν τους εισβολείς στην Ισπανία. Αυτοί εξολόθρευσαν όλους τους Σιλινγούς και τους Αλανούς. Οι υπόλοιπι ενώθηκαν με τους Βάνδαλους Aσδινγούς, που είχαν εγκατασταθεί πρώτα στα βορειοδυτικά με τους Σουηβούς, αλλά νότια στη Bαιτική. Είναι μυστήριο γιατί οι Βησιγότθοι ανακλήθηκαν από τον πατρίκιο Κωνστάντιο (ο οποίος το 418 νυμφεύτηκε την αδελφή του Ονωρίου, η οποία είχε παντρευτεί για λίγο τον Ατάουλφ βασιλιά των Βησιγότθων). Οι Βησιγότθοι, τα απομεινάρια των δύο φυλών (που ενσωματώθηκαν), και οι Σουήβοι περιορίστηκαν σε μία μικρή περιοχή στα βορειοδυτικά της χερσονήσου. Η διοίκηση μπορεί ακόμη και να επανιδρύθηκε με πρωτεύουσά της τη Μέριδα το 418 ^[13] Η ρωμαϊκή απόπειρα υπό τον στρατηγό Καστόριο να εκτοπίσει τους Βανδάλους από την Κόρδοβα, απέτυχε το 422.

Οι Βάνδαλοι και οι Αλανοί πέρασαν στη Βόρεια Αφρική το 429, γεγονός που θεωρείται καθοριστικό για την επίσπευση της παρακμής της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, η αναχώρησή τους επέτρεψε στους Ρωμαίους να ανακτήσουν το 90% της Ιβηρικής χερσονήσου μέχρι το 439. Μετά την αναχώρηση των Βανδάλων, μόνο οι Σουήβοι παρέμειναν σε μία βορειοδυτική γωνία της χερσονήσου. Η ρωμαϊκή κυριαρχία που είχε επιβιώσει στο ανατολικό τεταρτημόριο, αποκαταστάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Ιβηρικής, έως ότου οι Σουήβοι κατέλαβαν τη Mέριδα το 439, μία κίνηση που συμπίπτει με τη Βανδαλική κατοχή της Καρχηδόνας στα τέλη του ίδιου έτους. Η Ρώμη έκανε προσπάθειες να αποκαταστήσει τον έλεγχο το 446 και το 458. Η επιτυχία ήταν προσωρινή. Μετά το τέλος τού Αυτοκράτορα Mαϊοριανού το 461, η ρωμαϊκή εξουσία κατέρρευσε, εκτός από την Tarraconensis στο βορειοανατολικό τεταρτημόριο της χερσονήσου. Οι Βησιγότθοι, ένας γερμανικός λαός του οποίου το βασίλειο βρισκόταν στη νοτιοδυτική Γαλατία, κατέλαβαν την επαρχία, όταν κατέλαβαν την Ταρραγόνα το 472. Περιόρισαν επίσης τους Σουηβούς, που είχαν κυβερνήσει το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής στη Γαλισία και τη βόρεια Πορτογαλία. Το 484 οι Βησιγότθοι καθιέρωσαν το Τόληδο ως πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Οι διαδοχικοί Βησιγότθοι βασιλείς κυβέρνησαν την Hispania ως πατρίκιοι, που είχαν αυτοκρατορικές επιτροπές να κυβερνούν στο όνομα του Ρωμαίου Αυτοκράτορα. Το 585 οι Βησιγότθοι κατέκτησαν το Σουηβικό βασίλειο της Γαλισίας και έτσι ήλεγχαν σχεδόν όλη την Ηispania.

Έναν αιώνα αργότερα, εκμεταλλευόμενος τον αγώνα για τον θρόνο μεταξύ των Βησιγότθων βασιλέων Αγίλα και Αθανάγιλδ, ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α' έστειλε στρατό υπό τη διοίκηση του Λιβερίου, για να πάρει πίσω τη χερσόνησο από τους Βησιγότθους. Αυτή η βραχύβια ανάκτηση έλαβε μόνο μία μικρή λωρίδα γης κατά μήκος της ακτής της Μεσογείου, που αντιστοιχεί περίπου στην αρχαία επαρχία Bαιτική, γνωστή ως Spania.

Κάτω από τους Βησιγότθους ο πολιτισμός δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένος, όσο κατά τη ρωμαϊκή κυριαρχία, όταν στόχος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ήταν να προετοιμάσει τους ευγενείς να πάρουν τις θέσεις τους στη δημοτική και αυτοκρατορική διοίκηση. Με την κατάρρευση της αυτοκρατορικής διοικητικής υπερδομής της επάνω από το επαρχιακό επίπεδο (το οποίο πρακτικά ήταν ετοιμοθάνατο), το έργο της διατήρησης της επίσημης εκπαίδευσης και της διακυβέρνησης μετατοπίστηκε, από την παλαιά άρχουσα τάξη των μορφωμένων αριστοκρατών και ευγενών, στην Εκκλησία. Ο κλήρος, ως επί το πλείστον, αναδείχθηκε ως το καταρτισμένο προσωπικό για τη διαχείριση της ανώτερης διοίκησης σε συνεννόηση με τοπικούς ισχυρούς προύχοντες, που σταδιακά εκτόπισαν τα παλαιά δημοτικά συμβούλια. Όπως αλλού στην πρώιμη μεσαιωνική Ευρώπη, η εκκλησία στην Hispania ήταν ο πιο συνεκτικός θεσμός της κοινωνίας. Οι Βησιγότθοι είναι επίσης υπεύθυνοι για την εισαγωγή του κυρίαρχου χριστιανισμού στην Ιβηρική χερσόνησο. Η παλαιότερη αναπαράσταση του Χριστού στην ισπανική θρησκευτική τέχνη βρίσκεται σε ένα ερημητήριο των Βησιγότθων, τη Santa Maria de Lara. Ενσάρκωνε επίσης τη συνέχεια της ρωμαϊκής τάξης. Οι ντόπιοι Ρωμαίοι της Hispania συνέχισαν να διοικούν την πολιτική διοίκηση, και τα λατινικά συνέχισαν να είναι η γλώσσα της κυβέρνησης και του εμπορίου για λογαριασμό των Βησιγότθων.^[14]

Η θρησκεία ήταν η πιο επίμονη πηγή τριβής μεταξύ των Χαλκηδόνιων ( Καθολικών ) ιθαγενών Ισπανορωμαίων και των Αρειανών Βησιγότθων κυρίων τους, τους οποίους οι πρώτοι θεωρούσαν αιρετικούς. Κατά καιρούς αυτή η ένταση προκάλεσε ανοιχτή εξέγερση και οι ανήσυχες φατρίες εντός της Βησιγοτθικής αριστοκρατίας την εκμεταλλεύτηκαν για να αποδυναμώσουν τη μοναρχία. Το 589, ο Recared, ένας Βησιγότθος ηγεμόνας, αποκήρυξε τον Αριανισμό του ενώπιον του Συμβουλίου των Επισκόπων στο Τολέδο και αποδέχτηκε τον Χαλκηδονικό Χριστιανισμό ( Καθολική Εκκλησία ), διασφαλίζοντας έτσι μια συμμαχία μεταξύ της Βησιγότθικής μοναρχίας και των ιθαγενών Ισπανορωμαίων. Αυτή η συμμαχία δεν θα σηματοδοτούσε την τελευταία φορά στην ιστορία της χερσονήσου που η πολιτική ενότητα θα επιδιωκόταν μέσω της θρησκευτικής ενότητας.

Αυλικές τελετές – από την Κωνσταντινούπολη – που διακήρυξαν την αυτοκρατορική κυριαρχία και την ενότητα του βησιγοτθικού κράτους εισήχθησαν στο Τολέδο. Ωστόσο, ο εμφύλιος πόλεμος, οι βασιλικές δολοφονίες και οι σφετερισμοί ήταν συνηθισμένοι και οι πολέμαρχοι και οι μεγάλοι γαιοκτήμονες ανέλαβαν ευρείες διακριτικές εξουσίες. Οι αιματηρές οικογενειακές διαμάχες πέρασαν ανεξέλεγκτα. Οι Βησιγότθοι είχαν αποκτήσει και καλλιεργήσει τον μηχανισμό του ρωμαϊκού κράτους αλλά όχι την ικανότητα να τον κάνουν να λειτουργεί προς όφελός τους. Ελλείψει ενός καλά καθορισμένου κληρονομικού συστήματος διαδοχής του θρόνου, οι αντίπαλες φατρίες ενθάρρυναν την ξένη επέμβαση των Ελλήνων, των Φράγκων και τέλος των Μουσουλμάνων στις εσωτερικές διαμάχες και στις βασιλικές εκλογές .

Σύμφωνα με τον Ισίδωρο της Σεβίλλης, με τη βησιγοτθική κυριαρχία της ζώνης αναζητείται η ιδέα της χερσονήσου ενότητας και πρωτοφέρεται η φράση Mother Hispania . Μέχρι εκείνη την ημερομηνία, η Ισπανία όριζε όλα τα εδάφη της χερσονήσου. Στο Historia Gothorum, ο Βησιγότθος Suinthila εμφανίζεται ως ο πρώτος μονάρχης όπου η Ισπανία αντιμετωπίζεται ως γοτθικό έθνος.

Ο κυβερνήτης των Ομεϋαδών Tαρίκ ιμπν Ζιγυάντ οδήγησε μία δύναμη επιδρομής περίπου 1.700 ανδρών από τη Βόρεια Αφρική στη νότια Ισπανία τον Απρίλιο του 711 ^[15] Νίκησαν τον Βησιγοτθικό στρατό σε μία αποφασιστική μάχη στο Γουαδαλέτε το 712. Οι δυνάμεις του Ταρίκ στη συνέχεια ενισχύθηκαν, και μέσα σε λίγα χρόνια έθεσαν υπό τον έλεγχο περισσότερο από τα δύο τρίτα της Ιβηρικής Χερσονήσου. Η δεύτερη εισβολή των Ομεϋαδών περιελάμβανε 18.000 -κυρίως Άραβες- στρατιώτες, οι οποίοι κατέλαβαν γρήγορα τη Σεβίλλη και στη συνέχεια νίκησαν τους υποστηρικτές του Ροδέερικ στη Μέριδα και συναντήθηκαν με τα στρατεύματα του Ταρίκ στην Ταλαβέρα. Το επόμενο έτος οι ενωμένες δυνάμεις συνέχισαν στη Γαλισία και στα βορειοανατολικά, καταλαμβάνοντας το Λεόν, την Aστόργα και την Καισαραυγούστα (Zaragoza).^[16][17]

Οι Ομεϋιάδες αποκαλούσαν, την περιοχή που ήλεγχαν, ως « Αλ-Ανταλούς» (αραβικά: الأندلس‎‎). Η Aλ-Aνταλούς τότε στη μεγαλύτερη έκτασή της, χωρίστηκε σε πέντε διοικητικές ενότητες.^[18]

Στα χρονικά και τα έγγραφα του Μεσαίωνα οι όροι Hispania, Spania, España ή Espanha συνέχισαν να χρησιμοποιούνται από τους Χριστιανούς, αλλά μόνο σε σχέση με τις ελεγχόμενες από τους μουσουλμάνους περιοχές.

Από τα μέσα του 13ου έως τα τέλη του 15ου αι. η μόνη εναπομείνασα επικράτεια της Αλ-Aνταλούς ήταν το εμιράτο της Γρανάδας, το τελευταίο μουσουλμανικό φρούριο στην Ιβηρική Χερσόνησο. Στη συνέχεια υπήρξε ένας πόλεμος της Γρανάδας, που είχε ως αποτέλεσμα την ήττα του εμιράτου της Γρανάδας και την προσάρτησή του από την Καστίλη, τερματίζοντας την ισλαμική κυριαρχία στην Ιβηρική χερσόνησο.

Τα τελευταία χρόνια του 12ου αι. ολόκληρη η Ιβηρική Χερσόνησος, μουσουλμανική και χριστιανική, έγινε γνωστή ως «Ισπανία» (España, Espanya ή Espanha) και η ονομασία «τα πέντε βασίλεια της Ισπανίας» χρησιμοποιήθηκε για να αναφέρεται στο μουσουλμανικό βασίλειο της Γρανάδας. και τα χριστιανικά βασίλεια της Αραγονίας, της Καστίλης, της Πορτογαλίας και της Ναβάρρας.

Πριν από τους Καρχηδονιακούς Πολέμους, η Hispania ήταν μία χώρα με πολύ αναξιοποίητο ορυκτό και γεωργικό πλούτο, που περιοριζόταν από τις πρωτόγονες οικονομίες διαβίωσης των γηγενών λαών της, εκτός μερικών εμπορικών λιμάνι κατά μήκος της Μεσογείου. Οι καταλήψεις από τους Καρχηδόνιους και στη συνέχεια από τους Ρωμαίους για τα άφθονα κοιτάσματα αργύρου της, ανέπτυξαν την Ισπανία σε μία ακμάζουσα πολύπλευρη οικονομία. Αρκετά μέταλλα, ελιές, λάδι από τη Βαιτική, παστά ψάρια, γάρος και κρασιά, ήταν μερικά από τα αγαθά που παράγονταν στην Hispania και διακινούνταν σε όλη την Αυτοκρατορία. Η εξόρυξη χρυσού ήταν η πιο σημαντική δραστηριότητα στα βορειοδυτικά τμήματα της χερσονήσου. Αυτή η δραστηριότητα πιστοποιείται σε αρχαιολογικούς χώρους όπως Las Médulas (Ισπανία) και Casais (Ponte de Lima, Πορτογαλία).^[19]

Τα επίπεδα βροχοπτώσεων ήταν ασυνήθιστα υψηλά κατά τη λεγόμενη Ιβηρική-Ρωμαϊκή Υγρή Περίοδο. Η Ρωμαϊκή Ισπανία γνώρισε τις τρεις φάσεις της: το πιο υγρό διάστημα το 550–190 π.Χ., ένα άνυδρο διάστημα το 190 π.Χ.–150 μ.Χ. και μία άλλη υγρή περίοδο το 150–350.^[20] Το 134 π.Χ. ο στρατός του Σκιπίωνα Αιμιλιανού στην Hispania χρειάστηκε να βαδίσει τη νύχτα λόγω υπερβολικής ζέστης, όταν μερικά από τα άλογα και τα μουλάρια του ψόφισαν από τη δίψα ^[21] (παρόλο που νωρίτερα, το 181 π.Χ., οι έντονες ανοιξιάτικες βροχές εμπόδισαν τους Κελτίβηρες να ανακουφίσουν τη ρωμαϊκή πολιορκία της Contrebia).^[21] Κατά τη διάρκεια του 2ου αι. μ.Χ., οι θερμές θερμοκρασίες κυριάρχησαν ιδιαίτερα στα βουνά κατά μήκος της βόρειας ακτής, και ακολούθησαν περαιτέρω δροσερές περίοδοι από π. 155 έως 180.^[22] Μετά, περίπου το 200, οι θερμοκρασίες κυμάνθηκαν με τάση προς ψυχρότερες.^[22]

• Altamira y Crevea, Rafael Historia de España y de la civilización española . Tomo I. Barcelona, 1900. Ο Αλταμίρα ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Οβιέδο, μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Ιστορίας, της Γεωγραφικής Εταιρείας της Λισαβόνας και του Ινστιτούτου της Κοΐμπρα. (Στα ισπανικά. )
• Aznar, José Camón, Las artes y los pueblos de la España primitiva . Editorial Espasa Calpe, SA Μαδρίτη, 1954. Ο Καμόν ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης. (Στα ισπανικά. )
• Bosch Gimpera, Pedro; Aguado Bleye, Pedro ; και Ferrandis, José. Historia de España. España romana, Ι , που δημιουργήθηκε υπό τη διεύθυνση του Ramón Menéndez Pidal. Editorial Espasa-Calpe SA, Μαδρίτη 1935. (Στα ισπανικά. )
• García y Bellido, Antonio, España y los españoles hace dos mil años (según la Geografía de Estrabón) . Colección Austral de Espasa Calpe SA, Μαδρίτη 1945 (πρώτη έκδοση 8-XI-1945). Ο García y Bellido ήταν αρχαιολόγος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης. (Στα ισπανικά. )
• Mattoso, José (σκην. ), História de Portugal. Primeiro Volume: Antes de Portugal, Lisboa, Círculo de Leitores, 1992. (στα Πορτογαλικά)
• Melón, Amando, Geografía histórica española Editorial Volvntad, SA, Tomo primero, Vol. I Serie E. Madrid 1928. Ο Melón ήταν μέλος της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας της Μαδρίτης και καθηγητής γεωγραφίας στα Πανεπιστήμια της Βαγιαδολίδ και της Μαδρίτης. (Στα ισπανικά. )
• Pellón, José R., Diccionario Espasa Íberos . Espasa Calpe SA Μαδρίτη 2001. (Στα ισπανικά. )
• Urbieto Arteta, Antonio, Historia ilustrada de España, τόμος II. Editorial Debate, Μαδρίτη 1994. (Στα ισπανικά. )
• El Housin Helal Ouriachen, 2009, La ciudad bética durante la Antigüedad Tardía. Persistencias y mutaciones locales en relación con la realidad urbana del Mediterraneo y del Atlántico, Tesis διδακτορικό, Universidad de Granada, Γρανάδα.

• Westermann Grosser Atlas zur Weltgeschichte (in German)
• Hispania

• Το notitia dignitatum ( π. AD 400 ; μια ηλεκτρονική έκδοση είναι το Notitia Dignitatum: κείμενο - IntraText CT )

Άλλες κλασικές πηγές έχουν προσπελαστεί από δεύτερο χέρι (βλ. παραπομπές παραπάνω):

• Στράβων, Γεωγραφικά. Βιβλίο III, Iberia, που γράφτηκε μεταξύ των ετών 29 και 7 π.Χ. και κυκλοφόρησε το 18 μ.Χ. Η πιο διάσημη και ευρέως χρησιμοποιούμενη έκδοση είναι η έκδοση του Karl Müller, που εκδόθηκε στο Παρίσι στα τέλη του 19ου αιώνα, ένας τόμος, με 2 στήλες, ελληνικά και λατινικά . Η πιο φημισμένη γαλλική μετάφραση είναι ο Tardieu, Παρίσι 1886. Η πιο φημισμένη αγγλική μετάφραση (με ελληνικό κείμενο) είναι η HL Jones, τομ. I – VIII, Λονδίνο 1917επ., ND Λονδίνο 1931κ.ε.
• Πτολεμαίος ( Έλληνας αστρονόμος του 2ου αιώνα) Geographiké Hyphaégesis, γεωγραφικός οδηγός.
• Πακάτος ( Γαλάτης ρήτορας ) απηύθυνε ένα πανηγυρικό για την Ισπανία στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' το 389, το οποίο διάβασε στη Σύγκλητο .
• Παύλος Ορόσιος (390 – 418) ιστορικός, οπαδός του Αγίου Αυγουστίνου και συγγραφέας του Historiae adversus paganos, της πρώτης χριστιανικής παγκόσμιας ιστορίας, και του Hispania Universa, ενός ιστορικού οδηγού που μεταφράστηκε στα αγγλοσαξονικά από τον Alfred the Great και στα αραβικά από τον Abd-ar. -Ραχμάν Γ' .
• Λεύκιος Αννεύς Φλόρος (μεταξύ 1ου και 2ου αι.). Επιτομή της Ρωμαϊκής Ιστορίας και Επιτομή της Ιστορίας του Τίτου Λίβιους (Λίβιος). Τα σχετικά κείμενα του Livy έχουν χαθεί, αλλά μπορούμε να τα διαβάσουμε μέσω του Florus.
• Τρόγος Πομπήιος. Πιστεύεται ότι ήταν Γαλάτης με ρωμαϊκή υπηκοότητα . Historia universal γραμμένο στα λατινικά την εποχή του Αυγούστου Καίσαρα .
• Τίτος Λίβιος ( Λίβιος ) (59 π.Χ. – 17 π.Χ.). Ab urbe condita, Βιβλίο CXLII του σωζόμενου έργου του Livy.

• E. Hübner, La Arqueologia de España (Βαρκελώνη, 1888)
• ES Bouchier, Ισπανία υπό τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Οξφόρδη, 1914)

• Abad Casal, Lorenzo, Simon Keay, and Sebastián F. Ramallo Asensio, επιμ. 2006. Πρώιμες ρωμαϊκές πόλεις σε Hispania Tarraconensis. Portsmouth, RI: Journal of Roman Archaeology.
• Bowes, Kim, and Michael Kulikowski, επιμ. και μεταφρ. 2005. Η Ισπανία στην Ύστερη Αρχαιότητα: Τρέχουσες προοπτικές. Μεσαιωνικός και Πρώιμος Σύγχρονος Ιβηρικός Κόσμος 24. Leiden, Ολλανδία και Βοστώνη: Brill.
• Curchin, Leonard A. 1991. Ρωμαϊκή Ισπανία: Κατάκτηση και αφομοίωση. Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Routledge.
• Curchin, Leonard A. 2003. The Romanization of Central Spain: Complexity, Diversity, and Change in a Provincial Hinterland. Routledge Classical Monographs. Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Routledge.
• 978-3-11-075741-5
• Keay, Simon J. 2001. "Ερωμανισμός και οι Ισπανοί". Στην Ιταλία και τη Δύση: Συγκριτικά Θέματα Ρωμανοποίησης. Επιμέλεια Simon Keay και Nicola Terrenato, 117–144. Oxford: Oxford Univ. Τύπος.
• Keay, Simon, εκδ. 1998. Η Αρχαιολογία της Πρώιμης Ρωμαϊκής Baetica. Portsmouth, RI: Journal of Roman Archaeology
• Kulikowski, Michael. 2004. Η ύστερη ρωμαϊκή Ισπανία και οι πόλεις της. Αρχαία Κοινωνία και Ιστορία. Βαλτιμόρη: Πανεπιστήμιο Johns Hopkins. Τύπος.
• Λόου, Μπένεντικτ. 2009. Ρωμαϊκή Ιβηρία: Οικονομία, Κοινωνία και Πολιτισμός. Λονδίνο: Ντάκγουορθ.
• Mierse, William E. 1999. Temples and Towns of Roman Iberia: The Social and Architectural Dynamics of Sanctuary Design from the III αιώνα π.Χ. έως τον τρίτο αιώνα μ.Χ. Berkeley: Univ. του California Press.
• Richardson, JS 1996. Οι Ρωμαίοι στην Ισπανία. Ιστορία της Ισπανίας. Οξφόρδη: Blackwell.

• Ιβηρική Χερσόνησος
• Ταρτησσός
• Ίβηρες
• Hispania Citerior
• Hispania Ulterior
• Ταρρακωνησία (Tarraconensis)
• Λουζιτανία (Lusitania)
• Γαλικία (ρωμαϊκή επαρχία) (Galaecia)
• Βαιτική (Baetica)
• Βάνδαλοι
• Αλανοί
• Βησιγότθοι
• Αλ-Άνταλους
• Ρεκονκίστα (Ανακατάκτηση)
• Πορτογαλία
• Ισπανία

Υποσημειώσεις

Αναφορές

• Λεπτομερής χάρτης των Προρωμαϊκών Λαών της Ιβηρικής (γύρω στο 200 π.Χ.)
• ΙΣΠΑΝΙΑ : Χάρτης της Ρωμαϊκής Ισπανίας και της Πορτογαλίας.
• Ρωμαϊκά κτήρια στη Βαρκελώνη
• Αμφορείς ex Hispania
• Hispania Epigraphica Αρχειοθετήθηκε 2020-08-11 στο Wayback Machine.
• Ex Officina Hispana- Αρχαία κεραμικά στην Ισπανία