Moskova Knezliği ya da Moskova Dukalığı, Rusya toprakları içerisinde kurulmuş Moskova merkezli devlettir. Başlangıçta Altın Orda Devleti'ne bağlı[1] olan Moskova Prensliği Vladimir-Suzdal Knezliği'nin halefi olup 1340-1547 yılları arasında hüküm sürmüştür. Çar III. İvan'ın reformları ile knezlik gelişmiş ve Rusya Çarlığı adını almıştır. Çar olarak bilinen ilk hükümdar IV. İvan (Korkunç İvan) olmuştur.
Köken
13. yüzyılda Moğollar, Kiev Rusları'nın topraklarını işgal ettiği sırada MoskovaVladimir-Suzdal Knezliği'nin önemsiz bir ticaret karakoluydu. Moğollar; Moskova'yı 1238'de yakmış, 1293'te yağmalamış olsalar da karakolun uzak ve ormanlık konumu bölgeyi genel olarak Moğol saldırılarına karşı korumuştu. Moskova'nın çevresindeki bir dizi nehir Baltık, Karadeniz ve Kafkaslar'a erişim sağladı.[2]
Moskova devletinin gelişimini sağlayan en önemli nokta ise küçük prensliğin sınırlarını sürekli genişletip zamanla Moskova Nehri havzasının tamamına hükmeden ve 16. yüzyıl Avrupa'sının en büyük devleti (yüzölçümü bakımından) olmasını sağlayan bir dizi prens tarafından yönetilmesiydi.[3] Moskova Knezliği'nin ilk yöneticisi I. Daniel, Vladimir-Suzdal Knezi Aleksandr Nevski'nin en küçük oğluydu. Kolomna'yı alarak ve Pereslavl-Zalesski şehrinin ailesine mirasını güvence altına alarak knezliğini genişletmeye başladı. Daniel'in oğlu Yuriy (ayrıca Georgiy olarak da bilinip 1303-1325 arasında hüküm sürmüştür) bütün Moskova Nehri havzasını kontrol etti ve knezliği Mojaysk'ı alarak batıya doğru genişletti. Daha sonra Rus knezliklerinin bağlı olduğu Altın Orda ile ittifak kurup hanın kız kardeşi ile evlendi. Han, Yuriy'in Novgorod Cumhuriyeti'nin kuzeybatısındaki işlere müdahale etmesine izin veren Vladimir-Suzdal Büyük Dükü unvanında hak iddia etmesine izin verdi.
Yuriy'in vârisi I. İvan (1325-1340 arasında hüküm sürdü) Tatarlarla iş birliği yapıp diğer Rus knezliklerinden kendi adına vergi toplayarak Büyük Dük unvanını korumayı başardı. Bu ilişki özellikle 1327'de Moskova'nın ezelî düşmanı olan Tver'in, hana isyan etmesi üzerine Moskova'nın şehir üzerinde bölgesel üstünlük kazanmasını sağladı. Ayaklanma Suzdal Büyük Düklüğü, Moskova Büyük Düklüğü (Tver ile Vladimir Büyük Dükü unvanı için yarışmakta olan) ve Tatarların ortak kuvvetleri tarafından bastırıldı.[4] İvan, "Kalita" (doğrudan çevirisi "para torbası") takma adının doğruluğunu kanıtladığı gibi Rusya'daki en zengin kişi olarak kabul gördü.[5] Zenginliğini diğer knezliklerden toprak satın almak ve Moskova Kremlini'ndeki taş kiliselerin inşasını finanse etmek için kullandı. 1325'te OrtodoksBaşpiskopos Peter (1326'da öldü) ikametgâhını Kiev'den Vladimir'e daha sonra da Moskova'ya taşıyınca knezliğin prestiji daha da arttı.
İvan'ın vârisleri, yönetimleri altındaki nüfusu ve serveti artırmak için Rus topraklarında yayılmaya devam etti. Bu süreçte ilgi noktaları yine Doğu Slavları ve Ortodoks beldeler olan Litvanya Büyük Dukalığı ile çatıştı. Litvanya Büyük Dükü Algirdas, yine Moskova karşıtı siyaset güden Tver ile ittifak kurdu ve Moskova'ya üç sefer (1368, 1370, 1372) düzenledi. Moskova ve Vilnius (Litvanya Büyük Dukalığı'nın başkenti) arasındaki çekişmenin en önemli nedeni Smolensk şehriydi.
1350'lerde ülke ve kraliyet ailesinde Kara Ölüm baş gösterdi. Dmitri İvanoviç, ebeveynleri öldüğünde henüz dokuz yaşındaydı. Bundan ötürüdür ki Büyük Dük unvanı kendisine değil uzak akrabası Suzdallı Dmitri'nin eline geçti. Etrafı Litvanyalılar ve Müslüman göçebelerle çevrili olan Moskova hükümdarı, Aziz Sergius Radonezh'in manastır reformu nedeniyle nüfuzunda patlama yaşayan Rus Ortodoks Kilisesi ile ittifak kurdu. Başpiskopos Aleksis tarafından eğitilen Dmitri, Ortodoksluğun bir sembolü oldu ve göçebelere karşı savaşan Rus knezliklerini birleştirmeyi başardı. Han'ın otoritesine meydan okudu ve 1380'de Kulikovskaya Muharebesi'nde Mamay'ın komuta ettiği orduyu destansı bir zaferle mağlup etmeyi başardı. Ancak bu zafer kısa vadeli bir fayda sağlamadı; 1382'de Toktamış Han tebaası üzerinde yeniden hüküm sağlamayı umarak Moskova'yı yağmalayıp 24.000 kişiyi öldürdü.
Yine de Dmitri ulusal bir kahraman oldu. Kulikovskaya Muharebesi, Rus halkının, Tatar otoritesine son verme ve bağımsız olma fikrine inanmasını sağladı. 1389'da Han'ın onayını almaya gerek duymadan tahtını oğlu I. Vasili'ye bıraktı.
I. ve II. Vasili
I. Vasili (1389-1425 arasında hüküm sürdü), babasının politikalarını devam ettirdi. Hanlık, Timurlenk tarafından saldırıya uğradıktan sonra hanlığa haraç ödemekten vazgeçse de Edigu'nun 1408'deki Moskova seferinden sonra daha uysal bir politika izledi. Litvanya Büyük Dükü Vytautas'ın tek kızı ile evlendi ve kayınpederi Smolensk'i ilhak ettiğinde dahi onunla çatışmaktan kaçındı. Uzun saltanatının barış dolu yıllarının dikkat çekici tarafı knezliğin kuzeye (1389'da Vologda, Veliki Ustyug ve Perm'in ilhakı) ve doğuya (1392'de Nijni Novgorod'un ve Suzdal'ın ilhakı) doğru genişlemesiydi. Nijni Novgorod, Altın Orda Hanı tarafından Moskova'ya yardımlarından dolayı hediye edildi.[6]
Aziz Sergius'un reformları, papaz Andrei Rublev'in ikonları ve freskleri kültürel bir canlanmayı tetikledi. Aziz Sergius'un öğrencileri tarafından Beloozero ve Solovki de dâhil olmak üzere uzak yerlerde yüzlerce manastır kuruldu. Kültürel işlevlerinin yanı sıra manastırlar, bölgenin ekonomisini kontrol edebilecek büyük topraklara sahipti. Bu manastırlar aslında komşu prenslikler ve cumhuriyetlerde Moskova nüfuzunun karakolları olarak görev yaptılar. Moskova Knezliği'nin genişlemesindeki bir diğer faktör de çevre knezliklerin hanedan çekişmeleriyle boğuştuğu ve gittikçe daha da küçük parçalara ayrıldığı veraset sistemiydi. Moskova Knezliği'nde ise Moskova Hanedanı'nın tek yan kolu olan Kel Vladimir'in soyundan gelenler knezliğe derinden sadıktı. Bu yüzden devlette parçalanma görülmedi.
1300'den 1462'ye kadarki bölgesel genişleme
Barışçıl politika I. Vasili'nin vârisi II. Vasili (1425-1462 arasında hüküm sürdü) ile değişti. Çok geçmeden amcası Yuri Dmitriyeviç, tahtta ve Monomah Kalpağı'nda hak iddia etti. Bir iç karışıklık meydana geldi ve bu durum ülkeyi saltanatı boyunca derinden sarstı. Yuri'nin 1432'de ölümünden sonra iddiaları 1450'lerdeki Büyük Feodal Savaş sırasında oğulları Vasili Kosoy ve Dmitri Şemyaka tarafından sürdürüldü. Her ne kadar birkaç defa Moskova'yı terk etmiş ve 1446'da KazanlıUluğ Muhammed tarafından kör edilmiş olsa da tahtını koruyup oğluna devretmeyi başardı. Israrı üzerinde bir piskoposRus Ortodoks Kilisesi'nin KonstantinopolisPatrikliği'nden bağımsızlığını ifade ederek 1448'de Moskova Başpiskoposu ilan edildi.
14. ve 15. yüzyıllarda knezliğin genişlemesi devlet içerisinde bütünlük sağladı. 15. yüzyıla gelindiğinde Moskova knezleri kendilerini tüm Rus topraklarının sahibi olarak görmeye başladılar. Rurik soyundan bazı prensler yarı bağımsızlıklarını sürdürmeye çalıştı ancak III. İvan (Büyük İvan, 1462-1505 arasında hüküm sürdü) prensleri Moskova'nın askerî, adli ve diplomatik üstünlüğünü tanımaya zorladı.
Moskova, 1480 yılına kadar Rus topraklarının neredeyse tamamını ele geçirmişti; Altın Orda ile yapılan Ugra Nehri Savaşı ile bölgedeki Tatar hükmü resmen son buldu. 16. yüzyılın başlarında 1478'de Novgorod Cumhuriyeti'nin ve 1485'te Tver Knezliği'nin ilhakı ile Rus topraklarında siyasal birlik kuruldu. İvan, Ryazan Knezliği'ni miras yoluyla ülkesine kazandırırken Rostov ve Yaroslavl prenslerine ise zorla boyun eğdirdi. Aynı isimli şehir ve çevresindeki birkaç bölgeden oluşan Pskov Cumhuriyeti bu dönemde bağımsız kalırken İvan'ın oğlu III. Vasili döneminde (1505-1533 arasında hüküm sürdü) ülkeye katıldı.
Tüm Ruslar üzerinde hüküm sağlayan ilk knez olan III. İvan "Tüm Rusların Hükümdarı" olarak çar[7] unvanıyla taç giydi. İvan, kuzeybatısındaki Litvanya Büyük Dukalığı ile Dinyeper ve Donets Nehri havzalarında bulunan Kiev Rusları'ndan arta kalan küçük knezlikleri ele geçirmek için çekişti. Bazı prensliklerin devletlerden birine sığınması, sınır çatışmaları gibi nedenlerle Litvanya ile 1503'e kadar süren savaş sonucunda III. İvan, devleti batıya doğru genişletti. Moskova Knezliği onun yönetimi altında üç katına çıktı.
Çar olarak taç giyen ilk hükümdar III. İvan olsa da Rus çarlarının saltanatı pratikte devletin merkezîleşmesini tamamlayan ilk hükümdar olan IV. İvan (Korkunç İvan) ile başladı.
Göçebelerle İlişkileri
Moskova Knezliği ve göçebeler arasındaki ilişki oldukça karmaşıktı.[8] 13. yüzyılın ilk yirmi yılında Moskova, Saray hanlarına karşı Nogay Han'ın desteğini aldı. 14. yüzyılın başlarında Altın Orda Hanlığı iç istikrarını yeniden sağlayınca bölgedeki durum genellikle 1317'ye kadar hanların lehine olsa da 1322-1327 yılları arasında bölgedeki üstünlüğünü kaybetti.[8] İlerleyen 30 yılda devletler arasındaki ilişkinin iyileşmesi ile Moskova yeterli politik ve ekonomik güce ulaşacak zaman buldu. Bağımsızlık girişimleri 1380'de hana karşı alınan Kulikovskaya Zaferi ile canlandı ancak knezler nispeten daha güçlü bir han olan Toktamış Han'ın otoritesini 1382'deki Moskova yağmasından sonra kabul etmek zorunda kalsa da hanlık Moskova'nın kuzey ve doğu Rus topraklarındaki hâkimiyetini tanıdı.[8] Göçebelerin geleneksel "büyük devletleri parçalara ayrıma ilkesi" bu dönemde işe yaramadı ve dönem hanlığın Moskova'ya olan desteğini kesmesi ile karakterize edildi.[8] Moskova, Tatar hâkimiyetini kuruluşunun ilk yıllarında tanısa da hanlığın artan gücüne rağmen 1374-1380, 1396-1411, 1414-1416 ve 1417-1419 yıllarında hanlığın otoritesine başkaldırdı.[9] Hanlığın Moskova üzerindeki otoritesi Vladimir Büyük Dukalığı'nın Moskova Knezlerine verildiği Dmitri Donskoi döneminde oldukça azalmıştı. Moskova Knezliği hanlığın topraklarından haraç toplamaya başlamıştı ve kuzey Rus bölgelerindeki nüfuzu önü alınamaz bir seviyeye ulaşmıştı.[10] II. Vasili ve III. İvan'ın saltanatı yıllarında knezlikte, yıkılmış Bizans İmparatorluğu'nun vârisi olarak çar olma fikri oturmaya başladıkça knezlik gitgide hanlıktan bağımsız hareket etmeye başladı.[11] Sonunda III. İvan döneminde devlet bağımsızlığını ilan etti.[9]
Genel bakış
Günümüzdeki Rus devletinin gelişimi Kiev Rusları'ndan Vladimir-Suzdal Knezliği ve Moskova Knezliği'ne oradan da Rus Çarlığı'na ve Rus İmparatorluğu'na kadar uzanmaktadır. Moskova Knezliği, bölgedeki insanları ve zenginlikleri kendine çekti ve durum gelişimine katkı sağladı. Baltık Denizi, Beyaz Deniz, Hazar Denizi ve Sibirya ile ticaret bağlantıları kurup son derece merkezî bir devlet yönetimi sunarak zamanın feodalAvrupa'sında bu özelliği onu farklı kıldı. Moskova Knezliği'nin temellerini attığı siyasi gelenekler gelecek Rus devlet yapısını ve halkını şekillendirdi.
Kültür
Moskova Rus kültürü, Slav ve Bizans kültüründen oldukça etkilenmişti.[12] Bu kültüre göre doğaüstü olaylar hayatın birer parçası ve sıklıkla rastlanan olaylardı.[13]
^Gorskij, A. A. (2000). Moskva i Orda (Rusça) (Naučnoe izd. bas.). Moskva: Nauka. ss. 3-4. ISBN978-5-02-010202-6. 16 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2016.
^Martin J. Medieval Russia, 980–1584. 2007. Cambridge University Press. p. 196
^Richard Pipes, Russia under the Old Regime (1995), p.80.
^Trepanier L. Political Symbols in Russian History: Church, State, and the Quest for Order and Justice. Lexington Books. 2010. P. 39
^abcdGorskij, A.A. (2000). Moskva i Orda (Rusça) (Naučnoe izd. bas.). Moskva: Nauka. s. 187. ISBN978-5-02-010202-6. 16 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2016.
^abGorskij, A.A. (2000). Moskva i Orda (Rusça) (Naučnoe izd. bas.). Moskva: Nauka. ss. 188-189. ISBN978-5-02-010202-6. 16 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2016.
^Gorskij, A.A. (2000). Moskva i Orda (Rusça) (Naučnoe izd. bas.). Moskva: Nauka. s. 189. ISBN978-5-02-010202-6. 16 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2016.
^Gorskij, A.A. (2000). Moskva i Orda (Rusça) (Naučnoe izd. bas.). Moskva: Nauka. s. 188. ISBN978-5-02-010202-6. 16 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2016.
^Wigzell, Faith (31 Ocak 2010). "Valerie A. Kivelson and Robert H. Greene (eds). Orthodox Russia: Belief and Practice under the Tsars". Folklorica. 9 (2): 169-171. doi:10.17161/folklorica.v9i2.3754. ISSN1920-0242.
.svg)
