Azerbaycan'daki Taş Devri, Paleolitik, Mezolitik ve Neolitik dönemlere ayrılmıştır. Karabağ, Kazah, Lerik, Kobustan ve Nahçıvan'da Taş Devri ile ilgili araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Kazah bölgesindeki Gyrag Kasaman köyü yakınlarında bulunan Şorsu vadisinde Taş Devri'ne ait taş malzemeler Mammadali Hüseynov tarafından bulunmuştur. Hüseynov'un araştırmalarına göre, insanlar ilk olarak 2 milyon yıl önce Azerbaycan topraklarına yerleşmişlerdir. Taş Devri'nde bölgede iki farklı insan türü yaşamaktaydı: Homo neanderthalensis ve Homo sapiens.[1][2][3][4][5]
Azerbaycan Milli Tarih müzesinde yer alan Azıkantrop'un alt çenesi
Alt Paleolitik dönem Azerbaycan'da 100 bin yıl öncesine kadar devam etmiştir. Azerbaycan'da Alt Paleolitik dönemde yaşayan insanların yaşam tarzları, Azih mağarasından elde edilen buluntulara dayalı olarak Kuruçay vadisinde incelenmiştir. 1968 yılında Azıh Mağarası'ndakiaşölyen yaş tabakasında azıkantrop'un alt çene kısmı bulunmuştur. Kuruçay vadisinde çeşitli aletlerin hazırlanması için hammaddeler bulunabilmekteydi. Eski insanlar, emek aletleri (araçları) hazırlamak için Kuruçay'dan taşlar topladılar. Maddi-kültürel örneklerin teknik ve tipolojisinin kendine has özellikleri ile öne çıkan eserler, 1974 yılında Azıh Mağarası'nda yapılan inceleme sonucunda “Kuruçay kültürü” adını almıştır. Kuruçay kültürü, Olduvay kültürüyle bazı ortak özelliklere sahipti.[1][6][7][8]
Azerbaycan'da Aşölyen kültürü, Kuruçay kültürü temelinde gelişmiştir ve Aşölyen'in ikinci aşaması olarak kabul edilir. Aşölyen kültürünün buluntuları Azerbaycan'ın Kazah bölgesi topraklarından elde edilmiştir. Hayvan kalıntılarının keşfi, Aşölyen döneminde avcılığın egemen olduğunu göstermektedir. İş aletleri esas olarak kuvars, çakmak taşı, bazalt, kireç taşı, bazen kalsedon ve diğer taş türlerinden yapılmıştır.[1]
Orta Paleolitik
Orta Paleolitik dönem 100.000 yıl önce başladı ve 35 bin yıl önce sona erdi. Bu döneme Musteryen kültürü de denir. Karabağ (Tağlar, Azıh ve Zar mağaraları), Kazah (Damcılı Mağarası) ve Nahçıvan'da (Kazma mağarası) bu dönemdeki insanların yaşam tarzları ve yerleşimleri incelenmiştir. Burada Musteryen kültürüne ait 2000'den fazla taş alet ve binlerce hayvan kemiği bulunmuştur. Musteryen halk, Küçük Kafkasya'nın güney yamaçlarına, Mil ovalarından Jeyrancol'a kadar geniş bir alana yayılmıştı. Bu dönemin ana aletleri sivri uçlu aletlerdi. Bu dönemde eski insanların ana uğraşı avcılık ve toplayıcılıktı.[1][9]
Azerbaycan'da Üst Paleolitik, 40-35 bin yıl öncesinden 12 bin yıl öncesine kadar sürmüştür. Azerbaycan'daki Üst Paleolitik yerleşimler hem mağaralar hem de açık hava yerleşimleri olarak görülmektedir. Damcılı, Zar ve Kobustan yerleşimlerinde Üst Paleolitik döneme ait aletler bulunmuştur. Bu dönemde dev geyik ve mağara ayısının nesli tükendi ve insanlar Kafkas ceylanı, karaca, geyik, dağ keçisi ve diğer hayvanları avlamaya başladı. Avcılığın kapsamlı gelişimi, erkekler ve kadınlar arasında bir işbölümüne neden oldu. Erkekler avcılıkla uğraşırken, kadınlar ateşi kontrol ediyor, kıyafet dikiyor, çocuk yetiştiriyor ve ev işlerini yönetiyorlardı.[1]
Yaklaşık 12.000 yıl önce, Üst Paleolitik dönemin yerini Mezolitik dönem (MÖ 12.000-8.000) almıştır. Azerbaycan'da Mezolitik dönem esas olarak Bakü yakınlarındaki Kobustan ve Kazah'taki Damcılı mağaraları temelinde incelenmiştir. Mağarada Mezolitik döneme ait taş aletler bulunmuştur. Kobustan'daki Mezolitik yerleşimlerde çok sayıda hayvan kemiği bulundu. Bulgular, eski Kobustan halkının yaşamında avcılığın önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Yaban atlarını, yaban eşeklerini, öküzleri, geyikleri ve diğer hayvanları avladılar. Mikrolitik taşların ortaya çıkışı Mezolitik için tipiktir. Bu aletlerin boyutları 1-2 santimetre civarında olurdu. Damcılı Mağarası'ndan elde edilen Mezolitik dönem buluntuları, avcılık için kullanıldığı düşünülen üçgen sivri uçlar, büyük dairesel kesici aletler ve çekirdeklerden oluşmaktadır. Hayvanlar ilk kez bu dönemde evcilleştirilmeye başlanmıştır. Kobustan'da yapılan araştırmalar balıkçılığın önemli bir rol oynadığını gösteriyor.[1][10][11]
Arkeolojik araştırmalara göre MÖ VII-VI binyılda Mezolitik dönem yerini Neolitik döneme bırakmıştır. Neolitik dönemdeki tarım devrimi nedeniyle insanlar tarım için uygun koşullara sahip alanlara yayılmaya başladılar. Damcılı mağarası, Kobustan, Nahçıvan'dakiKültepe, Şomutepe, Toyretepe, Hacı Elemhanlıtepe ve diğer yerleşim yerlerinde Azerbaycan'ın Neolitik döneminin maddi ve kültürel örneklerine rastlanmıştır. Göytepe, Azerbaycan'daŞomutepe kültürüne bağlı bir neolitikarkeolojik sit alanıdır ve Güney Kafkasya'da Neolitik dönemin erken döneminin en büyük yerleşim yeridir. Mağaranın Neolitik kültür diziliminde seramik, obsidiyen ve bazalt, çanak çömlek örnekleri, kemiğe dayalı iş aletleri, bitki ve hayvan kalıntıları bulunmuştur. Neolitik yeniliklerin örnekleri, seramikler, Azerbaycan bölgesinde Kobustan ve Kültepe I'de bulundu.[1][12][13][14][15][16][17]
Eneolitik
Eneolitik veya Kalkolitik dönem (y. MÖ 6. - 4. binyıl), Taş Devri'ndenTunç Devri'ne geçiş dönemiydi. Bakır cevherleri bakımından zengin olan Kafkas Dağları'nın etrafında yer alması, Azerbaycan'ın bazı bölgelerinde bakırın işlenmesinin erken oluşması ve gelişmesi için elverişli bir koşuldu. Azerbaycan'daŞomutepe, Toyratepe, Jinnitepe, Kültepe, Alikemektepe ve YıIanlıtepe gibi birçok Eneolitik yerleşim keşfedilmiş ve karbon tarihlendirilmiş eserler, bu dönemde insanların evler inşa ettiklerini, bakır aletler ve ok uçları yaptıklarını ve susuz tarıma aşina olduklarını göstermektedir.[18]
^Nishiaki (2019). "Obsidian provenance analyses at Göytepe, Azerbaijan: Implications for understanding Neolithic socioeconomies in the southern Caucasus: Obsidian provenance analyses at Göytepe, Azerbaijan". Archaeometry.
^Guliyev (2012). "Excavations at the Neolithic settlement of Göytepe, the middle Kura Valley, Azerbaijan, 2008-2009". ResearchGate. 3: 71-84.
.JPG)